«ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР БИШКЕК - 2006 КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ ЖАНА ИЛИМ МИНИСТРЛИГИ ЭШИЕВ А.М. ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР МОНОГРАФИЯ Жогорку окуу жайларынын окутуучулары жана ...»

байыркы германдык "Нибелунгдар жннд ыры", карело-финдик "Калевала", эстондук "Калевипоэги" ж.б. баатырдык эпостору менен т жакын окшоштугун баамдоого болот. Бул эстеликтерге байкоо жргз эпикалык чыгармачылыктын жалпы мнзн, окшоштугун, дйнтаанымындагы жалпы окшоштуктарын крстт. Ошентип, коомдук шарттардын кээ бир окшоштугу менен тшндрлгн элдик эпикалык стилдин жалпылыгы жннд айтууга болот [1, 67 б.].

Батышта Рим империясы кыйрап (476), Чыгышта Византия кч ала баштаган (1453-ж. чейин). Ошол эле учурда мында антикалык маданияттын элементтери христиандык-православдык идеалдар менен бириккен. Византияда билим, илимдин баркы жогору турган, чирк-мектеп турмушуна алгачкы мезгилде кийлигише алган эмес, византиялык маданияттын таасири Батышка да, Чыгышка да тараган. Византиялык кечилдер Кирилл жана Мефодий IX к.

славяндык жазууну киргизишкен. Орто кылымдык Батыш Европанын чиркс лкнн социалдык-маданий турмушуна, анын ичинде билим бер ишине да толугу менен кийлигишкен. Натыйжада антикалык маданият, илим, билим бер системасы бара-бара бузулууга туштугуп, унутулуп, адамдардын эстутумунан жоголо баштаган.

Бул философия III кылымда башталып XIII кылымда бтт, 1000 жылдан ашык мезгилди камтыйт. Мазмуну, багыты боюнча дээрлик философиялык идеализм, анын тарыхый социалдык тамыры дин менен бирге жана зктш.

Эзч таптардын кызыкчылыгын колдогон, жактаган, ага кызмат кылган.

Философиялык материализмди жектеп куугунтукка алып, стрбй, тарыхтын тасма жолунун сыртына тртп салган. Орто кылымдагы философиянын нгсн эбегейсиз шарт тзлп, ал сп-нгнн аракеттеги рупору болгон, дин менен биригип алып, коомго, дйнг эбегейсиз стмдк кылган.

Бул философиянын демилгеси, сунушу кудайдын буйругундай кабыл алынып, мамлекеттик машиналар аркылуу турмушка киргизилген [2, 43 б.]. Католиктик чирк мамлекеттик жана коомдук турмуштун бт баарына кийлигишип знн кзмлдсн алган. Бул дйннн опасыздыгы, тигил дйннн тблктлг, жеке демилгеллкт башатында жок кылуу, тагдырдын мадайга жазганына каниет кылуу бардык чирклрд, топ жыйындарда ми жолу кайталанып айтылган. Орто кылымдык динаят адамды туулганда эле кнс менен кошо жаралат, ал эми адам бу дйнд кнсн жууп, аркы дйннн бейишине даярданышы керек деп ндгн. Маданият, билим бер, тарбиялоо баары католиктик чиркнн каардуу чегелинде калган жана ага кызмат кылууга мажбур болгон.

1. Радциг С.И. История древне-греческой литературы. М., 1968.

2. Исмаилов А.И. Кыргыз элинин тарыхынын философиясы. Б., 2004.

Антикалык дйнд да диндин стмдг км сргн, бирок ал элдик мифология менен тыгыз биримдикте болгон, ал эми орто кылымдык католиктик чирк зн згч укук берип, авторитардык мнзг ээ болгон жана маданияттын эркин нгшн кедерги болуп, диндик догмасын бекем тутунган. Мына ушунун баары илим, билимдин жана маданияттан артта калуусуна алып келген, адамдардын арасында сабатсыздардын катары скн, згч караламан калк карагылыктын чмбтн оролгон, кала берсе бийлик тблдрнн кпчлгнн кат сабаты ачалбай кала берген.

Ошону менен бирге орто кылымдык европа лклрнд VI-VII к.к мурунку дайынсыз жоголгон антикалык мектептердин ордуна чирк тарабынан диний максаттагы кызматкерлерди даярдоочу мектептер ачылган.

Чирк мектептери балдарды кечилдикке жана чокунуп сыйынуучу адамдарга диний агит-гт ишин жргзч адамдарды даярдашкан. Собордук мектептер негизинен тект шаардыктардын балдарына таалим-тарбия бер менен алектенген. Приходдук мектептер чиркнн приходдорунун алдында ачылган. Окутуу жала латын тилинде жргзлгн. Чирклк жана собордук мектептерде окутуунун трлр бир топ кеейтилген жана жети эркин кркм нр: грамматика, риторика, диалектика, арифметика, география, астрономия, музыка йртл баштаган. Бирок чирк мектептери аз санда жана диний багытта болгондуктан кндлк практикалык жумуштарды аткаруу чн коомдун сабаттуу адамдарга болгон муктаждыктарын канааттандыра алган эмес. ХIII-ХV к.к. шаардык бийликтер жана шаардыктар тарабынан кол нрчлрдн балдары чн цехтик, кпстрдн балдары чн гилдиялык мектептер ачылып, кийнчерээк булар шаардык мектепке биригишкен. Окутуу латын жана эне тилдеринде жргн, ушундай эле окуу жайлар кыздар чн да ачылген. Чирклк таалим-тарбия менен бир эле мезгилде феодалдардын балдары чн рыцардыкка тарбиялоо мектеби з алдынча нгп отурган. Буга ири феодалдардын, тект инсандардын, рыцарлардын балдары тартылган.

Окутуу жети рыцардык нрд: ат стнд жрн, сууда сзн, найза сайып, кылыч чабууну, фехтованиеге, ачылык нрг, шахмат ойноого, ыр жазууга жана обон созуп ырдоого йрткн. Балдарга таалим-тарбия бернн орто кылымдык мындай фармаларынын кээ бир лг болорлук жактары ХVХVII к.к. педагог-гуманисттер тарабынан эске алынган.

ХII к. соборлордун жана чирклрдн алдында алгачкы университеттер ачыла баштаган. Университеттер жергиликт бийликтерден кз каранды болгон эмес, ректорду здр шайлаган, знн соту болгон, илимий даражаларды ыйгарышкан, уставдарын иштеп чыгышкан жана ошонун негизинде иш жргзшкн. Орто кылымдык Батышта схоластика нккн. Ал ХI-ХV к.к. универсалдуу философия менен теология катары илим менен дин таанууну, светтик билим менен христиандык диний ишенимди жараштырууну, жакындаштырууну кздгн. Схоластика формалдык-логикалык ойлоону нктргн жана теологияны жандандырган. Анын крнкт клдрнн бири болгон Фома Аквинскийдин (ХIII к.) эмгектери мектептерде динтаанууну йрндг башкы булактардан болгон. Убакыттын тш менен схоластика формалдуу трд чечен айтыш "илимине" айланып кеткен, ошентсе да бир нече кылым бою окутуу жаатында стмдк абалды ээлеп келген. Ушундай схоластикалык окутуп йртнн натыйжасында кала берсе университетти бтп келгендердин да билими кткндгдй болбой чыккан. Бул жннд ХVII к. Я.А.Коменский: "Ошондой бир магистрдин бирн эсеп чыгар десек чыгара албады, лчп бер десек аны да аткара албады, бтн бир чет тилинде сйлч десек сйлп бере албады, акырында окуп жана жазып берчи десек, аны да билбеген болуп чыкты" - деп чо кн менен жазганы бар. Схоласт окумуштуулар "Кар акпы же карабы?", "От ысыкпы же муздакпы?" деген темалардын стнд тгнбгн диспуттарды ткрп убара болушкан [1, б.].

Платондун идеясы орто кылымдык философияда нгп отурган, ал тп тамыры менен динге - иудаизмге, христиандыкка, исламга, монотеизмге тп кеткен. Ал (дин) чн бт эле нерселерди аныктоочу чындык болуп жаратылыш эмес, а Жараткан саналат. Жаратмандык идеясы - орто кылымдык онтологиянын негизи, ал эми ачылыш идеясы - гносеологиянын негизи. Мына ушундан улам философиянын теологиядан, бардык орто кылымдык институттардын чиркдн кз каранды экендиги келип чыгат... Орто кылымдык философия негизинен феодализм дооруна (V-XV к.к.) таандык [2, 43 б.].

Европалык маданиятта ХV к. баштап дйнг жана адамга карата орто кылымдык диний-догматтык кз караштан айырмаланган кз караш калыптана баштайт. Э алдыкы ойчулдар гуманизмдин идеясын жайылтышкан, ал эми адамды э жогорку баалуулук деп таанышкан. Кайра жаралуу деген доор башталып, бул антикалык дйннн жоготулган баалуулуктарын кайра калыбына келтир, антикалык маданият, билим жана илимдин жетишкендиктерин кайрадан жаыдан ачуу дегенди билдирген. Кайра жаралуунун идеялары Италияда жаралып, Франция жана башка европалык лклрг жайылтылган. Педагог-агартуучулар колдонуудагы тарбиялоонун системасын катуу сынга алышкан жана таалим Лордкипанидзе Д. Ян Амос Коменский. М., 1970.

2. Исмаилов А.И. Кыргыз элинин тарыхынын философиясы. Б., 2004.

тарбиянын жаы гумандуу принциптерин иштеп чыгышкан.

Кайра жаралуу доорунун крнкт кл Эразм Роттердамский (1469знн "Маыроолукту мактоо" деген сатиралык чыгармасында адамдардагы мажестикти, бой ктрчлкт, эки жздлкт мыскылдаган.

Ал знн педагогикалык эмгектеринде адамдар жаратылышынан баары бирдей те болуп жаралат деп жарыялап, баланы тарбиялап стрд анын дене тзлшн, кчн жана ммкнчлктрн эске алууга чакырган, эмгек ишмердлг аркылуу табигый жндмдлктрн жана активдлгн нктрнн зарылдыгын айткан. Англиялык окумуштуу, педагог Томас Мор (1478-1535) э башкы орунга коомдун жана ар бир эле адамдын кызчыкчылыгына жооп берген жогорку адеп-ахлакка, моралга ээ жаш муундарды тарбиялоону койгон. Жнкйлк, изгилик, эмгекти сй, боорукердик - булар гармониялык жактан телегейи тегиз адамдын э маанил инсандык згчлг. Окутуу з эне тилинде жрс тийиш деген. Француз жазуучусу жана агартуучусу Франсуа Рабле (1494-1553) "Гаргантюа жана Пантагрюэл" деген романында ошол мезгилде кеири орун алган жалкоолукка, оору-сыркоого, бекерчиликке каршы турган дене тарбия жана акыл-эсти стрч трд машыгуулардан баш тарткан кайрымсыз таалимтарбияны срттгн. Томазо Кампанелла (1568-1639) "Кн шаар" (1602) аттуу утопиялык эмгегинде течиликке негизделген коомдун лгсн крсткн. Бул эмгегинде тарбиялоону тзч: илимди, тарыхты, каада-салт жана рп-адатты йрн; кркм нр, кол нрчлк, коомдук-пайдалуу эмгек менен машыгуу; гимнастика, чуркоо, трд оюндар менен дене тарбияны нктрч педагогикалык принциптерди срттп жазат. Кайра жаралуу доорунун гуманист агартуучуларынын башкы идеяларына баланын активдлгн негизделген гармониялык жактан телегейи тегиз бала жннд кам кр, балдардын нравалык, дене тарбия, акыл-эс жагынан спнгсн жетиш, кагып-силкдн баш тартып, эмгекти сйг йрт кирген. Педагог-гуманисттердин кнрбс идеялары орто кылымдык схоластикалык таалим-тарбияны жактоочулардын каршы турууларынан улам ондогон жылдар бою турмушка ашпай келген. Педагогика илим статусуна крнкт чех педагогу Ян Амос Коменскийдин (1592-1670) эмгектеринен улам ээ болгон. Анын негизги педагогикалык идеялары "Улуу дидактика" аттуу лбс-чпс эмгегинде чагылдырылган. Коменскийдин бт эмгеги адамдын инсандык ркндп-ссн ишеним артууга сугарылган. Улуу педагогдун фундаменталдуу идеясы - пансофия, б.а. цивилизациялардын жана маданияттардын бгнк кнг жетип келген бардык билимдерин жалпылоо болгон.

Бул философия орто кылымдын идеалисттик философиясына каршы пайда болгон. Негизги максаты антик коомундагы материалисттик философиянын негизги жоболорун жандандыруу жана аны нктр, философиялык идеализмди, динди сынга алуу... Антик философиясында универсализм, космоцентризм, политеизм; орто кылымда теоцентризм, монотеизм стмдк кылган. Бул концепцияларды улоодо, стрд дагы бир кадам жасалса, анда философия антропоцентризмге бармак. Кайра жаралуу доорунун философиясы ушул проблема менен алектенген... Кайра жаралуу доорундагы негизги идеялар - антропоцентризм, гуманизм, адамдын чыгармачылык ишмердлгнн мааниси, дйнн жекече материалдык мааниде кабылдоо, турмушту (акылмандыкты) эстетикалык, моралдык, илимий мнзд тшн, динди схоластикадан ажыратып, жаыча талкуулоо, дйнн геометриялыкструктуралык мааниде изилд, пантеизм... Бул мезгилдеги философиянын, кайра жаралуу доорунун философиясынын негизги предмети жана жыйындысы - антропоцентризм [1, 45-46 б.б.].

Илимий-педагогикалык билимдин тарыхый нгс бир канча баскычтарды басып ткн [2, 21 б.]: 1) педагогикалык идеялардын философиялык окуунун агымында келип чыгышы; 2) педагогикалык кз караштардын жана теориялардын философиялык-педагогикалык чыгармалардын чегинде калыптанышы; 3) гипотетикалык жана утопиялык теориялардан педагогикалык практикага жана экспериментке негизделген концепцияларга т. Байыркы грек, римдик, византийлик, чыгыш философторунун жана акылмандарынын (Платон, Аристотел, Плутарх, Гераклит, Сенеки, Квинтилиан, Конфуций, Ал-Фараби, Ибн Сина, Юсуф Баласагуни, Махмуд Кашгари, Адиб Ахмад Югнаки) эмгектеринен жана дастандарынан таалим-тарбия жннд баа жеткис ойлорду табууга болот.

Ислам дйнснд билим бернн эки дегээли калыптанган. Билим бернн баштапкы дегээлин соодагерлердин, кол нрчлрдн, оокаттуу дыйкандардын балдары чн ачылган мечиттердеги диний мактабдар берип келген, ал эми билим бернн экинчи дегээли мечиттердин алдындагы фикх жана каламдарда ишке ашырылган. Завии жана ханакаларда шариат жана теология, ошондой эле араб философиясы, риторика, логика, математика, астрономия, медицина здштрлгн. Мындан тышкары баштапкы жана жогорулатылган баштапкы билим берч диний багыттагы Курандын мектеби, фарсы мектеби, Курандын жана фарсы тилинин мектептери жана улуулар чн араб мектептери д агартуучу ийримдер болгон.

Багдаддагы 800-ж. ачылган Акылмандуулуктун йнд кптгн _ 1. Исмаилов А.И. Кыргыз элинин тарыхынын философиясы. Б, 2004.

2. Н.В.Бородавская, А.А.Реан. Педагогика. Учебник для вузов. СанктПетербург, 2001.

ири аалымдар жана алардын шакирттери чогултулган. Мында адабий чыгармалар, философиялык жана илимий эмгектер, трактаттар талкууланган, кол жазмаларды даярдашкан, дарстарды окушкан. XI-XIII к.к. Багдадда жаы жогорку окуу жайы - Низамия медресесинде (1067-ж.) диний окуулар менен кошо илимий билимдер да окутулган. Чыгыштагы лекциялык залдарга, бай китепканаларга, илимий мектептерге, зн з башкаруу системасына ээ университет тибиндеги окуу жайлар Европанын орто кылымдык университеттеринен алда канча мурун ачылгандыгы т маанил. Ислам дйнснн билим бер практикасы Европадагы жогорку окуу жайлардын нгшн зор таасирин тийгизген.

Орто кылымдык Европа Чыгыштын артынан ээрчип жрп отурган, Жакынкы Чыгыштын аалымдарынын тажрыйбалары аркылуу тередеп жана байып отурган бткл антикалык акылмандык европалыктарга арабдар аркылуу келип кирген. Эллинизм кулчулук коомдун маданияты катары каралса, араб мезгилиндеги илим менен маданияттын дркрп нгс европалык Ренессанстын кезинде знн кчн жогото баштаган чыгыш феодализминин маданияты катары эсептелет. Крнкт чыгыштаануучу академик Конрад араб лклрндг маданияттын глдп с доорун батыш Ренессансынын алдындагы - "Чыгыш Ренессансы" деп атаган. XVI-XVII к.к.

арабдар трк империясынын эзсн кабылгандан баштап Чыгыш Ренессансы тмндп кеткен [1, 137-138 б.б.]. Европа агартуусунун жана Ренессансынын 350-400 жыл илгери Борбордук Азияда билим, илимдин негизинде математика, астрономия, архитектура, искусство, поэзия, философия глдп нгп, накта ренессанс XI-XII кылымдарда болгон. Демек, XV-XVI кылымдарда Европанын ренессанс булагында Борбордук Азиянын, анын ичинде трк элдеринин маданияттагы, искусстводогу, архитектурадагы, медицина илиминдеги жетишкендиктери болгонун тарых билет. Борбордук Азия трк цивилизациясы адамзат казынасына знч чо салым кошкон [2].

2. Этнопедагогика, элдик педагогика жана педагогикалык ой маселелери Илимий-педагогикалык билимдин знч бир тармагы катары калыптанган "этнопедагогика" тшнг ХХ к. орто ченинен (Г.С.Виноградов, Г.Н.Волков) баштап знч нг баштаган. Дегеле этнопедагогикалык практика элдик педагогика катары знн жаралыш теги боюнча э байыркы доорго таандык. Элдик _ 1. Алимжанов А. Джемшидова чаша. Публицистика. Алма-Ата, "Жазушы", 1973.

2. К.Исаев. Трк дйнс - ааламдашуу шартында. Жаы кылым, 10.03.2006.

педагогиканын мазмуну Г.С.Виноградов тарабынан тмнкч чечмеленет:

"Элде жашоо турмушка, жаш муундарды тарбиялоого жана окутууга карата белгил бир элестлр, кз караштары, аларга таалим-тарбия бернн максат-милдеттери жана таасир этнн белгил бир каражат-жолдору болгон. Мына ушулардын баары жана з ара байланыштыгы элдик педагогика деп аталган тшнкт берет" [1, 127 б.]. Ал эми Г.Н.Волковдун пикири боюнча элдик педагогика элдик оозеки чыгармачылыкта, каада-салттарда, балдар оюндарында ж.б. сакталып келген педагогикалык маалыматтардын жана педагогикалык тажрыйбалардын топтому болуп саналат [2, 7 б.].

Этнопедагогика - элдик таалим-тарбияны йртч педагогика илиминин бир тармагы болуп саналат. Бул илим салттуу маданият, элдик оозеки чыгармачылык жана санжыра менен тздн-тз байланышкан. Анын предмети болуп уруктун, уруунун, элдин жана улуттун педагогикалык маданияты эсептелинет. Менталитеттин улуттук згчлг табият, этникалык чйр жана этникалык таалим-тарбиянын таасирине кз каранды абалда болот.

Этнопедагогика этнология, этнография, антропология жана социология илимдеринин жетишкендиктерин пайдаланылат. Бул педагогиканын маанил жетишкендиктеринин бири педагогикалык мыйзамченемдлктрд табигийтарыхый процесс катары кароо болуп саналат. Мында таалим-тарбия инсандын ишмердлгнн жана жрм-турумунун табигый формасы катары келет.

Этнопедагогика элдик педагогикалык процесстердин мыйзамдарынын обективд мнзн аныктап крстт.

Этностордун таалим-тарбиясынын, б.а. алардын элдик педагогикасынын згчлктрн йрн этнопедагогика илиминин максатын жана мазмунун тзт. ХХ к. советтик этнопедагогиканын негиздчс Г.Н.Волков бул илимдин методологиялык проблемаларын иштеп чыгып анын предметин тмнкч аныктайт: Этнопедагогика - этникалык топтордун балдарды тарбиялоодо жана билим бердг эмпирикалык тажрыйбасы жана йблнн, уруктун, уруунун, элдин, улуттун тпклкт баалуулуктарына карата моралдык-этикалык жана эстетикалык кз караштары жнндг илим болуп саналат [2, 4 б.].

Н.А.Бердяевдин пикиринче адам жарык дйнг кел менен адамзатка улуттук индивидуалдуулугу, бир улуттун адамы катары кошулат. Адамзаттын ар бир эле мчс знд индивидуалдык-улуттук касиет-сапатты камтып турат, ошондуктан жалпы адамзаттык 1. Виноградов Г.С. Народная педагогика. Иркутск, 1926.

2. Волков Г.Н. Этнопедагогика. М., АСАДЕМА. 2000.

деп аталган кандайдыр бир абстракттуу, конкретт маани-маызынан ажыраган мазмундагы маданиятты тз жана балдарды тарбиялоо курубекер убарагерчилик [1, 94 б.]. Ошондуктан этносту йрнд улуттук мнз маанил болуп саналат. Улуттук мнз тмнк учурларда даана крнт:

- каада-салт, рп-адат жана жрм-турумдарында;

- курчап турган чйрн эмоционалдуу кабылдоодо;

- баалуулукка багыт алууда;

-маданияттын улуттук згчлктрнд чагылдырылуучу муктаждыктар менен каалоолордо.

Этностун тарыхы анын педагогикалык маданиятына из калтырып келген.

Этностун жаы табияттык-климаттык шарттарга кчс менен жашоо тиричилиги, ишмердлгнн трлр да згрг дуушар болгон. Бул жаш муундарга табияттын, климаттын жаы шартына ыгайлашууга, жашоонун жаы образын здштрг туура келген. Кийинки орун которуштурган элдин педагогикалык маданиятына мурунку туруктуу жергиликт калктын жашоо шартындагы таалим-тарбиянын усулдары жана ыкмалары кирип отурган.

Элдин маданиятынын мнзн жана этникалык згчлктрн аныктоочу себептеринин ичинде негизги орунду жашоо турмуштун обективд шарттары тзт. Жер шарынын элдери трд табигый зоналарда жашашат. Ата мекен "этнос" тшнгнн бир компоненти болуп саналат; бул анын ландшафтынын трд элементтеринин кайталангыс айкалышуусун камтыган баштапкы территориясы [2].

Белгил бир тарыхый доордогу элдин таалим-тарбиясынын мнзн кароодо эл тарабынан тптлп такталган, анын згчлктрн чагылдыруучу, бардык мезгил чн зкт болгон негизги маызын унутта калтырбоо зарыл.

Ошондуктан элдик педагогика жана этнопедагогика жннд сз кылууда этнос деген тшнкт чечмелеп алуу зарылдыгы келип чыгат. Этнос дегенде урук, уруу, эл жана улутту тшнбз. Этнос жннд анын згч белгилери катары этнология жана психология тмнкч чечмелейт:

-этнос - бул баары чн бирдей киндик кан тамган жери, з Ата Мекени бар тарыхый жактан калыптанган адамдардын тобу болуп саналат;

-этникалык топтун мчлр бири-бири менен баарлашуунун жалпы тилине ээ болушат жана ошол здрнн этникалык тобунун маданиятын сактап муундан муунга алып жрчлр катары 1. Бердяев Н.А. Судба России. М., 1990.

2. Лихачев Д.С. Заметки о русском. // Новый мир. 1980 № 3.

эсептелишет;

-этностун клдр моралдык-психикалык жагдайы боюнча салыштырмалуу туруктуу згчлктрг ээ;

-этникалык топтун клдр злрн башка этностордон блк абалда турарын адап туюшат.

Эл болуп калыптануу - бул, узак мезгилдерди, кылымдарды карыткан процесс. Бул - кптгн себептерге кз каранды болгон тарыхый процесс.

Болгондо да, кескин ктлбгн окуялардан туруучу. Эл дарактын ммс сыяктуу, ал мезгили келгенде гана бышып жетилет. Кантип? Мына ушуну эч ким билбей жатпайбы. Байыркы замандарда эле адамдар бири-бирин адоого, назар салууга йрншкн. Акырында отуруп адамзатта элдердин турмуштук жана маданий згчлктр, алардын з ара мамилелери жана айырмачылыктары калыптана баштайт. Бул билимдер бир топ кийинки мезгилдерде дээрлик бир илимге айланды. Аны этнография ("этнос" - "эл", "уруу" мааниде) деп аташты, б.а. дйн элдери жннд илим деп [1].

Этностун башка этностордон айырмалап туруучу мнздмлрн тили, баалуулуктары жана нормалары, тарыхый эс-тутуму, дини, киндик кан тамган жери тууралуу элестс, байыркы жалпы бабалары жнндг уламыш, улуттук мнз, элдик маданият, тарбия кирет. Л.Н.Гумилев боюнча бала жарык дйнг кел менен энесинин этникалык талаасына кирет, знн алгачкы ыаалоосу аркылуу эне менен байланышын тзт. Этнос чн мнзд баланын темпераменти, жндмдлктр жана ммкнчлктр, б.а.

генндик коду, этникалык чйр алмашкан ченде да крнп турат. Баланын жрм-турумунун стереотиптери анын жашоосунун алгачкы жылдары белгил бир улуттук чйрд калыптанып отурат [2]. Ал эми белгил педагог К.Д.Ушинскийдин ишениминде ар бир элдин тарбиялык идеялары кандайдыр бир башка нерсеге караганда улуттугу менен кбрк тамырдап тередеп кеткен, ушунчалык тамыры тередеп кеткендиктен аны башка бир кыртышка которуу жннд ойдун болушу да ммкн эмес [3, 32 б.].

Биосферадагы тир жандардын биохимиялык энергиясынын бирдей эмес блштрлш узак тарыхый мезгил ичинде трд доордогу жана трд региондордогу этникалык жамааттардын жрм-турумуна таасирин тийгизген.

Адамдардын мнзнн згч касиет-сапаты катары бул энергиянын згрснн келип чыккан эффект - пассионардуулук (кумарлануу, кйпжануу) деп аталат. Пассионардуулук кандайдыр-бир максатка (кбнч кыялдагы) _ 1. Мурад Аджи. знн трк экенин билбеген эл кп. Кыргыз туусу, 20Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. М., 1990.

3. Ушинский К.Д. Собр. Соч.: В 11 т. М.; Л., 1948-1952. Т.3.

жетд адамдын иш-аракетинин а-сезимд, же кбнч а-сезимд эмес ички аракети, стмдг болуп саналат. Бул максат-мдг жет чн пассионар знн мрн кыюуга, а тгл замандаштарынын, уялаштарынын, санаалаштарынын мр-жашоосун да тобокелге салууга даяр. Адамдын пассионардуулугунун дегээли жогору да, орто да, тмн да болушу ммкн, ал ошол адамдын психикалык турпаты катары тышкы таасирлерге кз каранды эмес; анын колунан эрдик менен кылмыш да, чыгармачылык менен бузупжаруу, талкалоо да, жакшылык менен жамандык да келет, бир гана кайдыгерлик болбойт, жрм-турум эрежесин таназар албайт.

Ар бир тир жан энергетикалык талаага ээ болгондой эле, этнос да этникалык талаага ээ. Этностун же суперэтностун жаралыш процессине мейкиндик менен убакыттын тздн-тз таасири тиет. Мейкиндик - бул ландшафттык жана этникалык айлана болуп саналат. Ландшафттык айлана бул этностун жашоо-тиричилигинин трн, рп-адатына таасир этет, анын ммкнчлктрн, келечегин аныктайт. Этникалык айлана, кошулаш этностор менен трд карым-катнашы анын нг баскычындагы мнзн з таасирин тийгизет. Мезгил кайталангыс нерсе. Мезгил - бул аны менен этникалык байланыштын трлрн аныктоочу этногенездин жана этникалык айлананын баскычы болуп саналат. Мезгил менен мейкиндиктен башка дагы энергия (кч, кубат) бар. Энергетикалык аспектиден алып караганда этногенез маданияттын булагы болуп саналат. Этногенез пассионардуулуктун эсебинен улам жашап келет. Дал ушул энергия - пассионардуулук болот жана этногенез процессинде знн энергиясын сарптап отурат [1, 87 б.].

Пассионардуулук - бул генетикалык жактан тп отуруучу табигый крнш.

Бул - адамдардын психикасынан келип чыгуучу биосферадагы жандуу нерсенин энергиясынын эффектиси. Пассионардуулук бул же тигил ландшафттык шарттардан келип чыкпайт. Ал генотиптин згрснн со жаы белги катары пайда болот, бул крнш мутация деп аталат.

Пассионардуулук ар кандай эле экстрамалдык белги катары табигый тандап ылгоодон кчн жоготуп отурат [1, 386 б.].

Ал эми географиялык чйр коомдук кубулуштардын кыймылын аныктайт. Ал адамдардын турмушуна таасир берип, кээ бир знч этникалык коомдордун нгснн басадашына же тездетилишине шарт тзт. Жаы гана жарык дйнг келген жамагат знн ар бир мчснн ээлеген ордун блштрт, зн з коргоо чн ал бат эле социалдык институттарды иштеп чыгат. Алар мнз боюнча ар бир учурда географиялык, этнографиялык чйр жана адамзат нгснн баскычы менен шартталат. Дал ошол зн з 1. Гумилев Л.Н.. Конец и внов начало. М., 1994.

бекемдеп чыдалуусу системанын тездик менен ссн камсыз кылат.

Системанын нгс чн кчтр популяциянын жогорку эпкиндлгнн же пассионардуулуктан алынат [1, 388 б.].

Л.Н.Гумилевдун пикиринче пассионардуулуктун жогорулашы же басадашы жашоо турмуштун, маданияттын глдп ссн блг боло албайт. Пассионардуулуктун "кйп кетс", "чектен тыш кчш" ички этникалык же суперэтникалык системаларда, ошондой эле з ара кошулаш турган элдер жайгашкан региондордо, андагы эл массасынын демилгесиздигине жана кош клсздгн карабастан ырайымсыз кан тглрг алып келет. Пассионардуулуктун дегээли т тмндп кетсе, этникалык жана табияттык курчоолорго каршы туруу жоголо баштайт да, этностун жок болуп кетсн шарттайт. Пассионардуулук бардык этногенетикалык процесстерде орун алат жана глобалдык масштабда этнологиялык з ара салыштырууларга ммкнчлк тзт [1, 389 б.].

Пассионардуулукка зн з коргоо инстинкти карама-каршы турат жана аны "антинстинкт" катары кароого болот. Адамдар тарабынан жасалуучу кптгн иш-аракеттер, кылык-жоруктар жеке инсандык болобу, этностук дегээлде болобу зн з коргоо инистинктинин негизинде болору шексиз.

Пассионардуу чыалуу сактануу инистиктинен жогору туруп калса эмне болмок деген суроо туулат. Анда, - деп тшндрт Л.Н.Гумилев, конкистадорлар жана жер кезчлр, акындар жана ересиархтар, акыры Цезар жана Наполеон д демилгечил кчт инсандар пайда болушат.

Эреже катарында мындай адамдар кп эмес, бирок алардын энергиясы тарых барагында жазылып калчудай ургаалдуу ишмердлгн нктрг же демилгеллкк шарт тзлт [1, 390 б.].

Чыгыштаануучунун ишениминде географиялык чйр этногенездин нг процессин аныктоочу фактор болуп саналат, аны четке кагуу "географиялык нигилизмге" алып келет (С.В.Колеснис). Ошону менен бирге географиялык чйрнн, башкача айтканда, "географиялык детерминизмдин" маанисин ашыра баалоо да кткн натыйжага алып келбейт (А.Г.Исаченко) [1, 396 б.].

Л.Н.Гумилевдин пикиринче этнос - башаты жана аягы бар тарыхый мезгили ичи сп-нгч система; тагыраагы, этногенез - дискретт процесс. Этностордун бири-биринен згчлнп турушунун универсалдуу ченем-лчм бир: жрм-турум стереотиби, ал ата-энеден, урук-жааттардан урпактарга тууроо жолу менен тт. Этностук система карым-катнаш процессинде коомдогудай а-сезимд мамилелер аркылуу эмес, "знк" жана "бтндк" деген сезим-туюм аркылуу кызмат тйт. Ошондуктан этнос феномен катары адамзат коомунун ушул кезге чейин болуп келген социалдык _ 1. Гумилев Л.Н.. Конец и внов начало. М., 1994.

бир дагы формасы менен дал келбейт. "Биз" жана "алар" деген турмуштук этноцентризмдин негизинде трд системалар з ара кайчылашпайт, б.а.

этностон тышкары сыртта калган адам болбойт да, ар бир киши бир гана этноско тиешел болуп саналат. Этностук системадагы карым-катнаш, этностогу биримдик биосферадагы тир жандардын геобиохимиялык энергиясынын негизинде сакталып турат. Биосферанын уюштурулушунун этникалык дегээлдеги натыйжалуулугун Л.Н.Гумилев пассионардуулук кубулушу катары срттйт [1, 401 б.]. Этногенез этностордун жер бетинде пайда болуусу, сп-нгс жана жок болуп кет тарыхы жана этностордун мр срснн жана "бар болушунун" себеп-натыйжалаш байланыштары болуп саналат. Биосферанын энергетикалык ландшафты, маданият жана ой жгрт ишмердлгсз этногенез болбойт [1, 16 б.].

Жердин ландшафты, географиялык абалы, климаты, флорасы, фаунасы, жаратылыш байлыктары ар трдч болгондой эле, белгил бир территорияны жердеген адамдардын жашоо тиричилигинин образы да трдч келет. Ошондуктан улуттук мнзд, баалуулуктарда жана баланы тарбиялоодо кптгн нерселер адамдар жашаган табияттын чйрснн згчлктр менен аныкталат. В.О.Ключевскийдин пикиринче адамзаттын жашоосунун трд блктрнд табият, географиялык чйр жарыкты, жылуулукту, сууну - берекетти жана кырсыктарды баарына бирдей тегиз блштрбйт, ушул те эместиктерден адамдардын жергиликт згчлктр, б.а. жашоо шарты жана руханий згчлктр да трдч келет [1, 40 б.].

Элдин педагогикалык маданияты - бул жаш муундарга таалим-тарбия бер менен тыгыз байланыштагы анын материалдык жана рухий маданиятынын чйрс болуп саналат. Элдин педагогикалык маданиятында байыркы доордон бгнк кнг чейинки педагогикалык элестлрдн эволюциясы чагылдырылган. Педагогикалык маданият чйрснд билим менен билгичтик, ыкманын ортосунда бири-бирине дал келе бер боло бербейт. Элдик педагогикада билимден оолак туруп эле билгичтиктерге ээ болуу кездешет. Бул элдик педагогикада теоретиктердин болбогондугу жана алардын ой жгртг жндмд практик болгондугу менен тшндрлт.

Ошону менен бирге таалим-тарбиянын илимий-теориясын бил менен педагогикалык ишмердлктн ортосунда дал келбчлктн болушу да ыктымал. Этнопедагогика илиминин негиздчлрнн бири Г.Н.Волков элдин педагогикалык _ 1. Гумилев Л.Н.. Конец и внов начало. М., 1994.

2. Ключевский В.О. Курс русской истории: в 9 т. Т 1. М., 1987.

чыгармачылыгында миллиондогон эл массасынын кылымдардан бери сакталып келе жаткан демократтык маданиятынын э негизги белгилери жайгашкан, анда аттары белгисиз болуп кеткен философтордун, психологдордун, педагогдордун, жалпы эле тарбиячылардын бизге калтырган унутулгус ата салттары жатат деген пикирин айтат [1, 12 б.].

Биздин кнг чейин элдик маданияттын анын бир блг катары педагогикалык маданияттын салттык негиздери жетип келген. Ар бир инсан белгил бир маданий-тарыхый мейкиндикте жашоосу белгил. Бири-бирине кз каранды абалда турган маданий-тарыхый факторлор инсандардын жашоо ишмердлгнн мнзн аныктайт жана инсандын нгсн этномаданий чйрнн таасири тийет. Инсандын этнопсихологиялык згчлктр ар трд материалдык жана руханий компоненттер, анын ичинде тарбия аркылуу аныкталып отурат. Д.И.Латышинанын пикиринче "ар бир индивид белгил бир маданий-тарыхый мейкиндикте жашайт; бири-бирине кз каранды жана бири-бирине таасир этип туруучу маданий-тарыхый факторлор индивидуумдардын жашоо ишмердлгнн мнзн аныктайт; инсандын нгсн этномаданий чйрнн тийгизген таасири чо. Инсандын этнопсихологиялык касиет-сапаты материалдык жана руханий маданият, анын ичинде тарбиялоо аркылуу аныкталат [2, 77 б.].

Тарбия маселесин тарыхый аспектиде кароодо тмнкдй трд суроолор туулат: тарбиянын мнзн кандай факторлор аныктаган жана анын мазмунун эмнелер тзгн? Тарбия кандай методдор жана каражаттар аркылуу ишке ашырылган? Орто кылымда жана ага чейин балдарды окутуп тарбиялоочу атайын мекемелер негизинен болбогондуктан жана атайын иштелип чыккан педагогикалык теориялар жок болгондуктан тарбиялоо ишинде башка факторлордун ролу жогору болгон. Мындай факторлорго табияттык-тарыхый мейкиндик, социалдык чйр, эмгек ишмердлгнн трлр жана мнз, й-бл, дин, элдик маданият кирген жана буларсыз тарбиянын табиятын жана маани-маызын аныктоо ммкн эмес. Ошондуктан тарбиянын тарыхы трд билимдердин жана элдик педагогиканын з ара айкалышуусунун негизинде йрнлч тармак болуп саналат.

Б.Я.Рыбаковдун пикиринче "элдик маданиятты, крестяндык чыгармачылыктын бтндй баарын таанып бил анын архаикалык тилдик негизин аныктап тактамайынча ммкн эмес. Язычествону изилдеп йрн байыркылыкка тередеп сг гана эмес, ал элдердин маданиятын тшнг жол болуп саналат" [3, 606 б.].

_ 1.Волков Г.Н. Чувашская народная педагогика. Чебоксары, 1958.

2. Латышина Д.И. Истории педагогики (История педагогики и педагогической мысли): Учеб. пособие. М.: Гардарики, 2003.

3. Рыбаков Б.Я. Язычество древних славян. М.. 1981.

Кыргыздардын жана трк тилд элдердин этнопедагогикасынын жаралыш доору жнндг маселе бул элдердин тарыхынын контексттинде гана каралуусу зарыл. Ошондуктан байыркы тарыхка ээ кыргыздардын элдик педагогикасынын башаты б.з.ч.III к. жана андан да мурунку мезгилди камтыйт.

Кыргыздардын элдик педагогикасы муундан муунга тп, тптлп такталып, бай тажрыйба топтоп, системага салынып элдик оозеки чыгармалар жана акындар поэзиясы аркылуу бгнк кнг жетип келген. Тарбиянын элдлг жннд сз кылганда тмнк тшнктрд эске алуу талап кылынат:

-ар бир эл знн згч тарбия системасына ээ жана ал аркылуу знн идеалына жетг умутулат;

-элдик тарбиянын системасы эл тарабынан кылымдан кылымга нгпсп тптлп отурат;

-ар бир элдин зн гана мнзд знн жекече тарбия системасы болот;

- бардык эл чн бирдей, жалпы тарбия системасы болбойт;

- ар бир элдин баланы тарбиялоодо максат кылып койгон идеал адамы болот жана аны ар бир инсанда калыптандырууга аракет кылат;

- ошону менен бирге бардык элге мнзд педагогикалык идеялар, алсак, коомдук тарбиянын идеясы, адамды мамлекет жана коом чн тарбиялоонун мазмуну жалпы мнзг ээ болот, бирок аны турмушка ашыруу улуттук негизде жрт.

Тарбиялоо маселесине элдин кз карашы жалпы эле жашоо тиричиликтин тмнкдй:

- тарыхый жана географиялык шарттары;

- эмгек ишмердлгнн мнз;

- кндлк турмуштук;

- адамдардын з ара карым-катнашынын системалары;

- каада-салты, рп-адаты д згчлктрнн таасири астында тарыхый жактан калыптанып отурат. Жаш муундарга карата булардын баары педагогикалык ролду аткарып, тарбиялоонун элдик, этникалык системасын тзт.

Кыргыз этнопедагогикасынын предмети - бул кыргыз элинин кылымдардан берки иштелип чыккан таалим-тарбиясынын улуттук системасы.

Анын алып жрчс болуп кыргыз этносу з саналат, бирок элдик педагогиканын згн кыргыздардын кчмнчлк жашоо образы тзгн.

Кыргыз элдик педагогикасы жннд сз болгондо анын эки кыртышы: баланы курчап турган чйр - жаратылыш, жашоо шарты, эмгек ишмердлгнн трлр жана нукура педагогикалык, б.а. улуулардын балага таалим-тарбия (фолклор, дин, оюндар, рп-адаттар ж.б.) бер максатында таасир берс эске алынат. Бул эки кыртыш те маанил, буларсыз элдик таалим-тарбиянын негиздерин тшнг болбойт.

Элдик педагогиканын тмнкдй типт згчлктрн белгилг болот:

-элдик педагогиканын тзчс жеке бир инсан же адамдардын топтору эмес, элдин з;

- бул педагогика психиканын адап-туюу, сезе бил чйрсн негизденет, ал каада-салт, рп-адат, улуулардын жеке аброюна жараша жашап келет;

- таалим-тарбиянын нарк насили жазма трнд эмес, оозеки трнд жетип отурат;

- педагогикалык жана адеп-ыймандуулук нормалары социалдык абалына карабастан ар бир инсан чн бирдей милдет [1, 42 б.].

Кыргыз элдик педагогикасынын тмнкдй постулаттарын блп крстг болот:

- таалим-тарбияда билимге, нр ээси болууга басым жасоо. Маселен, "Жигитке жетимиш нр аздык кылат", "Билим алуу ийне менен кудук казгандай", "нр алды - кызыл тил", "Билеги кчт бирди жыгат, билими кчт миди жыгат" ж.б.

- жалпы милдеттерди чечд муундардын эриш-аркактыгы. Маселен, "Ырыс алды - ынтымак", "Кп ткрс кл болот", "Блнгнд бр жейт" ж.б.

- улуулардын кичлрг, кичлрдн улууларга кам крс. Маселен, "Жаш келсе ишке, кары келсе ашка", "Улууга - урмат, кичг - ызат", "Карынын сзн капка сал" ж.б.

- Эмгек кылуу. Маселен, "Эр эмгегин жер жебейт", "Жазында эмне эксе, кзнд ошону оросу".

- Балага таалим-тарбия берд жамаатык мамиле. Маселен, "Кайсы элдин кулунусу?", "Сен кимдин баласысы?", "Атадын аты ким?", "Азаматтык кылды, балам", же "Атаы тартпай калыпсы", "Экинчи мындай кылбай жргн", "Атаа айтып койом" ж.б. насаат-тескч сздр.

- киндик кан тамган жерин ыйык тутуу. Маселен, "Туулган жердин тузу таттуу", "з йм - л тшгм", "кр да болсо з йм", ж.б.

- сабырдуулук. "Сабырдын тб сары алтын", "Саргара жортсо, кызара бртрс", "Сабыр кылгыла, балдар" ж.б.

- фатализм жана тагдырдын жазмышына ишен. "Кудайга шгр", "Кудайдын айтканы болор", "Кудайым з сактасын", "Теирим з колдосун", "Мадайга жазганды крс", "Адам тагдыры менен кошо трлт" ж.б.

_ 1. Волков Г.Н. Этнопедагогика. М., АСАДЕМА, 2000.

- кчмн дух, атка сыйынуу. "Кчмнчг й даяр", "Ат жалына казан ас", "Ат адамдын канаты", "Ат айланып казыгын табат" ж.б.

- улуу муундарды эскер жана мазарга куран окуу. "Жаткан жери жайлуу болсун, топурагы торко болсун", "Жаны жаннатта болсун", "Жакшы адам эле" ж.б.

- Аялзатын урматтоо. "Кыздын кырк чачы улуу", "Кыздуу йд кыл жатпайт", "Энени крп кызы ст" ж.б.

Педагогиканы бил жана балага таасир эте бил эки башка нерсе.

Акыл-эс, интуиция, импровизация илимге караганда кбнч кчтлк кылары бекеринен эмес. Адамзат артка кайрылбай туруп, алыскы жана жакынкы муундардын бардык рухий баалуулуктарын кайрадан карап чыкмайынча алга карай жылуусу ммкн эместиги белгил. Ар кайсы эле илимдин, анын ичинде педагогиканын келечегин тшн анын бгнк жана ткнк жетишкендиктерин йрн аркылуу жрп отурат. Элдин байыркы маданиятынын лглр, салты канчалык кп сакталган болсо, ошончолук элдин знн байыркы эстеликтерине мамилеси да жогору болот. Кайра жаралуу доорунда Батыштын алдыкы кз караштагы инсандары орто кылымдык карагылыктын бет пардасын сыйрып байыркы антикалык маданиятка кайрылышканы бекеринен эмес. Кайсы эл знн басып ткн тарыхына, маданиятына зор ынтаа менен кл буруп кайрылса, аны йрнг дилгирленсе, ошол элдин маданиятынын, билиминин чыныгы жогорку дегээлде тургандыгын айгинелейт.

Этнопедагог Г.Н.Волков айтылуу Чыгызхан жаш муундарды тарбиялоону биринчи орунга койгондугун, маселен, анын "Жасагынын" биринчи беренесинде тескери тарбиянын натыйжасы жннд айтыларын белгилейт:

"Балдар атасынын адеп-ыйманга ндгн ойлорун укпаган, кичс агасын укпаган, эри аялына ишенбеген, ал эми аялы эринин айтканын кылбаган, кайненелер келиндерине тз караган эмес, ал эми келиндер кайненелерин урматтап сыйлабаган, чодору кичлрн тарбияга алган эмес, кичлр улуулардын айткан насааттарын эрн алган эмес...Бул уруу ушундай тартипсиз, маани-маызы жок болгон". Автор "Жасактын" бул тексти стили, ыргагы жана манерасы боюнча элдик, анткени Чынгызхан сабатсыз болгон жана документтин тексти анын оозеки айтканы боюнча жазылган дейт.

Г.Н.Волковдун жер жзн багындырууну самаган Чынгызхан жннд айткандары чо кызыгууну туудурат. Анын айтканына караганда могол жапырыгына туштуккан элдердин каргышына калган Чынгызхан трк элдери чн личност-символ болгон. Ооба, ошол каардуу кездин этикасы бгнкдн т эле айырмаланып турат. Согуштун ырайымсыздыгы согушкан эки жак тарабынан те акталган. Урушта ырайымсызы эмес, уюшкандыкты крсткндр жеип чыгат. Чыгызхан аскерин знн жекече инсандык касиет-сапаты жана э мыкты педагогикалык жндмдлгн жараша уюштура алган. Ал миллиондогон адамдардын тарбиячысы... Алгачкы булактардын келтирген далилдери боюнча Чынгызхан демейде ке пейил, калыс, жнкй болгон, з элинин тпк каада-салттарын бекем тутунган.

Эбегейсиз чо байлыкка эгедер болсо да, мрнн акырына чейин ар кандай жалтырак-жултурактардан зн алыс кармаган. Ал кчмндк кийимин таштаган эмес жана талаанын рп-адаттарын карманып келген, знн мураскорлоруна жана бткл могол элине кытай жана мусулман маданиятынын бузуп-жаруучу таасирине кабылбоо чн бул рп-адаттарды бекем тутунууну осуят катары айткан [1, 157 б.]. Бул айтылуу этнопедагог "Улуу Жасак" - адамдын ой-пикиринде бт дйнлк акылмандуулукту элдердин этнопедагогикалык пансофиясын кблндрч документ-символ болуп саналат деп ишендирет.

Педагогикалык ойлордун жетишкендиктерин, калктын педагогикалык сабаттуулугун, сп келе жаткан муундун таалим-тарбиясынын, лкнн атуулдарынын жекече педагогикалык маданиятын зн камтыган элдин педагогикалык маданияты коомдук прогресстин конкретт дегээлин чагылдырат. Педагогикалык маданияттын сп-нгшн таалим-тарбиянын элдик салттарына кл бурууну жогорулатуу чо стимул болуп саналат.

Элдик педагогика практика жана таалим-тарбиянын кркм нр катары педагогика илимине караганда байыркы болуп, аны байытып келген жана з да байып отурган. Бул экнн мындай бири-бири менен такай карымкатнаштыгы элдин жана коомдун педагогикалык маданиятынын прогрессин камсыз кылат. Элдик педагогиканын башаты болуп педагогикалык кркм нрдн тйлдг катары э жнкй педагогикалык билгичтиктер болгон.

Элдик педагогдордун ишмердлгнн чен лчм болуп акыл-эс жана тажрыйбаны эмпирикалык негизде жалпылаштыруу болгон, булар з кезегинде педагогикалык теориялар чн баштапкы негиз болуп кызмат тгн. Илим жннд алигече тшнктр жок, байыркы элдик тарбиячылар муундан муунга тч элдик даанышмандыкка - теориянын тйлдгн таянышкан.

Элдик педагогика жазуунун жоктугунан, сабаттуулуктун ксктгнн улам кптгн элдик алтын эрежелерди, санат-насыяттарды, акылман осуяттарды утуру жоготуп, жз жолу кайра тзп, толуктап отурууга аргасыз болгон.

Топтолуп-тптлгн педагогикалык билимдерди бир жерге топтоштурууга ммкнчлктн жоктугунан элдин педагогикалык маданиятынын 1. Волков Г.Н. Этнопедагогика. М., АСАДЕМА, 2000.

нгш кечедеген.

Адам баласынын алгачкы жаралган доорунда байыркы адам жнкй эмгекти гана билип, тарбиялоо да ошого жараша жнкй болуп, билимдин дегээли да билгичтик менен бирдей жрп отурган. Билимдин билгичтиктен блнп обочолонушу менен илим келип чыккан. Байыркы жнкй илим табият менен адамга т жакын болгон. Жазууга чейин педагогикалык идеялар муундан муунга элдик оозеки чыгармачылыктын жардамы аркылуу тп келген. Макал-лакаптар, санат-насыяттар, термелер, табышмактар, болмуштар, жомоктор элдик педагогиканын казына-кенчи болгон. Рухий маданиятты нктрд караламан калктын тзчлк ролу т чо. Улуу кркм нрдн негизи жана тамыры ар дайым элдик болуп келген.

Г.Н.Волковдун пикиринче рухий маданият биздин бабалардын бардык муундарынын жан-аракеттери менен адамзат цивилизациясынын кп кылымдык нгс аркылуу топтолуп чыалган жана чогултулган энергия болуп саналат. Муундардын ортосундагы байланыш таалим-тарбия аркылуу камсыз болот. Ошондуктан педагогикалык маданият ошол чогултулуп чыалган жана топтоштурулган рухий энергияны пайдалануучу инсандын акыл-эсин кыймылга келтирч знч бир кыймылдаткыч кч болуп саналат.

Рухий маданиятты сактоо жана нктр педагогикалык прогресс болмоюнча жрбс белгил. Таалим-тарбия канчалык эффективд болсо, ошончолук инсандын, элдин, лкнн жана бтндй адамзаттын жалпы рухий прогресси жогору болот [1, 32 б.].

Кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгында, згч, макал-лакаптарда адамдын э баалуу сапаты - изгиликке, гумандуулукка, адамгерчиликке тарбиялоого болот жана адамдагы кпчлк кемчиликтердин себеби билимсиздиктен, тркйлктн деген ой-пикирлер бекем орун алган. Адамдын жрм-туруму анын билиминин дегээлине жараша болот. Билим менен жрм-турумду тарбиялоо бириктирип турат. Адамдын изгилиги адамзат рухий маданиятынын маанил бир блг болгон педагогикалык маданияттан сырткары турушу ммкн эмес. Ошого жараша педагогикалык маданият адамзат маданиятынын, илимдин, кркм нрдн бардык эле э маанил жетишкендиктерин пайдаланып келет. Эгерде кркм нр адамдын сезимин ойготсо, акылмандуулукту сйч илим инсандын интеллектин курчутат. Тарбиялоо процессинде топтолгон рухий байлык муундан муунга тп, кайра иштелип, ркндтлп, сп-нгп байып отурат.

Г.Н.Волковдун ишениминде тарыхый-педагогикалык илимде 1. Волков Г.Н. Этнопедагогика. М., АСАДЕМА, 2000.

ммкнчлктн жоктугунан элдин педагогикалык маданиятынын бгнк кнг чейин эмгекчил массасынын балдарын тарбиялоо жннд изилдлрг аз кл бурулуп келд. Балдарды афиналык жана спартандык, римдик тарбиялоо, феодалдардын же иезуеттик ордендердин балдарын тарбиялоо жннд кп айтылат. Ал эми кул ээлчлк жана феодалдык коомдогу кпчлкт тзгн кулдардын жана крепостной дыйкандардын балдарын тарбиялоо жннд маалыматтар т эле аз. Кулдар эч бир мектепке алынган эмес, крепостной дыйкандар чн кала берсе цифирдик училищелердин эшиги бек болгон. Бирок ушунун негизинде кулдар менен крепостной дыйкандар здрнн балдарын тарбиялаган эмес деп тыянак чыгарууга болбойт [1, 42 б.].

Элдик оозеки чыгармачылыктай эле карт тарых да элдик таалимтарбиянын э бай каражаттарынан болуп саналат. Орто кылымдык кыргыз тарыхынан элдик педагогиканын э бай материалдарын табабыз. Элдик оозеки чыгармачылыктагы тарыхый крнштрдн мнздмс жаш муундарды элин, жерин сйг аны кздн карегиндей коргоого ндд жана рухий, адеп-ахлак, ыймандуулукка тарбиялоодо таасири тийген.

Коомдогу ээлеген орду, чыгыш теги жана кем-карчынын абалынан илимбилимден алыс болгон караламан калктын балдары элдик оозеки чыгармачылыктын лглрнн, эл массасынын трд тарыхый кыймылдарга, окуяларга катышуусунун мисалдарында тарбияланышкан. Элин, жерин коргоодо, чо жана кичи казаттарда курман болгон азамат уулдар элдин эстутумунда тблкк сакталган, эл аларды санжыра кеп кылып болочок муундарды тарбиялап стрд лг катары пайдаланышкан, оозеки чыгармачылыкка дидактикалык материал болуп, элдик ырчылардын санатнасыят, термелеринде тынымсыз ырдалып келген. Элдик оозеки чыгармаларда элин, жерин коргоо темасы башкы темалардан болуп, ата-энени сй, улууну урматтоо, кичн сыйлоо, эмгекти сй, бекерликке берилб, табият менен таттуу мамиледе болуу, сй адам баласынын баалуулуктарын камтыган маселелерге жаткан. Рухий баалуулуктардын тгнгс булагы элдин з экендиги талашсыз. Тарыхта аты калган улуу инсандар, ошол эле ал-Фараби, Рудаки, Жайса ырчы, Ибн Сина, Фирдоуси, Жусуп Баласагын, Махмуд Кашкар, Кет Бука, Кулкожоакмат Ясави, Адиб Акмат Жгинеки, Токтогул ырчы, Толубай сынчы, Кутб Хорезми, Асан Кайгы, Жами, Алишер Навои, Бабур жана алардын кийинки канчалаган атагы алыс кеткен инсандар здрнн чыгармачылык талантынын сшн элдик оозеки чыгармачылык демр болуп берген. Элдин рухий жана _ 1. Волков Г.Н. Этнопедагогика. М., АСАДЕМА, 2000.

эстетикалык баалуулуктарынын башкы таразасы эмгек болгон. Баланы эстетикалык жактан тарбиялоо эмгекке тарбиялоо менен тыгыз биримдикте жрп отурган.

Таалим-тарбия улуу муундардын кийинки урпактарга калтырган маданий мурастарынын, дйнтаанымынын, каада-салтынын, акыл-ойлорунун, жрмтурумунун эреже-мыйзамдарынын тгнбс кенчи. Ал коомдук а-сезимдин бир формасы катары педагогика илиминин жаралышына негиз болгон. Ал эми педагогиканын знч илим болуп тптлп сп-нгсн башат катары элдик педагогиканын орду эбегейсиз зор. Кыргыз фолклористикасында тарбиялоонун згч миссиясын аткарган чыгармалардын тобун мурдатан бери "дидактикалык чыгармалар" делинип аталышы да бекеринен болбош керек.

Себеби этнопедагогикада дидактика згч орунду ээлеп, алардын милдетин тздн-тз макал-лакаптар, санат-насыят, терме ырлар, табышмактар, куудул сздр, элдик сатиралар, эпостор аткарышкан. Мындай чыгармалардын жаралыш табиятында этнопедагогиканын трд методдору, жаштарды йртдг педагогикалык кз караштары кыргыздар чн кадимкидей эле окуу куралдарынын милдетин аткарып, кийинки муундар аларды уланта алышкан. Элдик тарбиянын ардактуу, бирок оор жгн ктргн дидактикалык чыгармалардын ичинен кыргыз фолклорунда тздн-тз этнопедагогиканын турмуштагы жашаган практикалык салтын окуткан санат-насыят, терме ырлардын поэтикалык ыргагында иштелип чыккан элдик тарбиялоонун концепциясы жатат" [1, 54 б.].

3. Элдик педагогикалык ойлор жнндг илимий-педагогикалык изилдлрдн, кз караштардын тенденциясы а) Элдик педагогикалык ойлордун, идеялардын чет элдик окуу китептеринде жана окуу куралдарында чагылдырылышы "История педагогики" окуу китебинин (1959) авторлорунун (Н.А.Константинов, Е.Н.Медынский, М.Ф.Шабаева) кз карашы боюнча Ш.Летурно, А.Эспинос д кээ бир батыш теоретиктери вулгардыкэволюциялык кз карашка негизден менен тарбиянын башатын жаныбарлардан, ал тургай курт-кумурскалардан да издн сунуш кылышкан.

Ушундай багытты тутунушкан илимпоздор тарбияны биологиялык крнш катары карашкан. Алар тарбиянын а-сезимд мнзн танышкан да, андан стихиялык-табигый кубулушту кршкн. Ал эми П.Монро сыяктуу башка бир теоретиктер тарбиянын келип чыгышын баланын улууларды а- сезимсиз эле тууроосунан улам келип чыккан деп тшндршкн.

1. Танаев Т., Ташполотова Б. Этико-философия менен этнопедагогиканын кыргыз фолклорундагы орду. Бишкек-Ош, 2004.

Эмгектин "Исламды тутунган элдердин педагогикасы жана мектеби" деген блмнд аскердик дене тарбия максатындагы ат стнд ачылык кылуу, куш салуу, жаа атуу оюндары; трк тилд элдерде кк бр; иран элдеринде ат стнд узун таяк менен топ ойноо (човган); той-тамашаларда трд аскердик-жигит оюндары ткрлр айтылат. Чыгыштын педагогдору адеп-ахлакка тарбиялоо максатындагы агеме-баяндарын жан-жаныбарлардын, канаттуу куштардын тилинде сйлтн адатка айлантышкан. Билим артынан тшкн жаштарга авторлор трд адамдар менен ммкн болушунча кбрк сухбат кылууну жана жер кезип саякатка чыгууну кееш беришкен.

Текстти жатка бил э башкы маселе болгон; ал эми эске тутуунун дидактикалык тажрыйбасынын жазууга чейинки топтолгон байыркылыгы бар болгон. Оозеки йрннн дидактикасы эсте сактап калуунун трт ыкмасын колдонуп келген [1, 36].

И.Ф.Харламовдун [2], В.А.Сластениндин [3] ж.б. окуу китептеринде, Б.Т.Лихачевдун лекциялар курсунда [4] тарбиялоонун згч маанил мыйзамченемдлктрнн жана принциптеринен болуп инсанды нктр жана калыптандыруу жамаатта жана жамаат аркылуу гана ийгиликт ишке ашырууга болору белгиленет. Ал эми Ш.А.Амонашвилинин "Размышления о гуманной педагогике" [5], Д.А.Белухиндин "Основы личностно ориентированной педагогики" [6], П.И.Пидкасистыйдын редакциясы астында чыккан педагогика боюнча окуу куралдарында жамаат жана жамааттык тарбиялоо проблемасы ктрлбгндгн белгил маанил.

В.С.Безрукова боюнча [7] жамаат жана жамааттык тарбия жннд жеке адамга багытталган педагогика инсандын ички татаалдыгын жана автономиясын тааныйт жана жеке адамга карата социалдык топтун таасири башкы рол ойногон жамаатка карама-каршы турат. В.С.Безрукованын, ошондой эле И.П.Подласыйдын [8] пикиринче жамааттык тарбиялоо теориясын киргиздн келип чыккан карама-каршылык инсанды нивелировкалоодон, анын пассивдлгнн жана конформизминен (кпчлктн пикирине баш ий), жекече касиет-сапатын жана кайталангыстыгын жоготуудан байкалат.

_ 1. Н.А.Константинов, Е.Н.Медынский, М.Ф.Шабаева. История педагогики.

Учебник для педвузов. М., 1959.

2. И.Ф.Харламов. Педагогика: Учеб. пособие. М., 1997.

3. В.А.Сластенин, И.Ф.Исаев, А.И.Мищенко, Е.Н.Шиянов. Педагогика. М., 1997.

4. Б.Т.Лихачев. Педагогика. Курс лекций. М., 1992.

5. Ш.А.Амонашвили. Размышления о гуманной педагогике. М., 1993.

6. Д.А.Белухин. Основы личностно ориентированной педагогики. М., 1994.

7. В.С.Безрукова. Педагогика. Проективная педагогика: Учебное пособие для инженерно-педагогического институтов и индустриално-педагогических техникумов. Екатеринбург, 1996.

8. И.П.Подласый. Педагогика. М., 1996.

В.Д.Семенов [1] социалдык тарбиялоонун ч принцибин крстт.

Биринчиси - таалим-тарбиянын табият менен эриш-аркактыгы - бул тарбиялоо процессин табияттын мыйзамдарына ылайык жргз. Экинчи принциби маданият менен шайкештиги - бул адамдын адамзат тарабынан кылымдап жыйнаган маданияты менен диалогу жана аны нктрс. чнч принцип адамды жашоо-турмуш (з, ата-энеси, урук-туугандары, жоро-жолдоштору, эмгек жамааты) менен бир бтндкт тарбиялоо. Мына ушул принциптер социалдык педагогиканын теориялык негизин тзт.

А.В.Хуторский [2] боюнча элдик таалим-тарбия системасынын калыптанышы жана нгш эл-жердин кп кылымдык тарыхы жана маданияты менен тыгыз биримдикте турган чйрг карата ыгайлашуусунун айныгыс шарты болуп келген. Баланы жаыга йрт ар мезгилде адамдын, анын башка адамдар жана жаратылыш менен шайкештигин калыптандыруунун ыкмасы, элдин социалдык-экономикалык жана маданий турмушуна кнгп кетснн ммкндг катары каралган. Жаыга йртнн кптгн методдору, формалары жана ыкмалары ми жылдык тарыхка ээ жана бгнк кнг чейин сакталып келген.

В.А.Сластенин, И.Ф.Исаев жана Е.Н.Шияновдун [3] "Педагогика" (2002) деген эмгегинде билим бер социалдык кубулуш катары биринчи кезекте обективд коомдук процесс болуп саналат. Билим бер коомдук табиятка жана тарыхый мнзг ээ болуу менен з кезегинде ошол социалдык функцияны ишке ашырган коомдун тарыхый тиби аркылуу шартталат. Адам жарык дйнг келгенден баштап бул же тигил социалдык топко тиешел болуп, менчиктин табияты, ндрнн жана материалдык пайдаларды блштрнн мыйзамдары менен белгил бир мамиледе болот. Ата-эненин, насаатчылардын тарбиялоодогу жана жаыга йртдг усулдары канчалык мыкты болбосун таалим-тарбиянын максат-милдеттери, каалоолору жана умтулуулары акыр аягында коомдун, бул же тигил социалдык топтордун таламдарына жана идеалдарына, жашоонун жалпы шарттарына кз каранды абалда турган. Коомдук турмуштун башка трлрнн социалдык тажрыйба жана билим бер процесси блнп чыгып, таалим-тарбия маселеси менен атайын адистешкендердин энчине айлангандан баштап билим бер социалдык турмуштун згч чйрсн айланган. Ошону менен бирге билим бер маданиятты мурастоону, инсанды социалдаштырууну жана нктрн камсыз кылуучу социалдык ыкма катары коомдун 1. В.Д.Семенов. Социалная педагогика: история и современност. 2-е изд.

Екатеринбург, 1995.

2. Хуторский А.В. Современная дидактика. Учебник для вузов. СПб: Питер, 2001.

3. В.А.Сластенин, И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов. Педагогика. М., АСАДЕМА, 2002.

жаралышы менен келип чыккан жана эмгек ишмердлгнн, ой жгртнн, тилдин нгс менен бирдей нгп келген.

Авторлордун ишениминде алгачкы жамааттык-коомдук тзлштг балдарды социалдаштырууну йрн маселеси менен алектенген окумуштуулардын пикиринче ал мезгилдеги билим бер коомдук-ндрштк ишмердлктн системасына толугу менен аралашып кеткен. Таалимтарбиянын функциясын, маданиятты муундан муунга ткрп бер улуулар тарабынан балдарды эмгектик жана социалдык милдеттерин аткарууга тзднтз аралаштыруу процессинде ишке ашырылып отурган. Коомдун ар бир улуу мчс кндлк жашоо-тиричиликте педагогдун функциясын аткарууга туура келген. Кандай болгон ченде да билим бер зарыл компонент катары коомдук турмуштан ажыраган эмес.

Окумуштуу педагогдор алгачкы жамааттык коомдо таалим-тарбия, жаыны билг йрт процесси стихиялуу, атайын ойлонуштурулган иш аракетсиз эле жрп отурган деген пикир чындыкка коошпойт деп тшндршт. Бул доордун жамаатында маалыматты топтоштуруунун, аны муундан муунга ткрп отуруунун жетишт дегээлде нккн системасы болуп келгендиги атайын изилдлр аркылуу аныкталган. Примитивдик коомдорду изилдеп йрн эмгекке эптеп жашоонун каражаты катары гана кароо д традициялык кз караштан алыстап, аны улуу гуманисттик баалуулугун тшнг ммкндук берет [1, 63 б.]. Таптык коомго чейинки коомдук нгнн трдлгн жана згчлктрн карабастан таалим-тарбия коомдук мнзд болгон, анткени ал кндлк социалдык, баарынан да ндрштк жашоо-тиричилик процессинде жзг ашып отурган. Мындан тышкары бардык эле улуу адамдар здрнн гана эмес, башкалардын балдарына карата да педагогикалык функцияны аткарышкан жана бул процесске улуу балдары кичлрн йрт аркылуу да тартылышкан.

Алгачкы жамааттык коомдогу таалим-тарбиянын мына ушундай мнз аны таалим-тарбиянын архаикалык тр деп атоого ммкндк берет деп бтм чыгарышат окуу китебинин авторлору [1, 65 б.].

Бул "Педагогика" окуу китебинин авторлору карым-катнаштын чегинин кеейип отурушу, тилдин жана жалпы эле маданияттын нгш жаш муундарга берилч тажрыйбаны жана маалыматты кбйтг алып келген, бирок аны здштрнн ммкнчлктр чектел болгон деп ишендиришет. Мындай карама-каршылык тажрыйбаны жана билимди топтоштурууга жана жайылтууга адистешкен атайын коомдук структуралардын же социалдык _ 1. В.А.Сластенин, И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов. Педагогика. М., АСАДЕМА, 2002.

институттардын тзлш менен чечилг тийиш болгон. Жеке менчиктин пайда болушу, адамдардын экономикалык жамаатчылыгы катары й-блнн блнп чыгышы таалим-тарбиянын функциясынын блнп-жарылышына алып келген жана педагогдун милдетин жамааттык коом эмес, ата-энелер аткарып калган. й-бллк таалим-тарбиянын башкы максаты й ээсинин милдетин аркалаган, ата-энеден калган очоктун мураскорун калыптандыруу болгон. Жазуунун жана математикалык белгилердин келип чыгышы маалыматты топтоштуруунун, сактоонун жана бернн ыкмаларында гана ткрш жасабастан, таалим-тарбиянын мазмуну менен методдорунда да ири згрлрг алып келген.

Бул "Педагогика" окуу китебинин авторлорунун бтмнд элдик педагогика адамдардын эмгек ишмердлгнн нгс менен шартталган таалим-тарбиядагы обективд социалдык зарылдыкка жооп катары келип чыкканы менен бгнк кндг окуу китептерин, мугалимдерди, мектепти жана илимди алмаштыра албасы бышык. Бирок ал педагогика илиминен жана классикалык билим бердн алда канча мурун эле пайда болуп з алдынча нгп келгендиги белгил. Ошону менен бирге педагогика илими тарбиялоо жана окутуп йртд элдик билимдерден згчлнп блнп-жарылган абалдагы фактыларды жалпылаштырып, кубулуштардын ортосундагы себепнатыйжалаш байланыштарды аныктап тактоо ммкнчлгн ээ [1, 68 б.].

Б.З.Вулфов жана В.Д.Ивановдун "Основы педагогики" (2000) аттуу окуу куралында элдик педагогика элдин каада-салтында, жашоо образында, оозеки чыгармачылыгында чагылдырылган таалим-тарбиялык эриш-аркактыктардагы стихиялуу крнштрд йрнс, этнопедагогика эксперименттерге жана илимий изденлрг негизделген ошол этностун педагогикалык чындыгындагы фактыларды жана кубулуштарды зн камтыйт деп белгиленет. Этностун улуттук-этностук згчлктрн йрнд кеминде эки: 1) салыштырма жана лчнч анализдерге негизденген этносоциологиялык жана 2) улуттук феномендерди, мисалы, этностун менталитетин жана мнзн тшндрч "мифологиялык" мамилелер орун алган. Бул згчлктр таалим-тарбиянын мазмунунун улуттук компоненттерин иштеп чыгууда эске алынуусу зарыл. Таалим-тарбиянын бул мазмуну улуттук маданиятка негизденген болуу керек [2, 148 б.].

Эмгектин авторлорунун пикиринче азыркы актуалдуу педагогикалык милдет этнопедагогикалык салттуулуктарды анын кп _ 1. В.А.Сластенин, И.Ф.Исаев, Е.Н.Шиянов. Педагогика. М., АСАДЕМА, 2002.

2. Б.З.Вулфов, В.Д.Иванов. Основы педагогики. Учебное пособие. М., Изд.

УРАО, 2000.

кырдуулугунда жана карама-каршылыгында йрн, анын позитивд нгснн механизмдерин иштеп чыгуу болуп саналат. Коомдук тарбиянын жана билим бернн азыркы мезгилдеги концепциясын иштеп чыгууда сзсз ата мекендик этнопедагогикалык салттуулуктарга таянуу зарыл. Ага маани берб толук кандуу жана ндрмд илимий теорияларды тзг кмк боло албайт [1, 152 б.]. К.Ушинскийдин "тажрыйбанын натыйжасынан келип чыккан ой гана берилет, бирок тажрыйбанын з эмес" дегенин келтир менен илимпоз-педагогдор, "тажрыйба аны ким иштеп чыккан болсо ошонун знд гана калат, тажрыйбадан ага негизделген белгил бир теория, логикалык тыянак гана келип жетет. Демек, педагогика - жн гана тарбиялоонун техникасы эмес, ошондой эле жеке индивидуалдык чыгармачылык эмес, ал тарбия жннд логикалык жактан негизденген идеялардын системасы.

Педагог талантынан жана жеке тажрыйбасынан тышкары теориялык педагогикалык билимге ээ болушу керек" деген корутунду чыгарышат [1, б.].

В.И.Смирновдун пикиринче антропологиялык пайдубалынан ажырап калган педагогикалык ой норма менен паталогиянын т кенен диапазонундагы адамдын касиет-сапаттарынын чачырандысын эсепке алуунун обективд кыйынчылыгынын алдында, индивидуалдуу вариациялардын гигантталган калыдыгы аркылуу зн жол салып жаткан мыйзамдарды изденнн алдында катып калгандай сезилет. Бул кыйынчылыктарды жеип чыгуу чн ар бир адамды жалпынын, згчлнгндн жана знч жеке бир нерсенин бир бтндкк биригс катары тшн керек. Ар бир адамда ошол жерге, мезгилге, жамааттарга караштуу жалпылык же жалпы адамзаттык, згчлнп туруучулук, знч жеке же кайталангыс жекече сапаттар ажырагыс бириккен [2, 58 б.].

Д.И.Латышина боюнча атайын социалдык институт катары мектеп биздин заманга чейин мидеген жыл илгери Байыркы Чыгышта жазуунун шумердик, кытайлык, египеттик трлрнн жаралышынын натыйжасында пайда болгон.

Биздин заманга чейинки беш миинчи жылдык мектептин келип чыыгышынын тарыхы катары эсептелинет. Байыркы Чыгыш цивилизацияларына баа бер менен алардын нгш педагогикалык салттарды, окууларды йрн аркылуу жрп отургандыгын белгил зарыл. Турмуштук зарылдыктан улам келип чыккан мектеп з кезегинде маданият менен илимдин андан ары нгшн тртк болгон. Адамзат Байыркы дйндн билим бернн зарылдыгы идеясын, тарбиялоонун максаттарын жана окутуунун типтерин мураска алган [3, 11 б.].

1. Б.З.Вулфов, В.Д.Иванов. Основы педагогики. М., Изд. УРАО, 2000.

2. Смирнов В.И. Общая педагогика. Изд. Второе, перераб., испр. и доп.- М.:

2003.

3. Латышина Д.И. История педагогики. М.: Гардарики, 2003.

б) Кыргыз этнопедагогдорунун илимий-педагогикалык изилдлр XX к. экинчи жарымынан кийин советтик педагогикада тарыхыйпедагогикалык изилдлрд Н.А.Константинов, В.Я.Струминский, Ш.И.Ганелин, В.З.Смирнов, В.П.Аникин, Ф.Ф.Королев, Г.С.Виноградов, Д.И.Латышина ж.б. жргзшкн. Г.С.Виноградов, Г.Н.Волков педагогика илиминде биринчи болуп "этнопедагогика" деген тшнкт киргизишкен жана бул жаы тармактын сп-нгсн зор салымдарын кошушкан.

Боордош бир тууган элдерде элдик педагогика тармагында казактардан А.И.Сембаев, Т.Т.Тажибаев, С.Калиев, А.Жарыкбаев, тркмндрдн Т.Б.Бердыев, М.Д.Аннокурдов жана А.А.Курбанов, збектерден С.Р.Раджабов жана И.К.Кадыров, татарлардан Я.Н.Ханбиков, чуваштардан Г.Н.Волков, тажиктерден М.А.Арипов, азербайжандардан М.М.Мехти-Заде, А.Ш.Гашимов жана А.Ю.Сеидов, орустардан А.Ф.Афанасев, М.И.Мелников, Д.И.Латышина, грузиндерден У.П.Оболадзе, Д.О.Лордкипанидзе, А.Ф.Хиндибидзе жана С.Н.Сигуа, ж.б. зрл эмгектенишкен.

Элдик педагогика жана этномаданият маселелерин изилдч илим катары этнопедагогика келип чыккан. Этнопедагогикалык практика элдик педагогика катары знн жаралыш теги боюнча э байыркы доорго таандык.

Илимий-педагогикалык билимдин знч бир тармагы катары калыптанган "этнопедагогика" тшнг ХХ к. орто ченинен (Г.Н.Волков) баштап знч нг баштаган.

Кыргыз этнопедагогикасы жаш илимий тармактардан болуп саналат. Бул багытта трд илимий-усулдук жумуштар, фундаменталдык изилдлр жолго коюла баштагандан бери кп убакыт т элек. Кыргыз этнопедагогикасы тармагында эмгектенип илимий изилд жумуштары менен алектенген адистердин саны жыл ткн сайын кбйд. Бул тармакта эмгектенгендердин катарына кыргыз педагогикасынын белгил ишмерлери А.Э.Измайлов, М.Р.Балтабаев (60-ж.ж.), Т.Ормонов, Б.Апышев, Ж.Бешимов, К.Кадыралиев, Н.И.Имаева, Ж.Саипбаев (70-ж.ж.), М.Р.Рахимова, У.Эгембердиев, А.Калдыбаева, Ж.Орозбаев, А.Исаев, Д.И.Койчуманов, А.Аттокуров, Н.Панкова, С.Байгазиев, С.Иптаров, Т.мтов, А.Алимбеков, М.Амердинова, А.Бердиев (80-90-ж.ж.) ж.б. кошууга болот. 1988-ж. жарыкка чыккан "Кыргыз ССРинин педагогика ойлорунун антологиясы" (М.:

Педагогика, 1988) кыргыз педагогикасында знн бараандуу ордун тапты.

Кыргыз билим бер институтунун (Бекбоев И.Б.) кыргыз этнопедагогика илимин тптдг жана нктрдг кошкон салымы эбегейсиз экендигин баса белгил зарыл.

Тарбиянын турмуш практикасы менен байланыштуулугу, а-сезим менен жрм-турумдун биримдлг, инсанды жамаатта жана эмгекте тарбиялоо, жеке згчлктрн жана жаш курагын эске алуу, педагогикалык талаптын ырааттуулугу, й-бл менен коомчулуктун бирдей талап коюусу, тарбияга комплекст мамиле жасоо д илимий педагогиканын принциптерин элдик педагогиканын тмнкдй: тарбиянын чйр, турмуш практикасы менен байланыштуулугу; тарбиянын а-сезимдлг; эл менен бирге болуу; баланы жаш курагына жана жеке згчлгн жараша тарбиялоо; элдик салттарды сактоо, бузбоо жана жалпы адамзаттык баалуулуктарды эске алуу сыяктуу принциптери менен з ара салыштырма ыкманы колдонуу аркылуу кп окшоштуктарын крстп чыгат [1, 136 б.].

Эл знн урпагын тарбиялоонун методдорун жана принциптерин тзп чыгышкан. Ал методдор менен принциптер элдик методиканын урунттуу категорияларынан болуу менен урпактарды тарбиялоонун негизги таянычы жана багыт берчс болуп кызмат кылып келет. Ошону менен бирге, алардын ар биринин мнзд белгилери, обектиси жана аткарар милдетмаксаттары айкын. Анткени, алардын негизинде жаткан идеяларда рнкт жашоо жнндг элдик кодекстер бекем сиирилген. Элдик таалимтарбиянын принциптери жана методдору туурасында этнопедагогокумуштуулар з элинин кп кылымдык тажрыйбаларын изилдеп келип бир катар ойлорун айтышканы белгил. Тактап айтканда, М.Мелников (орус), М.И.Стелмахович, Г.Н.Волков (чуваш), К.Пирлиев (тркмн), Я.Н.Ханбиков (татар), А.Ш.Гашимов (азербайжан), А.Алимбеков ((кыргыз) ж.б [1, 167- б.]. Белгил этнопедагог М.И.Стелмахович элдик тарбиянын тмнкдй системага салынган методдорун крстт: 1) ишендир методдоруна тшндр, йрт, сзг туруу, кееш айтуу, агемелеш, лг крст, баарлашуу жана эскерт; 2) баланын турмуштук ишкер аракеттенсн уюштуруу, туура жрм-турумга кнктр эмгек жана эс алуу эрежелерине машыктыруу, тапшырма бер, талап кылуу, йрт, сурануу, буюруу, тыюу методдору; 3) баланын маданий жрм-турумун стимулдоо методдору:

кубаттоо, жатыктыруу, колдоо, мелдештир, сыйлоо, жазалоо [2, 14-17 б.б.].

1. Рысбаев С. Кыргыз балдар фолклорунун педагогикасы". Б., 2006.

2. Стелмахович М.И. Родная школа, 1993, №4, Кыргызстанда "элдик педагогика" деген термин алгачкы жолу "Мугалимдер газетасында" (1974) "Элдик педагогиканын казынасынан" деген рубрикада пайда болуп, ошол кезден баштап "элдик педагогика", "элдик тарбия" деген тшнктр кеири колдонула баштаган. ткн кылымдын 70ж.ж. кыргыз элдик педагогикасы маселесин илимий негизде изилдг алган алгачкы кыргыз этнопедагогдорунун эмгектери бул багыттагы алгачкы саамалыктар эле. Алсак, Н.Имаеванын "Идеи воспитания в творчестве киргизского акына-демократа Токтогула Сатылганова" (1969), Т.Ормоновдун "Педагогические воззрения древних киргизов" (1972), Ж.Бешимовдун "Народные традиции в нравственном воспитании школников старших классов"" (1974), Б.Апышевдин "Народные традиции и их исползование в трудовом воспитании старшеклассников" (1974), К.Кыдыралиевдин "Проблемы воспитания в киргизских народных сказках" (1979) аттуу илимий изилдлр кыргыз этнопедагогикасынын трд маселелерин камтыган баалуу эмгектер катары кыргыз совет педагогикасында з ордун табышкан. Маселен, Т.Ормоновдун изилдснд байыркы кыргыздардын элдик педагогикасы маселеси илимий негизде ар тараптуу изилдг алынат. Ж.Бешимов менен Б.Апышевдин илимий иштеринде мектеп окуучуларын адептлкк жана эмгекке тарбиялоодо кыргыз элдик педагогикасынын курамын тзгн элдик каада-салт, рп-адаттардын таалим-тарбиялык орду д заманбап маселелер илимий-теориялык негизде чечмеленген. И.Р.Курманходжаеванын "Педагогические воззрения Ч.Айтматова" аталыштагы доктордук диссертациясы (2001) элдик педагогика жаатындагы белсемд илимий изилдлрдн бири болуп саналат.

Кыргыз педагогикасынын белгил ишмерлери Рахимова М.Р., Панкова Т.В., Калдыбаева А.Т. тарабынан иштелип чыккан "Педагогика тарыхынын очерктери" (1998) [1] окуу куралында элдик педагогика маселесине чо басым жасалган. Эмгектин "Педагогикалык билимдердин тзлшндг кыргыз этнопедагогикасы" параграфында кыргыздардын байыркыдан берки этнопедагогикасы, элдик й-бллк тарбиянын згчлктр, элдик тарбиядагы эмгектин ролу, кыргыз оюндарынын тарбиялык милдеттери, элдик рп-адаттар тарбиялоодогу каражат катары, кыргыз фолклорунун тарбиялык, билим берчлк милдеттери, кыргыз билими д кыргыз элдик педагогикасынын негизги маселелери чагылдырылган. Авторлордун пикиринче кыргыз _ 1. Рахимова М.Р., Панкова Т.В., Калдыбаева А.Т. Педагогика тарыхынын очерктери. Б., 1998.

этнопедагогикасы улуттук руханий маданияттын зктш блг болуп эсептелет. Ал жздгн жылдарда Борбордук Азиянын ар кандай калктары жана майда элдери менен кыргыздардын з ара байланышта нктрлрнн жршнд топтолгон. Кыргыздар здрнн кп кылымдык тарыхында сп келе жаткан муунду тарбиялоонун бай тажрыйбасын топтогон. Кыргыз элдик педагогикасынын згн бардык трк элдери, анын ичинде баарыдан мурда хакас, казак, каракалпак, збектер чн кптгн жалпылыктар тзт. Эзелтен эле салттуу деп эсептелген кыргыз элдик педагогикасы знн тпк табияты боюнча патриархалдык-феодалдык маселенин алкагында калыптанган (21 б.).

Кыргыз этнопедагогдорунун ишениминде кыргыз этнопедагогикасынын маанил фактору болуп адаттын мыйзамченемд абалдарынын бардыгы чн милдетт болгон адеп-этикалык эрежелердин оозеки жыйнагына негизделген коомдук пикир эсептелет. Кбнч тарбиялоонун натыйжалуулугу инсандын, й-блнн, уруунун, айылдын бедели, адамдар здрнн айкын ишаракеттерин акыл-эст коомдук пикир менен кандайча алмаштырууларына жараша болот. Элдик педагогиканын згчлг болуп сп келе жаткан муунду тарбиялоо процесси йд, урук, уруу ичинде, айылда, кчп-конууда ж.б. коллективд мнзг ээ болушу эсептелет (23 б.). Окуу куралынын авторлору этнопедагогика да табиятка сыйынуу менен байланышкан деп эсептешет. Асман жнндг тшнкт кыйла байыркы сыйынуучулук деп эсептг болот. Эреже катары, кыргыздар белгил шартта асмандан жардам сурашкан. Азыркы кыргыздардын ата-бабалары кудурети кч Теир катары асманды кадырлап келишкен; анын каарынан коркушкан жана ага курмандык чалууга тийиш болушкан. Кыргыздарда жерге сыйынуу кеири тараган. Бул эреже катары Жер, Суу кудайы жннд тшнк... (26 б.).

Этнопедагог окумуштуулар кыргыз элдик оозеки чыгармачылыгынын тарбия темасындагы ордуна чо маани беришет. Педагогикалык илимде фолклор - бул болгону элдик педагогикалык кз караштардын булагы деген гана бир жактуу пикир тзлгн. Чындыгында, оозеки эл чыгармачылыгы, згч балдар менен иш алып баруу да тздн-тз тарбиялык, билим берчлк милдеттерди да аткаргандыгын баса белгилешет (44 б.). Бул окуу куралында макалдар жана ылакаптар элдик педагогиканын э активд жана кеири тараган эстеликтеринин бири болуп эсептелерине басым жасалат. Эл знн кп кылымдык социалдык-тарыхый тажрыйбасын макал, ылакаптарына жалпылап, аны негизделген, учкул сз трнд айткан. Эл знн кп кылымдык тарыхында кптгн муундарды й-бллк тарбиялоо практикасынан педагогикалык жагдайдагы бардык баалуулуктарды тандап алган жана сабак болорлук учкул сз формасында туюнткан. Макалдар жана ылакаптарда элдин жаштарды адеп-ахлактык тарбиялоого, жекече алганда эмгекчилдикке, коллективдлкк, кайраттуулукка, улууларга урмат менен мамиле кылууга багыттоочу педагогикалык кз караштары топтолгон (45 б.).

Авторлор кыргыздардын оозеки элдик чыгармаларынын ичинен баатырдык, лиро-романтикалык мнздг эпикалык чыгармалар крнкт орун ээлегендигине, мында монументтик "Манас" менен катар эле ондон ашык эпикалык чыгармалар да бар болуп, алардын кпчлг баатырдык мазмунга ээ жана бул аталган эпикалык поэмалардын негизги мазмуну - сй жана жаштардын бакыт чн, элдин бактысы чн кршс экендигине басым жасашат (51 б.). Этнопедагогдордун пикиринче кыргыздар кылымдан кылымга кчмн турмушта жашап, дээрлик дайыма ачык асман астында болуп, табияттын шарттарына такай кз каранды болушкан, ошондуктан анын сырларын активд билишкен. Курчап турган дйн (дйннн элеси) жнндг муундан-муунга тп келе жаткан кз караш жана билим ушундайча калыптанган. Кыргыздардын астрология, география, флора чйрсндг таанып билс эмгек ишмердлг порцессинде топтолгон ( б.).

Бул окуу куралынын авторлору чыгыш теги трк, бирок фарсыча эркин сйлп, эмгектерин араб тилинде жазган ал-Фарабиге кенен токтолуп тшт, анын таалим-тарбия, илим-билим боюнча ой-тыянактарын келтиришет. Чыгыштын дагы бир крнкт инсаны Низами Гянджеви авторлордун пикиринче моралга жана адептлкк болгон кз караштары адамдын адамды эзсн келишпестиги, тере гуманизм жана элди сйс менен аныкталган. Ошондой эле Хорезминин, Киндинин, Фарабинин, Берунинин, Ибн Синанын, Омар Хайямдын, Тусинин ж.б. илимпозэнциклопедиячылардын илимий эмгектери - адамдардын илимий билимдеринин бирдиктлг, ал Чыгышта гана эмес, Батышта да билим бернн негизин тзгндг баса белгиленет (79 б.).

Авторлош (Б.Апыш, Д.Бабаев, Т.Жоробеков) жазылган "Педагогика" окуу китеби (2002) [1] элдик педагогика маселесин бир топ жогорку дегээлде камтыган эмгек болуп саналат. Авторлор муну "Элдин педагогикалык ойлорунун нг динамикасы", "Манас - залкар педагогикалык идеянын кенчи", "Элдик педагогдордун таалим, тарбия жнндг ой толгоолору", "Боордош казак элинин илимий педагогикалык ой жгртсн негиздчлр", "Кыргыздын элдик педагогдору таалим, тарбия жннд" деген параграфтарында чагылдырып тшкн. Окумуштуу педагогдордун ишеними боюнча адам коомунун тарыхый сснн белгил сересинде гана элдин 1. Б.Апыш, Д.Бабаев, Т.Жоробеков. Педагогика. Б., 2002.

педагогикалык ой толгоолору, тарбия жнндг эмпирикалык тшнктр элдик фолклордо, айрыкча санат сздрнд, макал-лакаптарында, болмуштарында, тамсилдеринде ж.б. оозеки чыгармаларында чагылдырылса, элдик маданият пайда болгон учурдан баштап педагогикалык идеялар сз чеберлеринин кркм чыгармаларында бериле баштайт. Ал эми знн тблкт жазма адабияты жок элдерде педагогикалык кз караштарды знд кркмдп чагылдырып, аны муундан муунга жеткизч бирден бир каражат - элдин оозеки чыгармачылыгы (5 б.).

Окуу китебинде "Манас" эпосу - кыргыз элинин педагогикалык идеяларын, тарыхын, тилин, динин, этнография, философиялык жана илимий кз караштарын, психологиясын, маданиятын, кркм нр ажарын, руханий жана социалдык-саясий турмуш тажрыйбаларын изилднн ишенимд булагы катары бааланып, анын жети осуятынын ар бирине астейдил илимий тшндрмлр берилет. Авторлор эпосто Манасты улуттар аралык интернационалисттик достуктун, ынтымактыктын гаранты деп баса белгилешет. Анда боордош трк элдеринин ынтымагы, тб бир экендиги, здрнн эркиндиги жана коопсуздугу чн бир жакадан баш, бир жеден кол чыгарган биримдиги айтылат. Манастын тегерегинде казактардын Ккчс, збектердин Санжыбеги, кыпчактардын рбс, оогандын Акун хан, тркмндрдн "Жарагы белде бир кучак" Музбурчак, каракалпактан Бердике, башкырлардан Жамгырчы баары баш кошуп, "Аргын менен кыргызга салып койгон чеп" болушат. "Казак, кыргыз туушкан, кызыр чалган мурунтан", "Кабырга тууган кыпчак" деп, Манас алардын баарын бир тууган крт. зн кыргыз элинин гана эмес, жалпы трк калктарынын кулунумун деп эсептеп, баарысынын намыс-ариети, тагдыры, келечеги чн тйшлт (13 б.). Эпосту улам кайталап окуган сайын "Манас" - элдин зн з тукумуна таанытып туруучу Улуу дйн экенине тере ынанасы деп зор канааттануу менен белгилешет авторлор. Манас дйнсн атарып ар бир кыргыз з тегин, элин йрнт, з тамырын эл тамыры менен туташтыра турган улуу сабак алат.

"Манаска" туташпай, андан кабарсыз калуу макурттукка, улутбезерликке алып келсе, аны тере иликтеп йрн жаныбыздын арууланышына, элдик э сонун сапаттарды жан дйнг, акыл-эске сидирип алууга ммкндк тзт.

Манастан бейкапар урпактарыбыз толук кандуу кыргыз боло албайт деп кесе айтылат эмгекте (18 б).

Авторлор тарабынан Чыгыштын белгил инсандарына: аалымдарына, философторуна, педагогикалык идеялардын жаратмандарына чо маани берилет. Алар здрнн илимий-популярдуу эмгектеринде тарбия жнндг з кз караштарын баяндашкан. Ибн Синанын "й-бллк чарба" деген фундаменталдык эмгегинин трт бабын улуу акылман педагог бабабыз Ибн Сина балдарга дене тарбиясын бер маселесин изилдг арнаган. Ал эми "Дарылап айыктыруу китеби" деген изилдснд окумуштуу тарбиянын негизги усулдарын талдап, илимий нукка салган (30 б.).

Окуу китебинде ал-Фараби, Омар Хайям, Кей Хавустун таалим-тарбия, билим бер жаатындагы ой пикирлери, кз караштары чагылдырылат.

Баласагындык Жусуп тз эле "педагог бабабыз Жусуп" деп аталса, Махмуд Кашкар окумуштуу, агартуучу, педагог делет. Жусуп бабабыз инсандагы асыл сапаттарды жетилдирнн э негизги каражаты окуу, билим, илим экендигине элди ынандырып, малга, пулга жардылык эмес, рухий жардылык адамды кемсинтип, жан дйнсн жардылантып, наадандык касиетке ээ кылып, катардан чыгараарын эскертет. Авторлордун бтмнд Жусуп бабабыз урпактарына тблкк белекке калтырган дастаны "Куттуу билим" деп аталган себеби трк калкынын ишениминде кут бардык жакшылыктын жышаанасы. Бул дастан залкар педагогикалык ой-пикирге ысык толгон улуу эстелик, эч качан кнрбс мурас. Анда элибиздин байыртадан берки педагогикалык гумандуу ой жгртлр камтылган (37 б.).

Крнкт кыргыз этнопедагогдорунун бири С.Иптаровдун [1] жеке ишениминде бала эненин боюндагы кезинен эле эне тилинин керемет ксн туюмдап жетилет. Ал трлгндн кийин да эне тили, з маданияты менен жуурулушуп сп олтурса гана нагыз атуул болот. Себеби, элдин тл маданиятынын не бир кылдат крнштр анын тилинде чагылат, ал дйнн жана знн эне тилинде гана бтнч, кайталангыс туюнтат. Автор адамдын дйнтаанымынын калыптануусунда тилдин ээлеген ордуна знч токтолуп тт. Айлана-чйр, дйн тууралуу маалыматтын кбн адам тил аркылуу алгандыктан, ал ар кандай материалдык длттрдн алкагындагы сыяктуу эле знн рухий, интеллектуалдык, социалдык керектлр чн тзп алган тшнктрдн да алкагында жашайт. Адатта, тигил же бул адамдын кебинде кандайдыр бир сз, сз тизмеги, туюнтмалар басымдуулук кыларын байкоого болот. Ошентип, ага толгон-токой маалымат сз аркылуу келгендиктен, адамдын коомдогу ийгилиги кбнесе анын сз билгилигине ("Сз билген колко бербейт"), кеп маданиятынын денгээлине да ("Адеп башы - тил") байланыштуу болот. Демек, кызыл тилдин мухитине сгп кирмейин, анын купуя сырларын кылдат изилдеп билмейин ("Ми адамдын атын билгенче, бир адамдын сырын бил") адамдын акыл-эс таанымы анча рштн албайт.

Ошондуктан, абалкылар: "Бийикт чн теред керек" дешкен деген тыянакка келген.

Автор этнолингвистика маселесине кбрк басым жасап _ 1. С. Иптаров. Кут билим, 12.02.2002.

келип элибиздин улуттук дйн бейнесин, анын философиялык жана социалдык негиздерин так айкындоо курч коюлуп турган чакта элибиздин эне тилде катылган дйн тууралуу ой-топтомдоруна саресеп салып кр да жйлдй туюлат деген тшнгн ортого салат. Автордун ишениминде тилдеги бардык эле крнштрд бир гана мыйзамченемдлк, бекем эреже же ыкма менен тшндрп коюу ммкн эмес. Ошондой болсо да айрым тилдик лглрд: тыбыштарды, сздрд, сз айкаштарын, макалылакаптарды, аыз-уламыштарды, ыр трмктрн ж.б. тилдик крнштрд этнолингвистикалык ттн талдап кр элибиздин улуттук маданияты менен менталитети жннд тереирээк билг жол ачат. Аларда элдин дйнг болгон кз карашы, коомдук тзлштн бейнеси, доордун идеологиялык кз карашы ж.б. шдрмдн тамчысынан бт аалам чагылып крнгн сыары, бажырайып крнп турат. Анын пикиринче тил сыры адамзаттын э абалкы жана э татаал, купуя сырларынын бири: эгер ал ачылса, балким, анда кылымдар катып жаткан, атгл жок болуп кетти деген билимдер менен тшнктр кайра ачылар эле.

Кыргыз этнопедагогу С.Иптаровдун тмнкдй ой-тыянактары кызыгууну туудурбай койбойт: "Эмгек, эмгекчил, эмерек сыяктуу тшнктр акыйкатта сандык натыйжаны сыпаттап тургандыгы талаш туудурбас. Ошондуктан, бай Жакып Манасты Ошпурга бергенде: "Муну эмгекке йрт, мал бакканды билсин" дебестен, "Сг бышып катыксын, сз айтууга жатыксын" деп табыштайт. Бул жагдай биздин педагогикалык, згч идеологиялык ураандарыбызда ишмердиктин кайсы трн басым коюп, адам наркын кандай крсткчтр менен баалап аныктоо керектигин таасын нускап турат. Себеби, кыргыз дйн бейнесинде: "Адамды адам кылган - эмгек" деп, сандык натыйжага умутулган иш-аракетке эмес, "Адамды адам кылган - нр, тил" деп б.а. сапаттык натыйжаны жаратуучу ишмердикке тр берилип келген.

Ошондуктан, "Чыныгы жигитке 70 нр да аздык кылат".

Автордун тере ишениминде кыргыздардын амандашкандан кийин эле озунуп "мал-жандын эсендигин" сураганы ("мал-жан тынчпы"), "Мал боор эт менен те" деп, аны бтнч жакын тутканы тегинден болбосо керек. Ушул сыяктуу элдик диний ишенимдерде да дйнн таанып-билнн знч жн иштелип чыккан. Ай-ааламдын жаралышын кыргыздар ч баскычта караган:

Жараткан - Жаратылыш - Жаран. 1. Жараткан-бар-бирликти з кудурети жана каалоосу менен жасап чыккан, б.а. жараткан субект. 2. Жаратылыш-сш, згрш, нгш деген сыяктуу знн з жаралып, жаыланып, кубулуп турган обект. Ошондуктан жаратылыш кубулуштары дейбиз. 3. Жаран - акылэст макулук. "Манаста" айтылгандай, жаран - бир нерсени эсинде сактап калууга жана аны андан ары з урпагына ткрп берг жндмд адам:

"Жабыратып айтабыз, Жарандардын кн чн" деп чечмеленет макалада.

Кыргыз этнопедагогикасынын адис аалымы А.Алимбеков менен белгил кыргызтаануучу элдик педагог А.Акматалиев "Кыргыз эл педагогикасы:

изилдлр, табылгалар" (1998) деген китепте элдик педагогиканын олуттуу маселелеринен болгон анын принциптерин ("Элдик тарбиянын эрежежоболору жана принциптери") илимий негизде аныктоого басым жасашат.

Алардын пикиринче кыргыз элинин салттуу тарбия маданияты: 1) табиятка шайкештик, 2) тарбиялануучунун курактык жана жеке згчлктрн эске алуу, 3) баланын инсанын урматтоо менен ага коюлуучу олуттуу талаптардын биримдигине жетиш сыяктуу принциптерине негизделген [1, 54 б.].

А.Алимбеков "Кыргыз этнопедагогикасы" ( I блк. 1996) [2] деген эмгегинде элдик педагогика - бул баарыдан мурда, тигил же бул улуттун социалдык турмушунун практикасы, таалим-тарбия жаатындагы предметт, жрлгл иш-аракеттеринин системасы... Элдик педагогика - бул улут-улут болуп калыптанга чейин эле узак мнт жашап, белгил географиялык жана тарыхый шарттардын, элдин керектлрнн негизинде нгп-ркндп, адамды муундан муунга мурасталган идеялардын, ишенимдердин, ыймандык нарк длттрдн духунда тарбиялоого багытталган эмпирикалык билимдердин жана иш аракеттердин бтнч системасы деп аныктама берет ( б.).

Автордун пикиринче эгерде элдин рухий жактан нгш чн кайдыгер кароого ммкн болбогон, атгл анын тагдыры чн олуттуу мааниге ээ болгон бтнч кубулуштар бар десек, анда алардын сыр тйнн чечмелч илимдин жаралышы да мыйзамченемд зарылдык. Этнопедагогика илиминин жаралышы дал ушул мыйзамченемдлктр менен тшндрлт деген корутунду чыгарат. Ал элдик педагогика менен этнопедагогиканын з ара бтнчлктрн тактоо иретинде белгил этнопедагогдордун эмгектерине таянып тмнкдй тыянакка келет: "элест айтсак, эгер "элдик педагогика" жана "этнопедагогика" деп эки хрестоматиялык жыйнак тзл турган болсо, анын биринчисинде элдик педагогикалык мазмундагы оозеки чыгармалар, рпадат, каада-салттардын кыскача баяндамалары орун алмак, ал эми экинчиси ошол тарбиялык салттарды, орошон ойлорду илимий талдоого алган эмгектерден турмак" (8 б.).

А.Алимбеков "тарбия" жана "тарбиялоо" тшнктрн тшндрм берг аракет жасайт. Анын пикиринче "тарбия" деген _ 1. А.Алимбеков. Китепте: "Кыргыз эл педагогикасы: изденлр, табылгалар".

Б., 1998, 2. А. Алимбеков. Кыргыз этнопедагогикасы. Б., 1996.

жалпы тшнктн семантикалык мааниси бардык трк элдеринде бирдей, башкача айтканда, инсанды нктр, стрг байланышкан педагогикалык кубулуштарды жалпылоо маанисинде колдонулуучу чулу тшнк. Ал эми "тарбия" деген угу сзг - лоо мчс жалганганда инсандын кп кырдуу сапаттарын калыптандыруу, стр процессин, мыйзамченемдлктрн мнздч тшнкк айланат. Жалпылап айтканда, кыргыз элиндеги "тарбиялоо" тшнг баланы багуу, кароо, анын акыл-эсин стр, ден соолугун чыдоо, аны рнкт жрм-турум адаттарына йрт дегенди билдирет (45 б.).

Кыргыз этнопедагог илимпозу С.Рысбаевдин "Кыргыз балдар фолклорунун педагогикасы" (2006) [1] аттуу эмгеги кыргыз этнопедагогикасынын тарыхында э алгачкылардан болуп балдар оозеки чыгармачылыгындагы педагогикалык идеяларды жана ойлорду чагылдыруу жана ошонун негизинде бгнк балага таалим-тарбия бернн жолыкмаларын йртнн милдетин аркалайт. Аталган эмгекте жаш жеткинчектерге дйнтаанытуунун жана таалим-тарбия бернн элдик принциптерин, методдорун, тарбиянын трлрн бирдикт бир системага салуу жана жалпылоо, философиялык-педагогикалык анализге алуу жана синтезд д кыргыз этнопедагогикасынын глобалдуу маселелери камтылган. Автор эмгегинде дйнлк жана кыргыз педагогика илиминин баштоочуларынан болгон крнкт инсандардын эмгектерине таянат, ушу кезге чейинки салттуу педагогика, этнопедагогика жана балдар фолклорундагы элдик педагогикалык идеялар, ойлор жнндг изилдлрд илимий иликтг алат.

Доцент С.Рысбаевдин илимий изилдснн жаычылдыгы катары кыргыз этнопедагогикасында илимий педагогикага салыштырма кыргыз элинин оозеки чыгармачылыгынын негизиндеги элдик тарбиянын принциптерин жана методдорун иштеп чыккандыгы болуп саналат. Ага элдик педагогиканын тмнк принциптери крстлт: тарбиянын чйр, практикасы менен байланыштуулугу, тарбиянын а-сезимдлг, эл менен бирге болуу, баланы жаш курагына жана жеке згчлгн жараша тарбиялоо, элдик салттарды сактоо, бузбоо жана жалпы адамзаттык баалуулуктарды эске алуу. Кыргыз элдик жомокторунун негизиндеги тарбиянын бир канча методдорун аныктап келип, алгачкы калыптандыруу методдору катары тмнклрд эсептейт: агемелеш, кееш айтуу, йрт, ынандыруу, тшндр, рнк крст, антка туруу, убаданы аткаруу. Ал эми таасир эт методдоруна: сурануу, эскерт, _ 1. Рысбаев С.К. Кыргыз балдар фолклорунун педагогикасы. Б., 2006.

уяткаруу, тыюу, бата бер, буюруу, кубаттоо, какшыктоо, зек, коркутуу, жазалоо д элдик ыкма-усулдарды атаса, элдик тарбиянын текшер методдору катары сыноо (акыл сынагы, кч сынагы, адебин сыноо), талап кылуу, тапшырма бер, мелдештир, текшер жана зн з текшер д жол-ыкмаларды крстт. Эмгектин авторунун пикиринче эл ушул сыяктуу талаптарды ишке ашыруу чн знн педагогикалык маданиятында таасир эт методунун бекем системасын иштеп чыккан. Алардын тшнгнд элдик маданиятты, салтты орундатпоо, четке кагуу ыймансыздык деп тшндрлгн. Элдик маданий, педагогикалык салттар анын кнрбс нравалык баалуулуктары, этикалык-нравалык нормалары, т.а.

моралдык кодекстери болуп кызмат аткарган. Аларда таасир бер аркылуу элдик тарбия-таалимдин технологиясы жатат (173 б.).

Кыргыз этнопедагогунун этнолингвистиканы эске албоо, элдик макаллакаптардын, табышмактардын згндг этнопедагогикалык идеяларды эзелки кыргыз элинин зкзотикалык турмуш лгс катары гана карап, аларга кургак адабий-лингвистикалык талдоо жргз менен чектел, баланын улуттук маданий длттрд билип чооюу курагында йртпнн кесепети - мектепте эне тилинен билим жана тарбия берн жылаач хаоско, андан ары космополитизм менен макуртчулукка алып барбай койбойт дегени окуу китептерин жана программаларын тздг эски ыкма-жолдорду тутунган идеяларды, багыттарды ойлондурары шексиз.

Автор элибиздин улуттук психологиясында сзг згч маани бер маданияты бекемделгендигин дагы бир ирет эске салып келип, бул кылымдар бою жоокерчилик заманда з жазуусун колдонбой, унутка калтырып, элдик чыгармачылык анын улуттук феноменалдуу белгиси катары кабылданганы тшнкт экендиги, ошол себептен элдик кркм сз урпакты тарбиялоостр, жетилдирнн элдик институтунун негизги милдетин аткарып келгендигин баса белгилейт. Изилдчнн тарбия-таалимдин кч - сзд, сз кандай болсо- таалим-тарбия ошондой болот; туура сз осол адамды да ийге салат, эсине келтирет, элибизде сзг туруу, сзг иймен, сзг сынуу, сзг жыгылуу кчт болгон деп айтканы бгнк илимий-техникалык прогресстин заманында да элдик оозеки чыгармачылыктын баланы эл-жерин сйг, мекенчил болууга тарбиялоодо, адеп-ыйманга йртд ми жыл илгери кандай болсо бгнк кн деле кчнд экендигин тшндрп жеткирнн далалаты.

Илимпоз С.Рысбаевдин эне тилибизди жана тл адабиятыбызды окупйрнг жаыча концептуалдуу кз карашта мамиле жасоо, элдик тилдин, дйнтаануунун жана таалим-тарбиянын казынасы болгон оозеки адабиятты, анын ичинде, элдик балдар жомокторун, балдар ырларын, макал-лакаптарын, накыл кептерин, табышмак-жаылмачтарын окутууда алардын адабийлингвистикалык табиятынан мурда дйнтаануучулук жана таалим-тарбия берчлк мазмунуна згч кл буруу жана андагы элдик педагогикалык идеяларды орундуу, максаттуу колдонуу менен мектепте эне тилин окутууну этнопедагогикалык нукта ркндт проблемасын кыргыз педагогика илиминин алдында учурдагы актуалдуу проблема катары коюу жана илимийметодикалык негизде чеч зарылдыгы крнт деген пикири проблеманын канчалык актуалдуу экендигин дагы бир ирет тастыктайт.

Эмгекте кыргыз баласынын сймнчлгн айланган жомоктордун дээрлик баары автор тарабынан этнопедагогикалык негизде тере иликтг алынып, алардын элдлг, баланы тарбиялоодогу дидактикалык ролу, ушу бгнк кнг чейинки актуалдуулугунун себептери чеберчилик менен илимий негизде чечмеленип берилет. Автор изилдснд балага таалим-тарбия берд элдик педагогиканын жогоруда аталып ткн принциптерин жана усул-ыкмаларын канткенде ндрмд пайдалануу менен максималдуу ийгиликке жетнн жол-жоболорун далилд кргз алган деп айта алабыз.

Кыргыз этнопедагогика жаатында таанымал аалым А.Калдыбаева знн "Эл акындарынын чыгармачылыгындагы этнопедагогикалык идеялар" деген эмгегинде ткм акындар Барпы, Жеижок, Калык ж.б. чыгармачылыктарында элдик педагогикалык идеялардын чагылдырылышын чечмелеп берген.

в) Илимпоз-филологдордун этнопедагогикалык тенденциялар жннд кз караштары 1949-жылы жарык кргн IX класстын "Кыргыз адабияты" окуу китебинин авторлору З.Бектенов жана Т.Байжиев [1] айтылуу Низами Гянжеви менен Алишер Навои жннд э сонун пикирлерин айтышкан. Анда авторлор азербайжан акыны Низами Гянжеви знн эне тилинен баш тарткан эмес, мыкты поэмаларынын бири "Лайли менен Мажнунду" фарсы тилинде эмес, азербайжан тилинде жазмакчы болсо да, Ширваншах Низамиге жаы чыгара турган поэмады фарсы тилинде жазасы деп буйрук кылган деген кызыктуу бир маалыматты келтиришет. Алар: "Низами адамды т жогору _ 1. З.Бектенов, Т.Байжиев. Кыргыз адабияты". Орто мектептин IX классы чн хрестоматия окуу китеби. 2-басылышы. Б., "Мектеп", 1993.

баалайт. Ал элдин оюн изилдеп, ага эркиндикти каалайт. Адамды кордоочу алдамчылыкка, карамалыкка, кара згйлкк, кошоматчылыкка каршы кршкн. Низами - з элинин, з лкснн улуу патриоту" деп улуу акынга зор баа беришкен. Акындын кээ бир поэмалары Кнчыгыш элдерине абдан сиип, фолклорду, з авторунун (Низаминин) атын унутта калтырган.

Авторлордун кыргыз элинин кээ бир ырчылары "Лайли менен Мажнунду" ыр трнд жатка айтышкандыгы тууралуу кызыктуу маалыматын башка бир адабий, илимий булактардан жолуктура бербейбиз. Низаминин атактуу беш поэмасынын бири "Хосров менен Ширинди" акын Алыкул Осмонов кыргыз тилине которгон деген д баалуу маалыматтарды бул окуу китебинен алабыз (267-270 б.б.).

Авторлордун пикиринче Алишер Навои з заманындагы араб, фарсы тилдериндеги кенчтердин баарын сын кз менен карап, кайра иштеп чыккан.

Навоинин чыгармаларынын ичинен "Чардиван" аттуу лирикалык трт жыйнагы жана "Хамсе" аттуу беш ири поэмасы крнкт орунду ээлейт.

Навоинин чыгармаларынын акындык стили т бай жана ар трд. Маселен, "Чардиван" деген лирикалык ырлары эки, трт, беш жана алты саптан турат.

Навоинин тилеги жана ою - адамды сй, эл чн кам кр. Анын чыгармасы ушул гуманисттик идеясы менен унутулгус болуп эсептелет (283 б.). Ошондой эле окуу китебинде "Хосров менен Ширин" жана У.Абдукаимовдун котормосундагы "Лайли менен Мажнун" поэмаларынан зндлр келтирилет.

Авторлору С.Мусаев, Ж.Таштемиров болгон орто мектептин IX классынын "Кыргыз адабияты" окуу китебинде (1990) Жусуп Баласагындын "Кут алчу билим" поэмасына кенен мнздм берилет. Алардын пикиринче "Кутадгу билигдин" авторунун негизги максаты - адам мнзндг, жрштурушундагы о-терс, жакшы-жаман сапаттар жнндг з ой, тшнктрн баяндоо. Ошон чн поэманын мазмунун дидактикалык мнздг ыр саптары тзт.

Адабияттаануучулардын пикиринче акын поэмасын жазган тарыхый шарттагы з чйрсн таандык тшнктрд чагылдырган кз караштардагы о менен терске берилген баа кп жактан эн, таптык кызыкчылыктар эсепке алынбайт, демек реалдуулукка эмес, кыялга негизделген. Ошондой болсо да автор з ойлорун айтууда башкы булак жана таяныч катары прогрессивд элдик кз караштарды пайдалангандыктан турмуш чындыгына жакын турган тшнктр чыгарманын негизги мазмунун тзт. Мунун далилдерин поэмадагы адилеттиктин, калыстыктын, акылдын, билимдин мааниси ж.б.

окшогон кптгн багыттагы ой-тшнктрдн кеири жолуктурабыз. Окуу китебинде: "...автор чыгармасын кандай тамга менен жазганы белгисиз.

Белгил трколог С.Е.Малов акын поэмасын араб тамгасы менен эле жазып, Кашкар ханына тартуу кыларда уйгур тамгасы менен кчрлс керек деген жоромол айтат" деген кайчы пикирди жаратчу ой-пикир да орун алат [1, 177б.б.].

Белгил кыргыз адабияттаануучу, академик А.Эркебаев Жусуп Баласагунинин "Кут алчу билим" поэмасы жннд: "...чыгармада эл башкаруунун мыйзамдары жана эрежелери, бектерге кызмат кылуунун жолдору, йлн, балдарды тарбиялоо, этикет эрежелери да клдн сырткары калган эмес. Жалпылап айтканда, биздин колубузга ошол замандын бийиктигинен туруп дин жана космология, психология жана этика, педагогика жана саясат маселелерин тере талдап, жаркын чагылдырган энциклопедия, адам акылынын ой бермети, асыл туундусу келип жеткен" деген оюн айтат.

Анын пикиринче "Кут алчу билимдеги" ткрмштн образы аркылуу з чагылышын тапкан аскетизм жана кембагалчылыктын артыкчылыгы, бул дйннн опасыздыгы, тигил дйннн жыргалы, тблктлг идеясы кийин (XI-XII кылымдарда) айрым трк тилд чыгармалардын зкт темасына айланган. Сз Кулкожоакматтын (Акмат Ясавинин) "Дивани хикмат" ("Санат-насыят китеби"), Адиб Акмат Жгинекинин "Хибат ал хакаик" (Акыйкат ммлр"), Сулайман Бакырганинин "Акыр заман китеби" сыяктуу поэтикалык чыгармалары тууралуу болуп жатат.

Окумуштуу-филолог орто кылымдардагы трк адабияты жала эле мактоо-дактоо же акыл-насаат айтуу багытындагы поэтикалык чыгармалар эмес, Библиянын жана Чыгыштын белгил сюжеттерине негизделген махабат поэзиясынын лглрн да жараткан деп келип, аларга Кутбдун "Хосров менен Ширин" поэмасын, Хорезминин "Мухабат намесин", Алинин "Юсуф баянын" (XIII-XIV к.к.) кошот. Кыскасы, деп корутунду чыгарат академик, орто кылымдардагы трк тилд поэзия мазмун, форма, стил жагынан олуттуу згрлрг учурап, бир (оозеки) абалдан экинчи (жазма) абалга ткн, айрым лглр классикалык дегээлге жетип, жалпы адамзаттык маданий казыныга айланган. Биз бул мураска сыймыктануу менен бирге аны, албетте, азыркы трк тилд калктардын кайсы биринин жеке энчиси эмес, орток маданий мурасы катары кароого тийишпиз. Анткени, ал учурда азыркыдай этностук жана тилдик жиктел болгон эмес, тек трк урууларынын жамаатташтыгы, бирдиги км сргн... Орто Азиядагы трк тилд калктардын этникалык, тилдик жана саясий тарамдалуусу, з-знч болуп калыптануусу XV-XVI кылымдарда башталган. Ошого жараша алардын поэзиясы да з алдынча тилге, улуттук -тск, айырмалуу белги-сапаттарга ээ болгон. Муну кыргыз поэзиясынын орто кылымдардан берки тарыхы да _ 1. С.Мусаев, Ж.Таштемиров Кыргыз адабияты. Орто мектептин IX классы чн окуу китеби. Ф., "Мектеп", 1990.

тастыктайт...Ал поэзия XX кылымга "акындар поэзиясы" деген ат менен жетти [1, 5-11 б.б.]. Автор кыргыз элинин ак тадай ырчылары жана ойчулдары Кет Бука (XII-XIII к.), Токтогул ырчы менен Толубай сынчы (XIV к.), Асан Кайгы (XV к.) ж.б. тууралуу баалуу илимий тыянактарын кыргыз этнопедагогика жана жалпы эле трк тилд адабият коомчулугуна сунуш кылат.

Белгил окумуштуу-философ, профессор Ш.Б.Акмолдоева знн "Духовный мир древних кыргызов (по материалам эпоса "Манас")" (1998) деген эмгегинде эмгекти сйнн мааниси барчылыкка гана алып келбейт, адамдагы бекерчилик менен жалкоолуктан гана арылтуу эмес, ошондой эле адамдагы жеке аруу сапаттарды калыптандырат. Ошону менен бирге милдетти тшнг йртт, кжрмндлк жана эрдик сапаттары иштелип чыгылат.

Байыркы адамдын жеке аруу сапаттары, моралдык баалуулуктары жана нормаларынын ичинен згч орунду кжрмндлк ээлейт. Бирок кжрмндлк знч эле эмес, а мнздн башка бир о жана терс касиеттери менен салыштыруудан келип чыгат. Булардын ичинде "кжрмндлк - коркоктук" деген оппозиция маанил болуп саналат. Эр жрктлк - эпикалык баатырдын аныктоочу сапаты деген бтм чыгарат [2, 199 б.].