«ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР БИШКЕК - 2006 КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ ЖАНА ИЛИМ МИНИСТРЛИГИ ЭШИЕВ А.М. ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР МОНОГРАФИЯ Жогорку окуу жайларынын окутуучулары жана ...»

Автордун ишеними боюнча адамдын гармониялык жашоосунун з акылмандык болуп саналат. Ошондуктан байыркы тпклкт коомдо байыр алган руханий маанидеги баалуулуктардын ичинен жашоо-турмуштун тажрыйбалуулугу катары акыл-эс, билим катары, з ара тшнчлктн кадамы катары "акылмандуулукту" крстг болот. Байыркы адам чн акылмандуулук сзсз трдг баалуулук болуп келген, ошол эле учурда маыроолук, билимсиздик, тркйлк сзсз эле жамандык катары каралган [2, 202 б.].

Байыркы кыргыздардын этикасы анын негизи бактылуу болууга умтулуу моралдык принциби жаткан кандайдыр бир баалуулуктардын стимулдарынын, нормаларынын, эрежелеринин системасы катары келет. Ошондуктан байыркы кыргыздардын этикасын о мнздг эвдемонизм этикасы катары, ал эми бтндй бир кз карашты дйнтаанымдык жана жашоо-турмуштук катары мнздг болот [2, 211 б.].

Крнкт адабияттаануучу, профессор С.Байгазиев знн "ОрхонЭнесай осуяттары" аттуу макаласында [3] байыркы кыргыз элдик педагогикасы маселесин илимий иликтг алат. Кыргыз этнопедагогунун пикиринче энеге татыктуу болууга уул гана умтулбастан, эне да уулунун эне-атасына жана элжуртуна опаасы _ 1. Кыргыз поэзиясынын антологиясы, I том. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.

2. Акмолдоева Ш.Б. Духовный мир древних кыргызов (по материалам эпоса "Манас". Б., Илим, 1998.

3.С.Байгазиев. Орхон-Энесай осуяттары. Кутбилим, 29.04.2005.

тийген адам болуп сшн тилеген, кткн жана ошол нукта тарбия-таалим бактылуу болгон. Мына ошон чн Кл-Тегиндин эстелигинде: "Умай энедей каныша энемдин багына иним Кл-Тегин эр атын (наамын) алды" делип, сыймыктануу менен жазылып жатат. Демек, Кл-Тегиндин ийгилиги - эненин багына экен. Мунун з жогоруда айтылган, эне - трк уулунун татыктуу, ар намыстуу жашоосунун бийик чен-лчм жана аны тп жактан шыктандырып турган кудуретт кч деген ойдун тууралыгына кб тп турат.

Автордун ишениминде ташка чегилип жазылган мына ушул окуялар тарыхый изилдлр аркылуу такталган, турмушта болуп ткн тарыхый чындык. Бул жерде сз VI кылымдын орто ченинде Монголиядан Каспий деизине чейинки мейкиндиктерде, башкача айтканда, байыркы Туран аймагында орногон биринчи Чыгыш Трк каганаты жннд болуп жатат деп тактап тт. Ушул тарыхты ташка чектирген Билге каган ошол каганатты курган, башкарган ата-бабалары Бумын, Истеми кагандардын эрдиги менен ккрг толо сыймыктанып отурат. Билге каганда тарыхый эс-тутум кчт нккн. Жети атады тааны дейт эмеспи, кыргыздарда да. Билге кагандын акыл-эси чн Бумын менен Истеми бабалар трк мамлекетинин символу д жана даанышмандыктын, калыстыктын рнг. Жазууда ата деген дал ушул Бумын менен Истемидей акылман, алп, насааттуу, нарктуу, буйругу калыс, тз болуш керек дегендей идея бугуп жатат. Трк уулу чн ата-баба деген тутуна турган тутка, ээрчий турган лг, кармана турган туу. Кыргызда айтылган "Ата - аскар тоо" деген сз бекеринен эмес. Уул атанын багытынан адашканда, ата наркынан ажыраганда й-блдн да, эл-журттан да кч тайыйт, атгл мамлекет кулайт. "Андан кийин уулдары да кан болгон эле.

Андан кийин иниси агасындай болбоду, уулдары канындай (атасындай) болбоду.... Акылсыз каган отурган эле, буйругу да (насааты да) акылсыз жаман болгон эле...Трк калкынын элдлгнн, мамлекетинин биримдиги учуп кетти (бузулуп калды)" делип жазылат, андан ары ошол эле жазууда. Бул жерде сз VI кылымдын аягында, VII кылымдын баш жактарында биринчи чыгыш трк каганатынын кулашы баян этилип жатат. Кл-Тегиндин эстелигиндеги жазуунун автору каганаттын бузулуп, кулашынын себебин биринчи иретте, уулдардын атасындай боло албагандыгынан, кийинки тукумдан ата наркын, ата салтын жолдой албагандыгынан, трк канынан, трк бектеринин бабалардын калыс мыйзамдарын колдоно албагандыгынан крт деген бтмг келет этнопедагог аалым.

"Орхон-Энесай педагогикасындагы дагы бир метод,- деп тактоого алат С.Байгазиев - бул знн жеке рнгнн мисалында балага тарбия-таалим бер. Бул - маселен, Элбилге эненин индивидуалдуу энелик лгс, жекече нарктуу жрм-туруму. Ошон чн уулу сыймык менен "Умай энедей каныша энем" деп урматтап, Умай энеге салыштырып, ташка чегип отурбайбы. Дагы кошумча, жанагы Йаглакар атанын жекече мисалын, рнгн эстеиз".

Автордун пикиринче атанын атуулдук, каармандык жолун жолдоого тарбиялоо чн практикалык трд кргз, кнктр, машыктыруу ыкмасы колдонулган. Илгерки кыргыз-трк жоокерчилик заманында аталардын мр ээр стнд ткндг белгил. Аталар уулдарды, агалар инилерди жортуулдарга ала жрп телчиткен, мээнет кылганга кнктргн. ОрхонЭнесай жазууларында мындай крнштрдн мисалдары сейрек эмес.

Барлыктагы экинчи эстеликтеги: "Дактуу тутук агам мени киши кылды", деген жазууну эске тшрл. Кыскасы, илгери балдарды ата салтында тарбиялоо мына ушинтип, практикалык ишмердикти уюштуруу амалдары менен да жзг ашырылып турган. Ырас эле "Ата кргн ок жонот", "Атаны крп уул ст" деген накылдар чындык эмеспи деген тыянак чыгарат автор.

Профессор С.Байгазиев "Ташта жазылган аталар же Орхон-Энесай рун жазууларындагы атага байланышкан педагогикалык ойлор" аттуу макаласында [1]: "Трк коомунда эне менен ата эч убакта бири-биринен ажыратылып каралган эмес. Орхон-Энесай жазууларында эне менен катар эле, Ата тшнгнн статусу да т жогору. Ата деген да, бул жерде уулдун жрмтурумун, жашоо мнзн, атуулдук ишмердигин ченей турган жогорку нравалык чен-лчм катары чыга келет. Тээ байыртан бери трк дйнснд "Ата-мекен, эне-нур" деген макал жашап келет" - деп жазат. Андан ары автор "трк уулу чн ата-баба деген тутуна турган тутка, ээрчий турган лг, кармана турган туу. Кыргызда айтылган "Ата - аскар тоо" деген сз бекеринен эмес. Уул атанын багытынан адашканда, ата наркынан ажыраганда й-блдн да, эл-журттан да кч тайыйт, а тгл мамлекет кулайт" деген бтмн чыгарат.

Илимпоз-филолог VII-VIII кылымдарда жаралган "Коркут ата китебиндеги" "Ата баркын ктр албас барксыз уулдун, ата белинен нгннн нбгн жакшыдыр. Эне боюна бткннн бтпгн жакшыдыр", кыргыз акылманы Калыгулдун: "Жаман болгон баланын, атасы жакшы болсо да, т стнн ит кабар" деген д накылдары тастыктагандай, рун жазууларындагы "ата баркын ктр албас барксыз уулдун" бечелдиги, кесепети бир кезде трк 1. С.Байгазиев. Ташта жазылган аталар же Орхон-Энесай рун жазууларындагы атага байланышкан педагогикалык ойлор. ZAMAN Кыргызстан, 24.06.2005.

мамлекеттлгн, элдлгн, трк биримдигин мдрлткн делип, жогору жакта эстеликте жазылып жатпайбы деген пикирин сунуштайт. Ал биологиялык гана тукум улоочу эмес, уул баарынан мурда атанын калтырган мурастарын, руханий длттрн жана атуулдук-патриоттук нарктарын сактоочу, улантуучу, айбалтаны аштоочу, калы журтту баштоочу, белге тауу кылуучу тирек. Анан калса уул атага гана эмес, элге-жерге таандык ("Элге кызмат эткени - улуу урматка жеткени"), уул - ата чн э жогорку асылнарк. Ошол чн ата крд жатса да "Уулумдан айрылдым" деп бакырып турбайбы деп жазат этнопедагог.

Адабияттаануучу аалымдын пикиринче тарбия, тарбиялоо адамзат коомундагы тблкт категория. Коомдо муундар аралык тмкатыштыктын мыйзамы сакталып турганда гана коом коом катары, мамлекет мамлекет катары жашап турат. Ал эми коомдогу ошол ар качан токтобой жрп турган тм-катыштык процессинин моторун айлантып турган нерсе бул - тарбия. Макаласын тыянактап жатып автор маанил бир жакшы идеяны ортого таштайт: "Орхон-Энесай жазууларынан бала-бакыраны, сп жаткан муундарды эне менен атаны пир тутуп, урматтоого тарбиялоонун жолдору, методдору, ыкма-амалдары жннд ачык-айкын крн турган нерселерди окуш кыйын. Сыртынан караганда андай нерселер крнбгнсйт. Бирок эстеликтердеги жазылгандардын логикасын уласак, кмскд катылып жаткан маанилерди жана байланыштарды туя билсек, анда илгерки кыргыз-трк коомунун педагогикалык системасынын колдонгон инструменттерин ачып чыгууга болот. Бир гана рун таштарынын педагогикалык "кодун" лп окуй бил талап кылынат".

Белгил адабияттаануучу, профессор А.Акматалиевдин "Байыркы трк адабиятынын очерки" аттуу эмгегинде Орхон-Енисей жазма эстеликтеринен тартып "Коркут ата китеби", "Огуз-наме", Махмут Кашкардын "Дивани лгати ат-трк", Жусуп Баласагындын "Кут алчу билим", Кулкожоакмат Ясавинин "Дивани хикмат", "Адиб Акмат Жгинекинин "Хибатул хакаик", Сулайман Бакырганинин "Акыр заман китеби", Байыркы кыпчактардын "Кодекс куманикус", Кутб Хорезминин "Махабат-наме", "Хосров жана Ширин", Насреддин Рабгузинин "Кысас ул-Анбия", Сайф Сараинин "Гулистан биттурки", Захираддин Бабурдун "Бабур-наме" д орто кылымдык трк (анын ичинде кыргыз) дйнснн адабий мурастарынан болгон кнргс маданий эстеликтер илимий иликтг алынып, жалпы окурмандардын талкуусуна коюлат.

А.Акматалиев кыргыз ырчылар чыгармачылыгынын тарыхындагы знч кркм-эстетикалык, таалим-тарбиялык мазмунга мол феномен болгон Жайса ырчы, Бука ырчы, Токтогул ырчы, Асан Кайгы д кыргыздын таланттуу клдрнн турган ырчылар чыгармачылыгын адабияттаануу тнн системалуу изилдг алган окумуштуу экендиги белгил. Чынгыз хандын уулу Жоочунун лмн угузгандагы Кет Буканын ыры жннд ал XIII к. араб аалымы Ибн-Ал Асирдин маалыматына таянат. Бул, албетте, маселеге жаыча мамиле катары кабыл алынуусу тийиш. Айгандын жообунун негизинде Чыгыз хандын акылмандуулугу жана ойчулдугу даана байкалары белгиленет.

Илимпоздун пикиринче айтылуу ткм ырчы Токтогул жеке Жаныбек хан эмес, з заманында бет келген ар бир деспотту ашкерелеп, сындап ырдаган тр бар. Ал Токтогул ырчы жнндг кыргыз санжырасынан знд келтирип, анда байыркы теирчилик динин тутунган кыргыз урууларын кч менен исламга баш ийдирг аракеттенген Амир Темир, Кудаян д залим хандарды айыптап ырдап чыккандыгы баян этилет....Албетте, элдин таламын талашып, деспотторго каршы мындай ырдоо ал учурда жазасыз калмак эмес деп бтмн чыгарат автор [1, 18-19 б.б.]. Адабияттаануучунун ишениминде анын репертуары т кенен, т бай болуп, адамдын ички толгонууларын э бир чебер бере алган лирикалар, деспотторго тикеден-тике каршы турган памфлет тибиндеги социалдык-саясий тарыхый ткм ырлардан тартып улуу эпос "Манасты" алгач жаратуучулардын бири болгон. Ал ушул аты гана сакталып, чыгармалары эбак эстен чыккан недеген залкар жомокчулардан, ткмлрдн тартып, аты, чыгармалары белгил соку кездеги элдик таланттардын бардыгынын тл башында турган улуу талант, улуу инсан [1, б.].

Кыргыз акындар поэзиясынын таанымал иликтчлрнн бири П.Ирисов знн "Ырчылар чыгармачылыгы" (2004) аттуу эмгегинин "Ырчылык нрдн тарбиялык функциясы" деген блмнд акындар поэзиясынын (автор "акындар поэзиясы" деген тшнкт "ырчылар чыгармачылыгы" тшнг менен алмаштырууну сунуш кылат) таалим-тарбия маселесинде тгн кызматына кеири токтолот. Анын пикиринче кыргыз фолклорундагы тарбиялык идеяларды чагылткан чыгармалар рухий турмушта канчалык маанил жана таасирд болгону менен андагы идеялар ырчылар чыгармачылыгында гана жанданып активд рол ойной баштаган. Тарбиялык идеялар сй темасындагы ырларда деле жаштардын кулк-мнзндг жагымдуу белгилер гттлт, лм жнндг ырларда адамдык мнздн тирлктг кадыр-баркы ырдалып, угуучуларга крн мрдн улуулугу жннд, жарык дйнд жакшы жашоо жннд т таасирд ойлорду билдиришкен. Ал эми байыркы кчмн турмушта да ар бир жашты салттык негизде, б.а. узак тарыхта калыптанган салттык жрм-турум _ 1. Кыргыз адабиятынын тарыхы. V т. Кыргыз эл ырчылары. Б., 2002.

эрежелери менен тарбиялоо жашоодогу биринчи зарылдык катары эсептелген.

Демек, кандай болгондо да тарбия маселеси - ырчылык жнндг зк маселелерден.

П.Ирисовдун кз карашында тарбиялык функцияда да ырчылар дин же башка рухий турмушка таасир этч булактардан алыс болуп, элдик салттын тарыхында иштелип чыккан асыл эрежелердин негизинде з идеяларын жаратышкан. Тарбиялык багыттагы ырлардын тематикаларын талдап кргнд эле ырчылар чыгармачылыгынын ойногон тарыхый ролу крн калат.

Маселен, балдардын акыл-эст болуп сш чн же бактылуу болуп жашоосу чн ал сзсз трд эмгекти сйп, эмгек кылууга жаштайынан йрнп жетилиши керек. Бул аксиомалык чындык дээрлик бардык ырчылардын ырларында бар. Окумуштуу "кчмндрдн турмушунда трд уруулар ортосундагы же талоончул душмандар менен болгон кагылышуулар эл-жерди коргоого чакырган патриоттук ырлардын чексиз кп пайда болушуна алып келген. Ал клмд ырлардан тартып эпосторго чейинки бардык ырларда кездешип ырчылардын да, угуучулардын сйгн темасы болуп калган.

Бул - тарбиялык идеялардын э орчундуусу жана маанилс" деген тыянак чыгарат.

Ырчылар ата салтына, элдик тарбияга туура келген мнздг асыл сапаттарды даазалап, лг катары крст менен терс мнзд типтерди, жрм-туруму начар жалкоолорду й-блнн куту боло албаган кызкелиндерди ашкерелеп ырдашып, тарбиялык идеяларынын т таасирд болушуна жетишкен. Автор ошондой эле сйлнн этикасын сактоого арналган ырлар кп кездешерин белгилейт [1, 68-69 б.б.].

Кыргыз фолклористикасынын белгил адистеринин бири Т.Танаев (авторлошу Б.Ташполотова) "Этико-философия менен этнопедагогиканын кыргыз фолклорундагы орду" (2004) деген эмгегинде бтндй кыргыз элине мнзд болгон элдик педагогика доорлор аралыгында зглтксз жашап, белгил социалдык шартта иштелип чыккан тарбиялоо булактары муундан муунга мурас катары калтырылып, алар элдик салт-санааларда, рп-адаттарда, традицияларда, принциптерде, эрежелерде, кулк-мнздрд фолклордук чыгармаларда нктрлп, тблкт з жашоосун улантып отурган.

Авторлор кыргыздын элдик тарбиясы фолклордук чыгармалардын жанрлар арасында аралашып эркин нкт, алар знч системага тшп, фолклор знн ички дйнсн сиирди, улам мезгил ткн сайын тередетти, байытты, такыр жок болуп кетдн сактап калды деп элдик оозеки чыгармачылыктын ардактуу миссиясын баса белгилешет. Элдик тарбиянын нгшн фолклор згч зор рол ойноп, аткарган коомдук функциясы боюнча бириП.Ирисов. Ырчылар чыгармачылыгы. Бишкек, 2004.

бирин толуктады, анткени эк те социалдык турмуштун зарылдыгынан келип чыккан крнштр, адамдын духовный маданиятын канааттандырган рухий байлыктын натыйжасы деп эсептешет. Алар фолклордун дидактикалык функциясына згч басым жасашат, анын милдетин тздн-тз макаллакаптар, санат-насыят, терме ырлар, табышмактар, куудул сздр, элдик сатиралар, эпостор аткарышкандыгынан кршт. Мындай чыгармалардын жаралыш табиятында этнопедагогиканын трд методдору, жаштарды йртдг педагогикалык кз караштары кыргыздар чн кадимкидей эле окуу куралдарынын милдетин аткарып, кийинки муундар аларды уланта беришкен.

Авторлор элдик педагогдорго акындарды, сз чечендерин, манасчыжомокчуларды, акылман аксакалдарды, жалпы эле ата-энелерди жана турмуштук бай тажрыйбасы кеири адамдарды кошушат жана алардын ичинен орчундуу орунду элдик ырчы-акындарга ыйгарышып, алардын педагогикалык кз караштарынан жаралган санат-насыят, терме ырларындагы жалпыланган, тарбиялык маанисин дагы тередеткен формалары жогору турарын баса белгилешет. Т.Танаев менен авторлошунун пикиринче акындардын дйнг болгон кз карашы менен жекече моралдык сапаттары, тарбиялоонун элдик лглрн байытуу принциптери - илимий тшнк эмес, ошондуктан алардын этикасын, философиясын жана педагогикалык ой жгртлрн илимдин такталган аныктамасында кароого болбойт. Санат-насыят, термелердеги дагы бир педагогикалык маани - акындардын акындык нрканасынан жаралган морал менен философия з ара гармоникалык жактан ндшп, адамдын духовный жактан калыптанышына тгнгс кубат берип, акылмандуулук менен адептлктн ортосундагы органикалык байланыш дагы тередеп, ошол коомдук эки а-сезимдин биргелешкен кубаты аркылуу элдик педагогикадагы тблк орун алган акыл менен нравалык тарбиянын згч методдорун иштеп чыкканга жетишкен деген корутунду чыгарышат эмгектин авторлору [1, 52-62 б.б.].

Белгил адабиятчы-трколог Х.Г.Кор-Оглы "Узбекская литература" аттуу эмгегинде XI-XVI кылымдарды камтыган орток трк жана андан кийинки (XVII-XIX к.к.) збек поэзиясынын крнкт клдрнн чыгармачылыгы боюнча илимий негизде иликт жргзгн. Анын изилдснн кч башын орто трк доорунун айтылуу инсандары Юсуф Баласагуни менен Махмуд Кашгаринин чыгармачылыгы ээлеп, трк адабий тилинде жазылган э алгачкы эмгек катары "Кутадгу биликтин" дйнлк маданияттагы _ 1. Т.Танаев, Б.Ташполотова. Этико-философия менен этнопедагогиканын кыргыз фолклорундагы орду. Бишкек-Ош, 2004.

орду жана адабий, илимий-педагогикалык поэма катары ролу баян этилет.

Андан кийинки суфий акын Ходжа Ахмад Ясави жана таалим-тарбиялык жана дидактикалык поэзиянын акын-насаатчысы Адиб Ахмад Югнакинин чыгармаларынын здрн мнзд згчлктрн илимий негизде талдоого аракет жасайт.

Х.Г.Кор-Оглы орто трк доорунун атактуу инсандарынын жолун жолдогон трк поэзиясынын кийинки крнкт устаздарынын чыгармачылыгынан кенен маалымат берет. Адабият таануучу Гератка жакын Дехи-Канар кыштагында туулуп скн, кылым жашаган, орто трк поэзиясынын таанымал кл Лтфинин (1366-1465) чыгармачылыгына токтолуп, анын поэзиясынын згн махабат жана оптимисттик маанай, достук жана шертке бекемдик, изгилик жана ке пейилдик, тайманбастык жана эр жрктк д темалар тзгндгн белгилейт. Автор Лтфинин 1411-ж.

жазган 595 бейттен турган "Гл жана Нооруз" аттуу дастанында акын лбсчпс махабатты бир дем менен ырдап жазган, сйн даазалоо менен знн поэмасын дидактикалык нукка салгысы келген деп белгилейт.

Ал орток трк адабий тилинин жана адабиятын негиздчлрдн бири Низамеддин Алишербек Навоинин (1441-1501) поэзиясын кылдат иликтг алып, анын Низами Гянжевиге назира катары жараткан лбс-чпс "Бештигиндеги" адамдагы боорукердик, адал эмгек, адамзатын сй тблкт темаларын зор ынтаа менен илимий негизде талдоого алат.

Акындын 1500-ж. жазган соку "Махбуб ал-кулуб" ("Жрктрдн махабаты") аттуу поэмасы нукура дидактикалык мнзд болгондугун баса белгилейт.

Андан со илимпоз-филолог улуу орток трк акыны Захираддин Мухаммед Бабурдун (1483-1530) поэзиясындагы жаш муундарга акыл-насаат иретиндеги ойлору жннд знн оюн сунуштайт. Бабур Чыгыштын улуу рационалисттери Хайям, Хафиз, Саади, Навои ж.б. д эле "ыйыкшайыктардын" кз ачыктыгын четке кагып, акыл-эс менен таанып билнн тгнп бтпс жолун даазалагандыгын илимий, адабий коомчулукка маалымдайт жана тимурид акындын акыл-насаат иретинде жаш муундарга жашоо-турмушка оптимизм менен кароого ндгн поэзиясына сын-пикирин айтат. Мисалы, анын тмнк ыр саптарындагы:

Улуу болуп мен айтайын, сен ук, иним, Бу тирлг чымчык экен учуп кетч, иним, Бгнк кайра кайтпайт билгин, иним,деген д эпикурдук чакырыктары акындын жашоонун кыйласы тп калган чендеги дидактикалык насааттарынан эле деп белгилейт [1, 23-70 б.б.].

Белгил казак фолклористи С.Калиев знн "XV-XIX кылымдардагы акын-ырчылардын поэзиясындагы педагогикалык ой-пикирлер" [72] деген эмгегинде XV-XVII кылымдарда мр сргн казак акын- ырчыларынын поэзиясынан кылымдар сырын, элдин салт-санаасын, ой-ршн, тилекмаксатын ачык-айкын туябыз деп жазат. Аны XV кылымдын орто ченинде жашап ткн казак талаасынын улуу ойчулу, элибиздин коомдук-саясий, алеуметтiк ой-пикирлердин кч башы Асан Кайгынын чыгармачылыгынан байкоого болот. Казак аыздарында Асан куттуу конуш, жакшы жайлоо Жерйыкты" издеп дйн кезген даанышман, мекенчил инсан.

Фолклор иликтчнн пикиринче акындар кнмдк кр тириликтин кйгйлрнн д туруп, кбнесе заман-доор, ткн менен келечек, адамгерчилик, жакшылык менен жамандык жнндг ойлорун, кадырнускалуу сздрн айтып отурушкан. Ошондуктан да казак поэзиясында акындар топ баштоочу, акылгй таалим-тарбиячынын ролун аткарып келген.

Алардын чыгармаларынан ой-кыялдын байлыгы, ойдун ке рштлг сезилет. Ал акыл-ойго, тере таалим-тарбияга сугарылган поэзиялык сз берметтеринен улуттук сапатты чагылдырган маданий байлыктардын тарыхын таанып билебиз.

С.Калиев орто трк доор поэзиясынын крнкт клдрнн болгон Казтуган (XV к.), Доспамбет ырчы (1490-1523), Шалкииз Тиленшиулынын (1465-1560) басып ткн мр жолу жана чыгармачылыгы жннд кенен баяндайт. "Беш кылым ырдайт" ч томдугунун тзчлр М.Магауин менен М.Байдилдаевдин тшндрмс боюнча Казтуган ырчы болжол менен XV кылымдын 20-30-жылдарында Эдил боюнда кшпели шонжарлар аулетинен чыккан тркий урууларынын журтбашчысы жана баатыры болгон. Акындын биздин кнг чейин беш-алты гана лдр жетип келген. Эдилден сргн болгон элине кабыргасы кайышкан ырчы "Кайран менин Эдилим..." деп кейийт. Анын поэзиясынын згн эл-жери чн кйп-жанган, мекенчил маанайдагы ырлар тзгн. Баатыр ырчы:

Жамандар мазак кылар деп!эр жигиттик ар-намысты бийик тутууга чакырат.

1. Кор-Оглы Х.Г. Узбекская литература. М., 1968.

Казак оозеки адабиятынын крнкт кл, "ары баатыр, ары ырчы" Азов менен Астрахан члкмнд аз болсо да саз жашап ткн Доспамбет жырау сз баштаган чечен, кол баштаган баатыр болгон. Анын:

Согушуп лгн кнбс,деген ыр саптарынан жаш жигиттерди эрдикке, эл-жерин баскынчылардан коргоодо жан соогалабай тайманбас чабышууга чакырган жалындуу гтнасаат сезилет. Бул саркер ырчынын да кптгн ырлары сакталбай калган.

Казак акындар поэзиясынын алыбы, жз жаш жакын жашаган Шалкииз Тиленшиулы Жайык дарыясынын жээгиндеги Дашти-Кыпчак жерин жайлаган Ногой журтунун эмири Темирдин белд билермандарынан болуп калат. Автор акындын ырларынын мазмуну боюнча аны эмирдин колу менен чогуу Кырым, Тердик Кавказ, Дон жээктерин аралап келген крнт деген тыянакка келет.

Ырчы:

Чечен адам сз баштар,деп жигит "сегиз кырдуу, бир сырдуу" болуп элге камкор болсо экен деген ойду табыштайт. Анын поэзиясынын тематикасынын згн жакшылык менен жамандык, жакшы дос менен жаман дос д тшнктр тзт. Мисалы анын:

Чыккан достон ми сактан,деген ыр саптары казак, кыргыздардын кылым карыткан айтылуу макаллакаптары менен ндшп тургандыгы байкалат.

Фолклорист окумуштуу знн бул изилдснд казак (анын ичинде орток трк поэзиясынын клдр да болгон) акындар поэзиясындагы педагогикалык ойлор жннд кенен-кесири баяндап берг аракеттенет [1, 3б.б.]. С.Калиевдин кийинки "Казак этнопедагогикасы" (1993) деп аталган илимий изилдснд элдик каада-салттар тарбиянын башаты экендигине басым жасалат, адеп-ыйман маданиятынын белгилери жана баскычтары маселелери кенен талкууга алынат. Автор инсанда адеп-ыйман маданиятын калыптандырууда жолдоштук, достук; айланасындагыларды урматтоо; з ара жардамдашуу сезимдерине калыптандыруу; адамдар менен изги мамиледе болуу; моралдык тазалыгы; сыпайы мнзд болуу; белсемд эмгектен;

башка бир менен мээрим тгп сйлш бил; улуттук салттарды бил ж.б. сапаттарын блп крстт [2].

Тркмн адабияттаануучусу Х.Дурдыевдин пикиринче бир тууган салттардын жана тилдердин элдери ар дайым бири-бирине з ара жакындыктын сезиминде болуп келишкен. Маданий-рухий табылгалардын мыктылары жалпы орток млк катары саналган. 60-ж.ж. "Эдебият ве сунгат" республикалык гезитинин беттеринде Махтумкулинин реализми жннд пайдасыз талаш-тартыш жргн. Анын себеби талкуунун катышуучулары башка бир доордо тзлгн, башка бир улуттук адабий тажрыйбалардын жана салттардын негизиндеги конкретт поэтикалык материядан эмес, чыгармачыл метод катары азыркы маанисиндеги реализмдин принциптеринен карашкандыгында болгон. Анын реализминин маани-маызы - реалдуу чындыктын глобалдуу проблемаларынын стнд акындын ой жгртс.

Акын чындыкты издейт. Жалпы адамзаттык проблемалардын маани-маызын тшнг аракеттенет. Жашоонун маызы эмнеде? Адамдардын з ара карымкатышынын гармониясын эмне аныктайт? мр жана лм, жакшылык жана жамандык деген эмне?

Дйнн, бт ааламды айланып учкум келет, А бирок, канатым жок - учуу мага буйрубаптыр.

Тркн-тмн китеп окуп, талбай йрндм, Бирок аны бт таанып бил мага буйрубаптыр.

Акындын ою бир орунда токтоп турбайт. Бул ой белгисиз тере тпкрг сгп чгп, арышын токтотпойт.

Махтумкули, кадыр-баркын бийик кармап инсандын, Бу ар-намыссыз дйннн сыйрып мен бет пардасын.

Ойлордун деизинде акыл-эс кайыгымды, Чктрдм мен, эми кайра калкып чыга албаймын.

1. Калиев С. XV-XIX кылымдардагы акын-ырчылардын поэзиясындагы педагогикалык ой-пикирлер. Алматы, "Рауан", 1990.

2. Калиев С. Казак этнопедагогикасы. Докт. дисс. авторефераты. Алматы, 1993.

Ал чн башкы, тйшлткн маселе - адам жана дйн, адамдын бу курчап турган дйн менен з ара мамилеси.

Жажалы кп, днй, тынып тынчыбаган, Бири кпт берсе, экинчиси кп алсам дейт...

Шмшкт адамдардын султаны кылып салды, Сыйлап аны байлыгын да, бийлигин да ага берди...

Бири кедей жетип-жетпей ара зорго мр кечсе, Башкалары байлыгы мол, бузукуда кн кечирет...[1, 118-122 б.].

Акындын гумандуулукка, адамды сйг сугарылган ойлору жана изденлр з мезгилинин кндлк-турмуштук проблемалары менен ажырагыс байланышкан. Анын кз караштары татаал жана карамакаршылыктуу. Ал - тыным билбеген ойчул, анын ойлору доордун ири маселелери менен алектенген. Анын чыгармачыл эс-акылы коомдун чечилбеген социалдык кагылышууларында, элдин социалдык тркн-тмн тйшктрнд чагылып турат 1. Х. Дурдыев. Ковчег разума. Ашхабад, "Туркменистан", 1988.

Экинчи баптын корутундусу 1. Байыркы Чыгышта тарбиялоону жана окутуп йртн теориялык жактан негизднн аракеттери болгон. Окутуу менен тарбиялоонун тажрыйбаларын бириктирген, аны теориялык жактан адап-туйган э алгачкы педагогдордун бири атактуу кытай акылманы Конфуций (б.з.ч. 551-479) болгон. Конфуций (Кун Фу-цзы) э биринчилерден болуп адамды даазалаган, адамзаттын окутуучусу аталган.

2. Байыркы гректерде негизинен спарталык жана афиналык трд педагогикалык системалар згчлнп турган. Спарталык тарбиянын максаты согушка дапдаяр кчт, шамдагай, чыдамкай аскер адамын даярдоо болгон, спарталык тарбиянын жана мыйзамдардын бт баары согуш чн ылайыкташкан. Афиналык тарбия спарталыктардан згчлнп лкнн атуулдары ден соолугу мыкты жана ички дйнс бай болушу керек, анткени ушундай инсандар гана бейкуттукта чогуу жашайт жана зарыл болгондо з мекенин сактап калат деген ишенимде болгон. Байыркы Грециянын Сократ, Платон, Демокрит, Аристотел д философторунун окууларынан кптгн педагогикалык ойлордун башатын крбз.

3. Антикалык дйнд да диндин стмдг км сргн, бирок ал элдик мифология менен тыгыз биримдикте болгон, ал эми орто кылымдык католиктик чирк, исламдык ортодоксалдык динаят зн згч укук берип, авторитардык мнзг ээ болгон жана маданияттын эркин нгшн кедерги болуп, диндик догмасын бекем тутунган. Мына ушунун баары илим, билимдин жана маданияттан артта калуусуна алып келген.

4. Европалык маданиятта ХV к. баштап дйнг жана адамга карата орто кылымдык диний-догматтык кз караштан айырмаланган кз караш калыптана баштайт. Э алдыкы ойчулдар гуманизмдин идеясын жайылтышкан, ал эми адамды э жогорку баалуулук деп таанышкан. Кайра жаралуу деген доор башталып, бул антикалык дйннн жоготулган баалуулуктарын кайра калыбына келтир, антикалык маданият, билим жана илимдин жетишкендиктерин кайрадан жаыдан ачуу дегенди билдирген.

5. Илимий-педагогикалык билимдин тарыхый нгс бир канча баскычтарды басып ткн: 1) педагогикалык идеялардын философиялык окуунун агымында келип чыгышы; 2) педагогикалык кз караштардын жана теориялардын философиялык-педагогикалык чыгармалардын чегинде калыптанышы; 3) гипотетикалык жана утопиялык теориялардан педагогикалык практикага жана экспериментке негизделген концепцияларга т.

6. Этнопедагогика - элдик таалим-тарбияны йртч педагогика илиминин бир тармагы болуп саналат. Бул илим салттуу маданият, элдик оозеки чыгармачылык жана санжыра менен тздн-тз байланышкан.

Этнопедагогиканын предмети болуп уруктун, уруунун, элдин жана улуттун педагогикалык маданияты эсептелинет.

7. Этностун башка этностордон айырмалап туруучу мнздмлрн тили, баалуулуктары жана нормалары, тарыхый эс-тутуму, дини, киндик кан тамган жери тууралуу элестс, байыркы жалпы бабалары жнндг уламыш, улуттук мнз, элдик маданият, тарбия кирет.

8. Этногенез этностордун жер бетинде пайда болуусу, сп-нгс жана жок болуп кет тарыхы жана этностордун мр срснн жана "бар болушунун" себеп-натыйжалаш байланыштары болуп саналат. Биосферанын энергетикалык ландшафты, маданият жана ой жгрт ишмердлгсз этногенез болбойт.

9. Кыргыз этнопедагогикасынын предмети - бул кыргыз элинин кылымдардан берки иштелип чыккан таалим-тарбиясынын улуттук системасы. Анын алып жрчс болуп кыргыз этносу з саналган жана элдик педагогиканын згн кыргыздардын кчмнчлк жашоо образы тзгн. Кыргыз элдик педагогикасы жннд сз болгондо анын эки кыртышы: баланы курчап турган чйр - жаратылыш, жашоо шарты, эмгек ишмердлгнн трлр жана нукура педагогикалык, б.а. улуулардын балага таалим-тарбия (фолклор, диний жана рухий баалуулуктар, ырчылар чыгармачылыгы, оюндар, рпадаттар ж.б.) бер максатында таасир берс эске алынат.

10. Таалим-тарбия улуу муундардын кийинки урпактарга калтырган маданий мурастарынын, дйн таанымынын, каада-салтынын, акыл-ойлорунун, жрмтурумунун эреже-мыйзамдарынын тгнбс кенчи. Ал коомдук а-сезимдин бир формасы катары педагогика илиминин жаралышына негиз болгон. Ал эми педагогиканын знч илим болуп тптлп сп-нгсн башат катары элдик педагогиканын орду ченемсиз.

11. Кыргызстанда ткн кылымдын 70-ж.ж. "элдик педагогика", "элдик тарбия" деген тшнктр кеири колдонула баштаган. Кыргыз элдик педагогикасы маселесин илимий негизде изилдг алган алгачкы кыргыз этнопедагогдорунун эмгектери бул багыттагы алгачкы саамалыктар эле.

12. Окумуштуу этнопедагогдордун ишеними боюнча адам коомунун тарыхый сснн белгил сересинде гана элдин педагогикалык ой толгоолору, тарбия жнндг эмпирикалык тшнктр фолклордо, санат-насыяттарда, накыл кептерде, макал-лакаптарда, болмуштарда, тамсилдерде ж.б. элдик оозеки чыгармаларда чагылдырылса, элдик маданият пайда болгон учурдан баштап педагогикалык идеялар сз чеберлеринин кркм чыгармаларында бериле баштаган.

13. Илимпоз-педагогдор тарабынан элдик педагогиканын тмнк принциптери крстлт: тарбиянын чйр, практика менен байланыштуулугу, тарбиянын а-сезимдлг, эл менен бирге болуу, баланы жаш курагына жана жеке згчлгн жараша тарбиялоо, элдик салттарды сактоо, бузбоо жана жалпы адамзаттык баалуулуктарды эске алуу. Алгачкы калыптандыруу методдору катары тмнклр эсептелинет: агемелеш, кееш айтуу, йрт, ынандыруу, тшндр, рнк крст, антка туруу, убаданы аткаруу. Ал эми таасир эт методдоруна: сурануу, эскерт, уяткаруу, тыюу, бата бер, буюруу, кубаттоо, какшыктоо, зек, коркутуу, жазалоо д элдик ыкма-усулдар аталса, элдик тарбиянын текшер методдору катары сыноо (акыл сынагы, кч сынагы, адебин сыноо), талап кылуу, тапшырма бер, мелдештир, текшер жана зн з текшер д жол-ыкмалар крстлт.

14. Адабияттаануучу аалымдардын пикиринче Орхон-Энесай жазма эстеликтеринен таалим-тарбиянын жолдору, методдору, ыкма-амалдары жннд ачык-айкын крн турган нерселерди окуш кыйын. Сыртынан караганда андай нерселер крнбгн менен эстеликтердеги жазылгандардын логикасын улоо, кмскд катылып жаткан маанилерди жана байланыштарды туюу аркылуу илгерки кыргыз-трк коомунун педагогикалык системасынын колдонгон инструменттерин ачып чыгууга болот. Бир гана рун таштарынын педагогикалык "кодун" лп окуй бил талап кылынат.

15. Дидактикалык мазмундагы эмес, бирок адал жашоону, таза сйн даазалаган, жогорку кркмдкт, чо эрг менен жазылган орто трк доорундагы трк тилд поэзиянын э мыкты чыгармаларында таалимтарбиялык маанилерди камтыган жалпылаштырылган ой жатарын туябыз.

Анткени, ар кандай эле сй лирикаларында тазалык, аруулук, сулуулук, жакшылык, жаштык жана ак дил д тшнктр камтылган.

чнч бап

ОРТО КЫЛЫМДЫК ПОЭЗИЯДАГЫ ЭТНОМАДАНИЙ, АДАБИЙ

ИНТЕГРАЦИЯЛЫК ПРОЦЕССТЕРДИН ЧАГЫЛДЫРЫЛЫШЫ ЖАНА

АНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР

1. Орто кылымдык чыгыш поэзиясындагы интеграциялык процесстер, булардагы педагогикалык ойлор а) Орто кылымдык чыгыш поэзиясында фарсы-трк этномаданий интеграциялык процесстердин чагылдырылышы Орто Азияда араб эзснн кутулууга болгон аракеттер ырайымсыздык менен басылып турган. IХ к. башында гана халиф Харун ар-Рашиддин дйндн кайтышы менен анын уулдарынын ортосундагы так талашуудан улам Халифаттын алсырашынан пайдаланып жергиликт тблдр кайрадан кз каранды эместикке жетише баштаган. Орто Азиядагы жана Хорасандагы э алгачкы кз каранды эместикке жетишкен тахириддер династиясы (821-873) здрнн ээлигинде исламды чыдаган, араб тилинин жайылтылышын жана аны адабий тил катары бекем орун алышын ар тараптан колдошкон.

Тахириддерден кийинки сафариддер династиясынын (873-903) хансарайында араб адабиятынан оолактоо башталганы менен анын жергиликт тилдерди толук колдоого чамасы жеткен эмес. Араб тилин толук срп, анын ордуна чыгыш ирандык тилдерди кеири колдонуу саманиддердин (874-999) тушунда гана ммкн болгон. Тахириддерден згчлнп саманиддер эски маданий салттарды кайра жандантпай туруп мамлекеттин бекем эгемендлгн жетишг ммкн эместигин тшншкн. Бирок ислам дини калктын калы катмарына тере сиип калган мезгил болгондуктан саманиддер жана аларды жактоочулар араб тилиндеги адабий чыгармачылыкка тоскоолдук кылышкан эмес. Ошону менен бирге зороастризмди ачык эле кклт, эски маданий салттарга кайра кайтуу, кпчлк калк пайдаланган тилде чыгарма жаратуу колдоого алынган. Бул дари тили болгон да, ал азыркы Афганистандын чыгыш чегинен Мерв оазистерине жана Сыр-Дарыянын жээктеринен Хорасандын тштк чектерине чейин жайылтылган [1, 109- б.б.].

1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

Дари тилинде адабияттын аябагандай глдп сш бул члкмд анын адабий тил катары колдонулушуна алып келген жана Ирандагы орто фарсы (пехлеви) тилин адабий чйрдн срп чыгарган. Адабий тил катары дари кп мезгилдер ичи жашап келген жана кийинчерээк гана Орто Азияда тажик адабий тилине, Иранда фарсы адабий тилине орун бошоткон. Араб поэзиясы чектел чйрд акындардын, аалымдардын жана динтаануучулардын лшн туура келген. Илим жана динтаануу тармагында жападан жалгыз араб тили гана стмдк кылган.

ХI к. башында саманиддердин э акыркы кмдары Исмаил лтрлт.

Бир кездеги кубаттуу саманиддердин династиясынын ордуна эми Чыгыш Тркстан, Жети-Суу, Шаш, Фергана, Согданы камтыган караханиддердин жана тндк Индиядан Каспий деизинин тштк жээктерине чейинки аймакты ээлеген газневиддердин бийлиги орногон. Бул эки ээликте те саманиддердин доорунда адабий тил катары глдп скн дари знн нгсн уланта берген. Ошол кездеги караханид ээлигиндеги адабияттын нгш жнндг маалыматтар бизге т аз санда жетип келген. Газневиддер теги боюнча трк урууларынын бирине тиешел болгон. Согуштук бийлик трк бектерине тиешел болгону менен граждандык бийлик жана мамлекеттик иш кагаздары дагы эле ирандыктардын колунда турган. Ошондуктан дари мамлекеттик тил катары жалпыга бирдей адабий тилдин милдетин аткара берген. Газневиддер мезгилиндеги акындардын чыгармалары саманиддер чйрсндг акындардын чыгармаларына караганда бир топ кп сакталып калган. Газневид чйрснн акындарынын чыгармачылыгы негизинен хансарай поэзиясына таандык болуп, бул поэзиянын жанры негизинен касыйда болуп келген.

Ал кездеги э мыкты деп эсептелген акындардын дээрлик бардыгы элдик чыгармачылыктын лглрн кайрылышкан. Газневиддер менен байланыштагы акындар чыгармачылыгынан эки топту ажыратууга болот:

биринчи топко Рудаки жана анын мектебинин салтын улантуучулар кирсе, кийинки газневиддик акындар экинчи топту тзгн. Экинчи топтогу акындардын чыгармачылыгы чн форманы т эле татаалдаштырып жибер, тематиканы жнкйлштр, негизги мотивдерди бир нукка салуу жана суфийлик мотивдердин жаралышы мнзд болгон. Бул мезгилде поэзияда элдик ырлардын духу менен жакындашууга умутулуу, рубаи жанрына кызыгуу жана башкаруу тблдрн сынга алуу орун алган. Алар негизинен шаардык кол нрчлрдн, майда соодагерлердин жана жакырданган дин кызматкерлеринин кз карашын чагылдырган.

Ээлиги Мавераннахр, Тркстан, Жети-Сууга тараган караханиддердин доорунда адабият жана поэзия глдп скндг маалым. Ошол кездеги газневид сарайынын акыны Низами Арузи караханиддер лксндг абал жннд тмнклрд баяндайт: Хызр-хан ибн Ибрахимдин мезгилинде караханиддердин урпактарынын мамлекети аябагандай глдп скн; ал э сонун башкарылган жана мурда болуп крбгндй кч-кубатка ээ болгон. Ал падыша з акылман болгон, Мавераннахрды жана Тркстанды ишенимд башкарган; Хорасан тараптан ага толук бейкуттук тзлгн жана ал достук жана туугандык, ошондой эле келишимдер жана макулдашуулар аркылуу камсыздалган. Ал акындарды т урматтап сыйлаган, ага эмир Амйак, устаз Рашиди, Нажжар Сагаржи, Али Баниди, Писар-и Даргуш, Писар-и Исфараини жана Али Сипихри кызмат кылышкан. Алар чо сый жана урматка ээ болушкан. Эмир Амйак "эмирлердин акыны" катары бул династиядан т кп энчиге ээ болгон жана аябагандай зор байлыкка жетишкен. Шахтын кабыл алууларында чо урматка ээ болгон жана башка акындар ага кызмат кылууга мажбур болушкан. Ал эми устаз Рашиди жаш болсо да, поэзия жаатында мыкты болгон. Падышанын клн тп келген ырларды жазып жрп "акындардын саиди" титулуна жеткен [1, 290-306 б.б.].

Албетте, Низами Арузинин (XII к.) бул маалыматынан караханиддердин акылмандарга, акындарга жана жалпы эле илим-билимге ээ жарандарына мамилесин тшнг болот. Низами Арузи аты аталган акындардан тышкары жалпы эле карханиддер династиясынын акындарынын ысымдарын келтирет.

Бул караханиддердин й-блсн тиешел шахтардын аты-жн Лулуи, Гулаби, Амаку Бухари, Рашиди Самарканди, Нажжар Сагаржи, Али Баниди, Али Сипихри, Жаухри жана Али Шатранжи д акындардын эмгегинен улам белгил болгон.

Бизге жеткен маалыматтар боюнча караханиддердин диванында административдик иште чо тажрыйба топтогон жергиликт феодалдардан турган иш билгилер кызмат тп келишкен жана аларды кчмндр аристократиясынын клдрнн алмаштыруу процесси т эле жай жрп отурган. Караханиддердин тушунда да ортоазиялык мусулман динаятынын орду эбегейсиз зор болгондугунан шек саноого болбойт. Низами Арузи атап ткн акындардын кпчлгнн чыгармалары бгнк кнг чейин жетпей калган. Ошентсе да ысымы аталган акындардын кээ бирлеринин эмгектери бгнк кнг аз санда гана жетип келгени менен чо кызыгууну туудурат.

Е.Э.Бертелс Низами Арузи з санап ткн акындардын кимиси кайсы тилде жазгандыгы жннд эчтеме айтпайт, ал з эскертмесин дари тилинде жазган жана кээ бир 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

ысымдардын (м: Писар-и Даргуш) окшоштугуна карап аларды тажик деп эсептг болот деген оюн айтат. Е.Э.Бертелс негизинен фарсы, тажик адабиятынын тарыхын изилдч болгондуктан аны да тшнг болот.

Чындыгында ХI-ХII к.к. акындар билингвиг катары фарсы жана трк тилдеринде чыгармаларын жаратышкандыгынан кмн саноого болбойт. Ал эми алардын кпчлг трк урууларынын клдрнн болуп, балким здрнн ырларынын басымдуу блгн ошол кездеги мамлекеттик фарсы тилинде, башка бирин трк тилинде жартышкандыр. Тилекке каршы кптгн эмгектер бгнк кнг чейин жетип келген эмес. Жусуп Баласагындан башка эч кимиси трк тилинде чыгарма жазган эмес деп кесе айтууга болбос эле.

Жаы гана адабий тил катары калыптанып келаткан орток трк тилинде жазылган чыгармалар хансарайындагы акындардын эмирлери, устаздары тарабынан каттоодон тпй кол жазма боюнча калып жоголуп да кеткендир.

Канткен ченде да трк адабий тилинде чыгарма жаратып Жусуп Баласагындын жолун уланткандар болгон деп ишеним артууга болот.

Ошону менен бирге ал кездеги фарсы акындарынын трк тилинде сйлп жана ыр да жазышканын баамдайбыз. Х-ХI к.к. жашап ткн газневиддик фарсы тилд крнкт акын Минучихри о дйн кеткен атактуу Фирдоусиге арнап тмнкдй ыр саптарын арнаган:

Пропой же мне тюркские стихи и стихи гузские.

Ты можеш красноречиво говорит на любом из известных тебе языков, Ибо ты абджад и хавваз всякого языка [1, 368 б.].

Бул ыр саптарынан автордун атактуу Фирдоусинин тркч ыр окуп жргндгн, анын трк жана огуз ырларынан дагы да окуп (ырдап ) берсн самагандыгын, акындын зн белгил ар бир эле тилде э мыкты сйлй алгандыгын, ал (Фирдоуси ) ар кандай эле тилдин башаты (абжады жана хаввазы) экендигин билдирет. Биз Минучихринин бул диванынан фарсы тилд акындардын, анын ичинде Фирдоусинин з да, трки тилинде чыгармаларын жаратып, кези келгенде бири-бирине окуп беришкенинен кмн санабас элек. Анткени, Минучихри Фирдоусиге сен тркч ырларыдан окуп бер, а мен аны угайын деп знн да трк, огуз тилдерин тшнгндгнн 1 Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

кабар берет. Акындын бул трт сап ыры Юсуф Хасс-хажибдин "Кутадгу билигинен" отуз-кырк жыл илгери жазылганын эске алсак, бул тркий тилдеги бизге белгил э алгачкы поэмага чейин эле трк тилиндеги поэзия болуп келгендигин жана трд себептер менен бизге жетпей калгандыгын божомолдоого болот.

Е.Э.Бертелс боюнча з мезгилинин атактуу аалымы Жалал ад-Дин Руми (XII к.) Кония базарынын трк тилинде ыр да жазып жргн экен. Анын замандашы дагы бир ири динтаануучу Касим ал-Анвар фарсы тилинен башка гилян жана азербайжан трк тилдеринде да ырларын жаратып келген. Алар кпчлкт тзгн жергиликт трк тилд элдердин тилдеринде ыр жазуу менен чыгармаларын караламан калктын калы катмарына жеткирн максат кылып коюшкан [1, 494 б.]. Ушундан улам ошол Минучихринин берген маалыматтарынан, орток трк поэзиясынын такы жылдызынын ("Кутадгу билиг") поэмасынан кийинчерээк, ал эми "Хибат ал-хакаик", "Диван-и хикмат" поэмаларына чейин же чамалаш эле трк тилиндеги поэзия болуп келгендигине дагы бир жолу ынанабыз. Суфийлик поэзиянын крнкт кл, айтылуу аалым Жалал ад-Дин Руми:

Аттар был духом, Санаи - двумя очами его, Я же пришел следом за Санаи и Аттаром,- [1, 438 б.] деп, бул атактуу фарсы акындарын знн устаттары катары санаган.

Минучихринин касыйдасынан тмнкдй бейттерди кезиктиребиз:

Порази, о газелеокий тюрк, газел концом стрелы, Ибо и сад, и луг, и гора, и степ полны лун и полны Сириусов.

Один - как шатер хакана, другой - как палатка хатун, Третий-как опочивалня кайсара, четвертый-как купол кисры [1, 378 б.].

Бейттердеги эликтин карегиндей кзд трк уулу, анын таамай тийч жебеси, трк ханынын, анын байбичесинин жана дагы башка трк тблдрнн боз йлрнн срттлш акындын трк кмдарынын хансарайында, анын жака белинде кези келгенде болуп тургандыгынан кабар берет.

Минучихри газневиддик акындардын ичинен Унсури, Фаррухиден 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

Газневинин тушунда тархан титулун алууга жетишкен. знн касыйдаларын фарсы жана араб тилдеринде бирдей жазып, устаты катары Унсурини т сыйлаган. Фаррухи жашы боюнча Минучихриден бир топ улуу болуп, хансарайдагы стмдк ордун бошоткусу келген эмес шекилд. Аталар менен балдардын проблемасы тблкт тема болуп келгендиги Минучихринин бейттеринен байкалат:

Завистник говорит мне: "Мы - старики, а ты - помоложе, А молодой человек не равняется по знанию старику".

Буга Минучихри тмнкдй жооп берет:

Я знаю и богословие, и медицину и грамматику, Я помню наизуст много арабских диванов, А ты невежда, и кроме всякой чепухи ничего не знаеш [1, 358 б.].

Минучихри мрнн кийинки мезгилинде таррикат жолуна б.а.

дервиштикке ткн крнт. Аны тмнк бейттеринен баамдайбыз:

О сердце раз всякое дело в мире кончается небытием, Не нагружай сердце скорбю ради мирских дел Не стелис, как скатерт, из-за хлеба, Не разогрейся, как танур, (лиш) ради брюха [1, 358 б.].

Мындан чыкты бул атактуу фарсы акыны акыры бир кн бу дйндн сапар кез тшклг болгону, бу кртириликке кп кейий бербе сыздатып ккркт, кара курсагыдын камы чн тепсендиде калбагын, тандир сымал кйп бышпа кп эле деген таризде сааты чыкканда суфийликке баш урган крнт.

Так эмес маалыматтар боюнча Минучихри 1040/41 ж.ж. дйндн кайткан.

Бул мезгилде Жусуп Баласагын эр жетип Фирдоусу, Унсури, Минучихри д араб жана фарсы тилдеринде эркин жаза билген акындардын чыгармачылыгы менен жакындан тааныш болгон деген ойдобуз. Ардактуу салт боюнча Жусуп Хасс-хажиб знн атактуу поэмасын фарсы же араб тилинде жаратканда, балким, анын трк тилд акын экендигин толук идентификациялоо кыйын болмок. Газневиддер да, караханиддер да чыгыш теги боюна трк болушкан.

Булардын хансарайында штатта турган акындардын корпусу болгон.

кмдарлар акындарды здрнн бийлигин чыдоого пайдаланышкандыгы менен адабияттын, поэзиянын сшн 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

да эрксизден аралжы болушкан. Ошону менен бирге здр да билимд болушкан же ага умтулушкан. Ибн ал-Асирдин маалыматы боюнча теги трк Султан Махмуд Газневи араб тилинде Куранга тшндрм бере алган, фарсы тилин жакшы билген жана бул тилде ыр жазууга да аракеттенген крнт [1].

Анын карамагында трт жздй акын болгон деген сз да айтылат, бул албетте, аша чапкандык болушу ммкн. Канткен менен да Тркстан, Жети-Суу, Мавераннахр члкмндг трк хандыктары илим-билим, адабият, поэзиядан алыс болбогондугунан кабар алабыз.

Караханийлер сарайынын дагы бир белгил акыны Сузани Самарканди (XI-XII к.) фарсыча жазган знн касыйдасында тмнкдй макалды келтирет:

Ради восклицаний ахсант и зих (никто) не ввергал себя в грех, А из-за блох никто не клал на огон (свой) палас [1, 475 б.].

Бул бейттин биринчи сабындагы ахсант и зих деген сздр "э сонун!" "абдан жакшы!" деген колдоо, кубаттоо маанидеги сздр; ал эми экинчи саптагы сйлмд "Бргнн айынан эч ким знн шалычасын отко салган эмес" деп которсок, бул байыркы фарсы тилиндеги макал менен мааниси боюнча окшош азыркы биздин "Битке чшп, кйнгд отко ыргытпа" деген макал толук ндшп турат. Балким, бул макал орток трк элдерине мнзд келип, фарсы тилиндеги котормосудур.

Сузанинин касыйдаларында тркий сздрдн колдонулушу сейрек эмес, мисалы:

О луноликая тюрчанка, что было бы, если бы вечерком Ты заглянула в мою лачугу и спросила: кунак керекпи?

Ты розоволикая тюрчанка, а я, хот и не тюрок, Знаю, что по-тюркски цветок - чечак.

Из глаз моих на этот цветок твои капают слзы, Не убивай же меня тюркской свирепостю, не заноси топорик.

Мында акындын фарсыча мехмон эмес конок керекпи жана чечек (гл) тркий тл сздрн пайдаланганын крбз, ушундай эле башка трк сздрн билгендигинен, сйлп да жргндгнн кабардар болобуз. Эгерде белгил бу фарсы акынынын знн ушундай ашыглык ырлары чыгып атса, ошол айчырайлуу трк кызына жете албай, мажнун кз жашылданып, анын трки м???????????????????????????????????????????????????????????????????????????

????????????????????

???????????????????????????????????????????????????????????????????

?????????????????????????????????????????????????????????????????????????????

??????????????ын болот.

Акын тркий сздрд колдонуу ыкмасын тмнк бейтинде да пайдаланат:

Аз по-тюркски означает "мало", но никогда в жизни Виночерпий щедрот и даров не может дат аз [1, 476 б.].

Сузани Самаркандинин бул бейтинен кыргыздардын айтылуу аз (асык) уруусу жннд сз болуп жаткандыгын байкасак болот. Ушундан улам XI-XII к.к. жана андан мурун эле кпчлк кыргыз уруулары бгнк ордунда эле жашап жргндгнн кмн санабасак болчудай. Ошону менен бирге фарсы акыны трки сздрн бир топ эле дурус билгендигин да байкап калабыз.

Е.Э.Бертелстин пикиринче согуштук аристократия чйрснн бир топ алыс турган Сузаниге окшогон акындар кандайдыр бир дегээлде трк тилин билген болсо, ХII к. Самаркандда трк тилинин кеири тарап кеткендигин тшндргн [1, 476 б.]. Бирок ХI-XII к.к. Мавераннахр трк урууларынын кол астында турган, ошондуктан Самарканддагы ар бир инсан тегине карабастан трк тилин билг аргасыз болгон деп ишеним артууга болор эле.

Сузани биз жогоруда сз кылган караханид акыны, фарсы жана орток трк адабиятынын кл Али Шатранжи (XII к.) жннд анчейин деле жакшы ойдо эместигин тмнк бейтинде жашырбайт:

Шатранджи узнал о моей сатире И стал выметат уличную пыл на улицу.

Бул бейтин ал, кыязы, Шатранжинин жообуна жооп катары жазган днт. Сузани андан мурун тмнкдй эки ыр сабын жазган экен:

Когда внезапно высунул голову из яйца аистенок, Увидел он похожую на яйца голову отца над его крылом.

Зуллиснейн акын Али Шатранжи караханиддердин Самарканддагы увазири Хызр-хандын буюртмасы боюнча илегилек жннд касыйда жазганы белгил. Ушул илегилек редифи менен Сузани атаандашы Шатранжинин знн ашып тшн эсеген крнт.

Фарсы тилинде жазган акындардын кээ бирлрнн 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

кчмндрг карата текебердик жана кралбастык мамилесин алардын касыйдаларынын тмнкдй ыр саптарынан сезебиз:

Барсхан - город, где люди как собаки, Пожирают кости, а хлеба не видели и во сне.

На тыкву из конских волос (струны) навязывают, делают рубаб Пшеница и просо, что для нас хлеб, для них-мираж [1, 476 б.].

Белгил орток трк даанышманы Махмуд Кашкаринин эмгегинен улам дйнг таанымал болгон караханиддердин Барскан атыккан шаары жнндг Сузанинин калпыс срттлрн формага салып уйкаштыруу максатында токулган деп Бертелс да ишендиргиси келет. Кыргыздын "Ск млжбй этке тойбойсу" деген макал сз, "Этти устукандап тартуу", "Устукан сунуу", "Этти жиликт" салттык тшнктр бгнк кнд да активд лексикага кирет. Ал эми Адиб Акмат Жгинекинин:

Крк берип турган чыны этке Жиликсиз эт да этпи? Керек билим Крк берген эрге - акыл, эткежилик, Жиликсиз эт сыяктуу билимсиздик,деп жиликти акылга салыштырып теештиргени маанил да, кызыктуу да.

Канткен менен орто кылымдагы отурукташкан калктын кндн кнг таасири кчп бараткан кчмн урууларына карата ичи тардык мамилеси бгнк кнд да кызыгууну туудурат.

Дагы бир фарсы тилд газневид акыны Санаиде (XI-XII к.к.) тмнкдй бейттерди жолуктурабыз:

С тех пор как дихканы, словно притеснители, носят каба, Сделали они посевы людей лишенными урожая и плодов.

С тех пор как таджики, словно кипчаки, начали носит кулах, На голове у ходжей из чалмы сделаны венцы...[1, 476 б.].

Араб халифаттарынын Орто Азиядагы бийлигинин мезгилинде адамдар коомдук катмардын бирине таандык экендигине карай кийим кийишкен. Ыр саптарында диихкандар (жер ээлч феодалдар) мурункудай ирандык улуттук кийимдердин ордуна эми арабдардын кабасын кийип калышты, ал эми отурукташкан тажиктер 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

кыпчактардын согуштук баш кийимин (кулах) кийип согуштук жрштр чн аскердик сапка туруп калышты деп кейийт.

Санаинин махабат темасындагы газелдеринде согуштук трк тблдр менен отурукташкан калктын з ара мамилелери ашыглык оту кйгнд аскер сабындагы фарсы жоокеринин онбашы, жзбашынын "кой-айына" карабастан (жаап-жашырынып) асылкечине (фарсы кызыбы, трк кызыбы) жет чн бой ураары д эпизоддору аркылуу да чагылдырылат:

Тому, чи мысли устремлены толко на свидание с тобою, Какое ему дело до таша, что ему до тагина.

Мындагы таш менен тегин деген аскерий даражалар ошол кездеги тктрдн согуштук аристократиясында кеири колдонулгандыгы булактардан белгил. Трк тблдрнн расмий бийлигинин кмдгнн кп кыжаалат тарткан, бтн элдин салттык маданиятын кп адай бербеген, же ага кызыкдар да болбогон, "улуу перс" духунда тарбия кргн бу аджем акыны тмнк бейтинде:

Ученому мужу пойти в ад - это то же самое, Как если тюрка поведут (слушат) музыканта,деп "Каркыра менен тлк" тамсилиндегидей эле кчмн трк баласынын кандай обонду жактырып, ардактап угарын кп адабаган акын знкн гана туура дейт.

Бахрамшахтын урматына арналган касыйдасынын башталышында Санаинин тмнкдй ыр саптары кездешет:

Мы вед этого от тебя и не ожидаем, так как Ты - тюрчанка, а тюрки никогда не бывает верными [1, 445 б.].

Албетте, бул учурда сз сйктсн жете албай жргн, "ана-мына" деп тайсалдатып, ачык айтпаган, кылыктуу трк кызына кападар ыйын, млжшкн кезде, болжошкон жерге, антташкан трк кызынын келбей коюшунан эчен жолу запкы жеген бу перс жигитинин, бу жолу да "ойнотуп" кетеринен кмн кылбаган кападар кйтн адап, ошо кездеги "лайлимажнундардын" кылыктарына бгнк кн да аргасыз мыйыгыан жылмаясы. Ал эми трк адамынын убадага бек экендиги чыгыш элинин баарына маалым 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

болгондугун билип эле жргн акыныбыз "кйдм-чогун" ырдын ушул формасы аркылуу жеткирн натийжалуу ыкма катары тшнт шекилд.

Санаи дагы бир касыйдасында кыпчактардын здрнн уруу башчысына берилгендигин, жогорудагы бейтиндеги знн бтмн эми з да келише албай калгандыгы байкалат:

От тебя безума друзя твои, как кыпчаки от (своего) хана, От тебя полна мужества спутника твои, как чандалы от раджи [1, 445 б.].

Иран менен Турандын илгертен берки пикир келишпестиги Кнчыгыш поэзиясынын клдрнн чыгармаларында ошол XI-XII к.к. да кездешкендигине кб болобуз. Бул албетте, ислам цивилизациясы менен мусулмандыкка алигече баш оту менен кире элек, жараткан теирге сыйынган байыркы кчмндр цивилизациясынын дйнтаанымынын коошпогондугу ?????????????????????????????????????????????????????????????????????????????

?????????????????????????????????????????????????????????????????????????????

?????????????????????????????????????????????????????????????????????????????

?????????????????????????????????????????????????????????????????????????????

????????????????????????????????????????????????????????????????????????????

ку Бухари, Рашиди Самарканди, Нажжар Сагаржи, Али Баниди, Али Сипихри, Жаухри жана Али Шатранжи д акындардын эмгегинен улам б) Орто кылымдык чыгыш поэзиясындагы типологиялык процесстер жана андагы педагогикалык ойлор Трк-селжуктарынын бийлигинин тушундагы (XI-XII к.к.) адабият жана поэзиянын таасири Жакынкы жана Ортоку Чыгышка чейин тараган. СырДарыядан Перс булууна чейин ээликке эгедер болгон селжуктардын мамлекетинде мамлекеттик жана адабий тил болуп дагы эле фарсы-дари колдонулган. Бул тилдин кеири жайылышына шарт тзгн трк-селжуктар кпчлк калк массасын трктштрн тездетишкен жана трк урууларынын тилин адабий тил катары колдонууга да аракеттенишкен.

Эгерде саманиддер менен газневиддер доорунан негизинен хансарайлык поэзия мураска калса, селжуктар мезгилиндеги поэзияга суфийлик философиялык поэзия, дидактикалык эпостор жана диний-философиялык исмаилиттик адабияттын чыгармалары мнзд болгон. Ошол мезгилдеги газневиддик чйрдг акындардын чыгармалары сарайлык поэзиянын лгс катары эсептелинген. Бирок газневиддик касыйдалардын тематикасынын чектелген мнз (жасалма сй лирикасы, мактоо, даазалоо) селжук сарайындагы акындарды алымсындырган эмес да, алар поэзиянын тематикасын кеейтг аракеттенишкен.

Селжуктар чйрсндг акындарга сарайдык поэзияга _ 1. Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

кандайдыр бир жаычылдык киргизг кыйын болгон. Анткени сарайдык расмий акындардын кызматтык абалы чо салтанаттарга арнап параддык касыйдаларды жазууга милдеттендирген. Газневиддик акындар чн поэзиянын тематикасы знн ммкнчлктрн тгткндй туюлган.

Махабатты даазалаган улуу Рудакинин насибдеринен со бул темада жазууга болбой калды деп Унсури кыжаалаттанат. Табияттын крнштрн сртт да модадан калып бараткандай крнт. Бул срттлр негизинен исламга чейинки зороастрийлик доор менен тыгыз байланышта болгон. Исламдык бийлик тблдрнн тздн-тз кийлигишснн улам жашн-и сада жана михрган д байыркы чыгыш майрамдарына тыюу салынып отуруп бир гана нооруз калган. Ошондуктан селжук акындары жаыча, салттуулукка жатпаган жолдордун, ыкмалардын стнд изденишкен.

Селжук касыйдаларынын ири устаттарынын бири, поэзиясын фарсыдариде жазган Муиззи (XI к.) касыйданын башка бир трн тандап алат:

Смотри на это бирюзовое море, берегов коего не видно:

Вынесло оно из пучины своей царственные жемчуга.

Золотая ладя на нем то высоко, то низко.

Серебряный челнок на нем то скрыт, то явен.

Взгляни на этот элемент, что вышел из булата и камня, Темный мир становится от него светлым, как солнце.

Взгляни на этого коня, что не отдыхает от бега:

То он переходит через, степи, то переправляется через моря.

Взгляни на этот зажигателный снаряд, утешающий душу, принимающий (разные) формы:

Взгляни на этот разбитый шатер, у которого над текущей водой Крепко прибиты тяжкими гвоздями ноги.

Взгляни на этот распорядок человеческий, взгляни на это утончение формы, Взгляни на этот распорядок дел:

От него сегодня явно то, что сокрыто было вчера, От него сокрыто этот год то, что явно было прошлый год [1, 508 б.].

Бул - увазирдин уулунун лмн арналып жазылган марсийанын (элегия) башталышы. Муиззи мында насибдин салттуулугунан жана адаттык крнштрнн четтейт. Алгачкы бейттерде биринин артынан бири келген лугзылар (табышмактар) сз ким жннд жрп жаткандыгынан кабар бербейт, анын белгилери 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

гана санап крстлт. Акын ырды тздн-тз кабылдоону кыйындаткан атайын ыкманы колдонот. Бирок поэзияга жакын адамга элегияны тшннн эч кандай деле татаалдыгы жок экендиги бат эле айкын болот.

Муиззинин марсийасынын бейттерин Айгандын баласы лгнд Кет Буканын (XII-XIII) угузганы менен салыштырып крл:

Туу куйругу бир кучак Жер бксрд, Айганым.

Тулпар качты, Айганым. Ала-Тоо кулап, пас болуп Шумкар качты, Айганым. Берекел нур качып Дулдул качты, Айганым. Трлрдн уругунан Булбул качты, Айганым. Кара жандан таптатты Дениз толкуп чайпалып, Ынак кчт, Айганым.

Же Айгандын баласын кулан тээп лтргнд Кет Буканын угузганынын экинчи вариантын карап крл:

Кнд карап сызыптыр. Кктн кк ала булут сглт Кнд карап крт, Айган менен Чынгызхан бир эле адамдын аты. Байыркы моголдордо Чыгызхандын тпк атасы Ай-нур деген мифтик тшнктн улам Айган деген ат менен белгил болгон. Анын Чыгызхан деген аты кийинки мезгилде гана элге сиген, ага чейин эл ичинде, фолклордо Айган деген ат менен оозго алынып жргн. Ошондон улам Кет Букада Айган деп аталышы тпклгндг аты менен дал келет. Кет Буканын жогоруда Чынгызхандын уулунун лмн байланыштуу угузгандарынын азыр колдо бар _ 1.Кыргыз поэзиясынын антологиясы. Б., 1999.

варианттарынын бардыгы Чынгызхандын улуу уулу Жоочунун лм менен байланыштырылат. Бул жнндо В.В.Бартолд В.Радловдун уккан уламышы боюнча бала Жучи кп куландардын тепсендисинде калып, алардын йр Чыгызханды????????????????????????????????

?????????????????????????????????????

??????????????????????????????????????????????????????????????

?????????????????????????????????????????????????????????????????????????????

?????

??????????????????????????????????

??? разлучен со своим мужественным сыном [1, 212 б.].

Чынгызхандын Кет Буканын табышмактуу суроосуна жообу жогорудагы В.Радлов уккан уламыштын мазмуну менен ндшп турат.

ХIII к. моголдордун баатырдык эпосунда ("Сокровенная история монголов") кыргыздарды монголдордун каратып алуусу жннд айтылат. Бул могол элдик эпосундагы окуялар 1207-ж. Жучинин кыргыздарга жасаган жрш менен байланыштырылат. Жучинин аскеринин эпкинд тобун Бука аттуу кол башчы баштагандыгын тарыхый маалыматтардан билебиз [1, 212 б.].

Бирок Кет Бука ткм ырчы менен Бука кол башчынын бир же эки башка адам экендигин азыр маалыматтын жоктугунан так айтуу кыйын, ошону менен бирге аттарынын (Бука) окшоштугу, бир эле мезгилде, бир мейкиндикте крнкт (коомдук, аскердик) ишмерлерден болгондугунан бир эле каарман деп божомолдоого болот. Кет Бука жана анын табышмактуу угузуу формасындагы ыры тууралуу материалдар трк тилд башка элдерде (ногойлордо, казактарда) да бар экендиги, з найман уруусунан болгондуктан Найманлы деген ылакап аты да болгондугу бизге анык маалым [2, 10 б.].

Селжук трктрнн хансарайынын фарсы тилд акыны Абу Муиззинин _ 1. В.В.Бартолд. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996.

2. Кыргыз поэзиясынын антологиясы. Б., 1999.

бейттери ХI к. экинчи жарымына таандык деп эсептесек, бул лугзы менен Кет Буканын (ХIII к. биринчи чейреги) табышмактуу угузууларынын пайда болушунун ортосундагы ажырымдын аздыгына, мындай табышмак ырлардын фарсы жана трк тилд элдерде негизинен болуп келгендигине ынанабыз.

Муну акындар поэзиясы элдик оозеки чыгармачылыктан лг алып келгендиги менен тшндрг болор эле.

К.Г.Менгестин маалыматы боюнча Тштк Сибир трктрнн уруулары тарыхта жакшы белгил трк-могол урууларынын, уруктарынын аттарын алып жргн. Мисалы: кыргыз, кудат, тлс (тлис) же эскиче тлиш (тргеш) - тубаларга караган уруу, батыш трктрдн чыккан тргеш уруусунун тукуму, ошондой эле кыпчак, меркит (мркт), найман (найма, майман). Бул элдер же уруулар, Чынгызхандын тндктг душмандары, моголдордон жеилген со Алтайдын жана Танну-Оланын токойлоруна срлгн. Кийинчерээк, 1207-жылы Жочи хан бир катар "токой элдерин" багындырган [1, 100 б.] Тндкт кереиттер, меркиттер, наймандар талкаланган со Чынгыз ханга карашылык крстчлр табылбай калган. Бул тарыхый маалыматтардан улам наймандардын ХIII к. баш ченинде знч эл болгондугун, Жочи хандын 1207ж. "токой элдерине" жасаган чапкынынан со бул элдин кээ бир уруулары знн элдлгн сактап кала албай, башка кчт элдердин (ээликтердин), анын ичинде кыргыздардын курамына бир уруу катары кирип аман калган крнт. Азыркы кезде кыргыздарда найман уруусу бар экендиги белгил.

К.Г.Менгестин пикири боюнча ошол улуу чапкындан кийин кыргыздардын качандыр бир кезде Минуса аймагында жетишкен маданий ийгиликтери алардын дыйканчылыгы сыяктуу тез эле дайын-дарексиз жоголгон. Минуса аймагы ээн талаага айланган. Бирок "кыргыз" деген этноним унутулган эмес.

Бул ат сибирдик бир катар трк элдеринин уруу топторунда сакталган. Бул алардын мурунку мезгилде кыргыз урууларынын конфедерациясына киргенин же ата-бабалары кыргыз болгондугун крстп турат [1, 102 б.].

Найманлы атыккан Кет Бука, балким, ошол чабылып-чачылган найман элинин кл катары могол нойондорунда ордо ырчысы катары кызмат тгндр. Ошондуктан Кет Буканы кыргыз, найман, казак, ногой элдеринин орток акыны катары кароо бекеринен эместир. К.Г.Менгес наймандарды моголдордун бир уруусу катары эсептейт. 1209-ж. жакын могол чапкынан срлп келген наймандардын акыркы ханы Таян хандын уулу Кучлук ЖетиСуу, Фергана члкмнд бирде кара-кытайлардын гурханына тс, бирде хорезм-шахка ыкрарлыгын билдирип, кптгн кырды-бычак _ 1. К.Г.Менгес. Трк элдери жана алардын тилдери.Б., 2000.

жортуулдарды уюштурган. В.В.Бартолддун маалыматы боюнча 1212-ж.

Фергананын тштк блг хорезмшах Мухамед, ал эми тндк жагындагы Касан жана Аксыны наймандардын кмдары Кучлук ээлеген. Бул ээликтер 1218-ж. моголдордун карамагына ткнг чейин наймандардын ханынын кол алдында болгон. Моголдордун нойону Жебе 20000 аскери менен Кучлукту Жети-Сууда талкалап, Кашкардан ары кире качкан Кучлукту Сары-Колдо кууп жетип лтрт [1, 317 б.].

Жогорудагы эки табышмак ырда (лугзыда) те окшош салыштырууларды, кыйыр маанидеги тшнктрд учуратабыз. Муиззинин марсийасында жээги кыйырсыз бирюзалуу дениздин тпкрнн зор (падыша) берметтеринин калкып чыгышы, деиз бетиндеги алтын кайык менен кмш кайыктардын бирде бийик, бирде тмн тшп, толкунда кээде крнп, кээде жоголушу лугзынын сырдуулугун кчтт. Мааниси боюнча ушуга ндш идеяны Кет Букадан учуратабыз: алтын така, кмш мык, дулдул качты, Айганым; алтын туур ордунан туйгун качты, Айганым; Алтын ордо багынан булбул качты, Айганым; дениз толкуп чайпалып, кл бксрд, Айганым. Эки ырды салыштырып крбз:

Муиззиде: алтын кайык, кмш кайык Кет Букада: алтын така, кмш мык.

Муиззиде: жээги кыйырсыз бирюзалуу деиз, кайыктарды ойноткон толкундар, толкундардын йд-ылдый чарпылышы.

Кет Букада: деиздин толкуп чайпалышы, клдн бксрш.

Муиззиде: деиз тпкрнн зор (падыша) берметтердин калкып чыгышы.

Кет Букада: Алтын ордо багынан булбулдун учуп качышы.

Бул эки акындын табышмактуу ырлары (лугзылары) бири-бири менен мазмуну жана стили жагынан да ндшп кетишет.

Муиззи: "Мына бул атты карачы, жрштн такыр чалыкпайт, бирде талаа кезип тс, бирде деиз сзп тт" деп срттп муданса, Кет Бука: "Туу куйругу бир кучак, тулпар качты, туурунан бошонуп шумкар качты, алтын така, кмш мык, дулдул качты" деп безилдеп тгт.

Муиззи: "Карачы бузулган бул боз чатырды, аккан суунун 1. В.В.Бартолд. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996.

стн жаба, бекилген бепбекем зор мык менен кереге-уукту" деп боорду эзсе, Кет Бука: "Жер бксрд, Ала-Тоо кулап пас болуп, бел бксрд берекел нур качып, эл бксрд, трлрдн уругунан тл бксрд" деп кйп жанат.

Мейкиндик абалы боюнча бири Борбордук Азияда, экинчиси Мавераннахр, Тркстан члкмн жердеген, мезгили боюнча бири-бирине жакын доорлордо (ХI-XIII к.к.) жашап ткн, бири фарсы тилд жазгыч акын, экинчиси тркий (кыргыз) тилд ткм ырчынын окшош теманын (хандын жана увазирдин уулдарынын лмн угузуу же аза кт) стнд поэзиянын башка бир жаы тр болгон табышмак ырды (лугзыны) тандап алышы бгнк кнд да тадантат. Кандай болгон ченде да акындар поэзиясынын клдр катары Муиззи да, Кет Бука да элдик оозеки чыгармачылыктын салттуу лглрнн демр алып тургандыгынан кмн саноого болбойт.

Кет Буканын айткан сзнн маызына акылы жеткен, жрг менен сезген Айган:

деп, табышмак ырдын маани-маызын адап-туйганы, акыл-эси менен каймана ырды кабылдоосу, "ал кулунум ботом болгону", "бул кулунум ботом болгону", "ал атасы болгону", "ал энеси болгону", "кзмдн жашы болгону" деп баласы Жоочу хандан айрылгандыгын тшнс, табышмактуу суроого тапкычтыгы Айгандын ырчылар чыгармачылыгы (акындар поэзиясы) менен жакындан тааныш болуп, _ 1. Кыргыз поэзиясынын антологиясы. Б., 1999.

ырдын мындай ыкмасы менен (башка бир мазмундагы) мурунтан тааныш да болуп жргндй таасир калтырат. Ушундан улам орто кылымдык трк тилд (кыргыз, казак, ногой, найман, уйгур, кара-калпак) элдердин ырчылар чыгармачылыгында табышмак ырлардын (лугзылардын) илгертеден эле болуп келгендигине ынанабыз. Анткени, башын жерге сайып, кан алдына келген Кет Бука ырчы аттуудан биринчи болуп ушинтип ырдаган да, ботосунан айрылган Айган ага ошентип каадасыз аргасыз жообун тапкан деп эч ким кесе айта албас эле. Ачууга алдырган кан "Кет-кет, Бука, кет Бука, Кеби жаман ит Бука" деп, ырчыны жазага аларда, Бука ырчы "элчи менен ырчыга лм жоктугун", "баш кесмей бар, тил кесмей жоктугун" мизбакпай, тапкычтык менен дагы бир ирет эсине салып, з элинин актадай да, акылман да болгон ырчысы (мындай кооптуу милдетти уюткулуу уруусу ар кимге эле сунуштамак эмес) Айганды каардуу буйругунан баш тартууга з мажбур кылат. Кнбатышы менен Кнчыгышын да чглткн кан болсо да, элинин кылым карыткан салттуулугунда тарбия алган, каада-салт, рп-адаттарды бекем тутунган, мамлекеттик эреже-жоболорду (Жасакты) з баш болуп сактоого милдеткер болгон Айган (Чынгызкан) бу жолу да айтылган сздн актыгына, "кылыч кеспес тил болоруна", канчалык кыйын болсо да, ачуусун басып, айклдк кылат.

Моголдордун "Жасагын" тзгн ушундай инсан сзд куюлуштуруп сйлгн, актадай чечен да болушу ммкн эле. Чынгызкандын мына ушул сапаты аны жалпы эле букараларына, конкретт жеке инсанга (ар бир учурдагы кырдаалга карай) карата гумандуу мамилесин, даанышмандыгын, адилет чечимге келс кагандык парзы болуп келгендигин дагы бир ирет тастыктап, бийиктикке оболотот. Айган менен Бука ырчынын демарштары жалпы жаамы-журтка, урпактарга таалим-тарбия берд лг болорлук касиет-сапатка эгедер болуп келгендигине бгнк кн да ынанабыз. Элдик оозеки жана ырчылар чыгармачылыгынын ушундай лглр аркылуу кээ бир тарыхый инсандарга (Кет Букага да, Чынгызканга да) баа бер алардын чыныгы жзн ачууда ыктуу ыкмалардан болуп саналары бышык. Ушунчалык тарыхый-маданий, философиялык-этикалык жана педагогикалык маанимаызга ээ болбогондо, караламан калктын калы-катмарына сибегенде бул ырдын биздин кнг жетип келиши да кмн эле.

Бука ырчынын Кет Бука болуп атыгып кетишине ошол Айгандын знн себепчи болгону тексттен ("Кет-кет, Бука, кет Бука") даана байкалып турат.

Ырчыны кан "ит Бука" деп да атайт, бирок мунусу жанындагы кблрдн кулагынын сыртынан кетет, анткени маселенин маани-маызы Бука ырчынын Айгандын кзнн кайым болушу (лтрлш) жннд болуп жаткандыгы менен "кет" лакабы Букага ыйгарылып калгандыгында болуп жатат.

в) Орток трк поэзиясындагы фарсы темасы, андагы педагогикалык ойлор Алтын Ордо кыпчактарынын тилинде жазылган "Махабат-наме" поэмасынын (1353) автору Кутб Хорезминин энциклопедиялык билимине бгнк кндн туруп та калбай кое албайсы. Анын мутакариб ыр формасында жазылган тмнк поэзиясынан знд келтир менен буга ынанабыз:

Курт аттуудан бычакчан болду кээси, Агызууга Намруддун баштан мээсин.

Шамал чн Сулайман жакты чырак, Мисирликке Жусупту кылар султан.

Мээнат менен Аюпту дос-чар кылды, Азар отко баласын кактап турду.

Мустафаны Мухаммед ккк сунду [1, 472 б.].

Биз бул ыр саптарынан Алтын Ордону байырлаган орток трк акынынын куранды мыкты билип, поэзиядан башка диний илимий адабияттар менен да жакындан тааныштыгын сезебиз. Араб ислам дйнснн ордо калаалары тууралуу тшнг мол, ошону менен бирге сй дастанынын окурманы фарсы менен трктн ыраак кетпейт деп эскертип да тт:

Бткрг жазганды тамга жетпейт, Махабат-наме Мисирге, Шамга Муну поэманын кыпчак диалектиндеги трк тилинде жазылгандыгы, ошондуктан окурман аудиториясынын чектелгендиги менен тшндрп жаткандай. Бул трк дйнснн мекенчил интеллектуалдуу инсаны мына ушунусу менен тарыхта аты калганын сезсе антип кнмк эмес.

Чыгармаларын фарсы-дариде жазган канчалаган этникалык трк акындарынын ысымы мына азыр белгисиз болуп отургандыгы да чындык.

Орто кылымдык фарсы жана трк дивандык поэзиясындагы салт боюнча акын знн Мухаммад Кожо-бегин т эле даазалап, аны:

Жансыз дене сен жокто бардык эли, 1. Кыргыз поэзиясынын антологиясы. Б., 1999.

Шахтын шахы Жаныбек сенде деми,- (474 б.) деп Токтогул ырчы менен Толубай сынчыны кп эле сыздаткан айтылуу Жаныбек хан жннд айтып жатканын баамдайбыз. Ушундан улам замандаш белгил инсандар катары Кутб Хорезми менен Токтогул ырчы бири-бирин билишкен го деп ойлоого негиз пайда болот. Тмнк ыр саптарында да акындын географиялык тшнгнн кенендиги байкалат:

Турпатыыз эч кимге туура келбес, Иран, Рум жана Канан ченде (475 б.).

Поэманын тмнк ыр саптарында "Фархад-Ширин" элдик дастаны жана анын акындардын бир нече версиясындагы ("Хосров жана Ширин", "Фархаднаме", "Фархад жана Ширин") поэмаларынын каармандары келтирилет:

Кашмирлик сыйкырчы да кзн артат (477 б.).

Мында акындын "кашмирлик сыйкырчы" дегенине караганда акын "Фархад жана Шириндин" Хосров Дехлеви жараткан индиялык версиясы жннд айтып жаткандай. Кутб Хорезми улуу Низаминин "Хосров жана Ширин" поэмасынын негизинде знн "Хосров жана Ширин" поэмалык (1340) версиясын биринчи болуп трк тилинде жазган акын болуп саналат. Бул жннд белгил збек адабият таануучусу С.Эркинов тмнкч жазат: "...В литературах XIV-XV веков внов встречается поток произведений на ту же тему: поэмы азербайджанского писателя Арифа Ардабили (XIV в.), узбекского поэта Кутба Хорезми (XIV в.), турецкого поэта Мухаммеда Шейхи (XV в.) и др" [1, 402 б.].

Кутб Хорезминин бул поэмасынын негизги згчлг ирандык сасанид хансарайынын турмушун эмес, турандык Алтын Ордо хандыгын срттг алуунун негизинде чыгарма жараткандыгында. Ал эми Алишер Навои "Фархад жана Ширин" поэмасын (1484) трк тилинде ошол Кутб Хорезмиден кийин экинчи болуп жазган акын болуп саналат. Навои бул поэмасынын "Жами жннд" деген кириш блмнд:

Хосров жана Низами - пилдер, бирок бизге 1. Алишер Навои. Сочинения в десяти томах. Т.IV. Ташкент, 1968.

дегенинен Низами Гянжевинин "Хамсесинин" негизинде Хосров Дехлевиден (1253-1325) кийин экинчи болуп знн версиясын берген, атагы Чыгышка тараган фарсы акыны Абдаррахман Жамини (1414-1492) акындын т урматтап пир тутканын сезебиз. Алишер Навои "Искендердин чеби" деген акыркы бешинчи поэмасынын корутунду бабында знн орток трк адабий тилинде жараткан "Бештигин" ("Хамсе") жаы гана бтп, э жакын адамы, устазы, пикирдеши, улуу Жамиге крсткндгн баяндайт. Аны Жами абайлап барактап, бейт артынан бейтин бир дем менен окуп чыгып, кубанычын жашырбайт, шакиртине жылуу пикирлерин айтат. Ушуга байланыштуу Навоинин "Бештиги" бтндй трк тилинде жазылгандыктан Жами да трк тилин билген деп ойлоого негиз пайда болот.

Алишер Навои улуу Низами жннд знн улуу сезимин жашыргысы келбейт. Ал "Искендердин чеби" поэмасынын баш ченинде:

Ал кезде Юнанда башкарган Файлакус;

Анын кмн тааныган Урум жана Урус.

Анын тарыхын бил чн, сен алгын Низамини окугун падышасы акындардын,- [1, 6 б.] деп орто кылымдык фарсы-дари поэзиясынын залкарлары Рудаки, Фирдоуси, Санаи, Хакани же замандашы Жамини да эмес, улуу "Хамсенин" негиздчсн э жогорку даражаны ыйгарып жаткандыгы Низаминин лбсчпс поэмаларына болгон таазими деп тшнг болот.

Ошону менен бирге Навои Хосров Дехлевини:

Жайнаган сз аскерине дйн багынды,- [1, 384 б.] деп Индияда жашап ткн, чыгармаларын фарси-дариде жараткан, бирок з этникалык трк экендигинен кабар да берет. Ушундан улам фарсы тилд атактуу индий акыны теги жагынан ал-Фарабидей эле трк элинин кл болуп чыгат. Эмир Хосров Дехлеви Низами Гянжевинин "Хамсесинин" негизинде знн "Пяндж гянджын" ("Беш казына-кенчин") жазып чыккан (фарсиде) э алгачкы 1.Алишер Навои. Сочинения в десяти томах. Т.IV. Ташкент, 1968.

акын болуп саналары бизге маалым. Ал эми Алишер Навоиге чейин Низами Гянжевинин "Хосров менен Ширин" поэмасынын негизинде знн поэмасын трк тилинде биринчи жолу жазган Кутб Хорезми "Хамсенин" калган варианттары боюнча поэмаларын жазганбы деген суроого маалыматтардын жоктугунан так жооп берг ммкн эмес.

Кутб Хорезминин чыгармачылыгы менен жакындан таанышуу акындын знн мурунку Фирдоуси, Асади Туси, Низами Гянжеви, Эмир Хосров Дехлеви д фарсы акындарынын поэзияларын мыктап здштргндгн крстт. Муну тмнк айтканынан да байкасак болот:

Дасторкондун башында айтам кенен, Махабат-наме жазмакмын он кат Фарсыларча кылайын эки бабын, Жарашары атлес тон мага маалым [1, 474 б.] Ал эми акындын:

Берип турат аскери динге кубат, Мискиндерге Фарудин кееш курат,- (474 б.) деген ыр саптарынан автордун Фирдоусинин атактуу "Шах-намеси", анын каармандары менен жакындан тааныштыгын да сезебиз.

Асади Тусинин "Гаршасп-наме" (1065/66) поэмасында ("Шах-намеден" кийинки орто кылымдык э акыркы фарсы баатырдык дастаны) тмнкдй эпизод орун алган:

Перс шахы Фаридун Гаршаспка бакма уулу Нариман менен кошо зн келг буюрат. Жогорку дегээлде тосуп алуудан со падыша Гаршаспты Туран менен согушууга аткарат. Асади Туси Гаршасптын Чачты (азыркы Ташкент) кздй жргн жолун срттйт (автор ал кезде Самарканд жок эле деп эскертет). Баатыр Испиджаб аркылуу Заххак менен мр бою каршылашып келген Йагар-каган башкарган Илек дарыясына жетет. Каган знн жээни Тегин-таш менен согушуп тургандыктан эгерде ага каршы кршд жардам берсе Фаридунга багынып берерин айтат. Тегин-таштын аскери тогузгуздардан турган. Нариман Тегин-ташты жеип туткунга алат [2, 264 б.].

Ушундан улам Кутб Хорезми знн поэмасында "Гаршасп-наменин" Фаридуну жннд сз кылып жаткандыр деген ой да жаралышы ыктымал.

Белгилей кетч нерсе бул поэмадагы Илек 1. Кыргыз поэзиясынын антологиясы. I том. Б., "Кыгызстан -Сорос" фонду, 1999.

2. Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

(Или) дарыясы аймагын жердеген Йагар-каган дегенде IX к. кыргыздардын улуу державасын негиздеген Яглакаркан (Жааганкар каган) жннд сз жрп, ушунун негизинде поэмада тарыхый-фолклордук башаттын бар экендиги тууралуу пикирдин орун алышы толук ммкн.

Албетте, Хорезминин "Махабат-намеси" сйн даазалаган, жогорку кркмдкт, чо эрг менен жазылган орто трк доорундагы трк тилд поэзиянын э мыкты чыгармаларынын бири. Ошону менен бирге поэмада таалим-тарбиялык маанилерди камтыган жалпылаштырылган ой жатарын туябыз. Анткени, ар кандай эле сй лирикаларында тазалык, аруулук, сулуулук, жакшылык, жаштык жана ак дил д тшнктр камтылган.

Орто трк доор поэзиясынын клдр пенде катары жакшылыктарга кубанып, ийгиликтерине баладай сйнп, кубанычы-сйнч менен кошо жашаган. Коомдук жана табият таануучулук илимдери менен исламдык илимий чйрд аты чыккан Махмуд ибн Хусейиндин поэзиясында лирикалык жыргап-куунайлык маанайындагы ырлардын да болушу зор кызыгууну туудурат.

Кртириликтин кйгйнн арылганда акын да "секирип, секирип ойногусу, ойноп, клп бийлегиси" келет, ага башканы да кошулууга, кубанычын те блшг чакырат, бир эмес "ч мертеден шарап ичип, кетирип кайгы-санааны, жыргаганга" чакырат. XI кылымдагы ортодоксалдык ортоазиялык мейкиндикте ушундай гедонистик маанай менен чакырыктарга жол да берилип келингенине кб болобуз.

Ж.Ж.Руссонун ишениминде "эгерде зрдн тарбияардагы баланын акылын нктрбз десеер, аны жетелеп кетч кчтрд нктргл.

Анын дене мчсн зглтксз кнктргл; акылман жана туура ой жгрт билген болуш чн аны бекемдеп чыдоо зарыл; ал иштесин, аракеттенсин, чуркасын, кыйкырсын, ал дайыма 1. Кыргыз поэзиясынын антологиясы. I том. Б., "Кыгызстан-Сорос" фонду, 1999.

кыймыл аракетте болсун: канчалык дени-карды бекем болуп жетилсе, ошончолук акыл-эс жагынан да эрте жетилет" [1, 127 б.]. Орто трк доорунун такы жылдызы аталган акындын тмнк ыр саптарынан дене тарбиялык максаттагы педагогикалык ойлорду окуйбуз:

Акындын лирикасы оозеки чыгармачылыктын лглрндй силлабикалык ыр тзлшнд жазылгандыгы поэзиясын карапайым калктын калы катмарына бат жеткирнн ытайлуу жолунан болгондой.

Эдил боюндагы тээ алыскы Алтын Ордонун дивандык акыны Кутб Хорезми знн "Махабат-намесинде" тирлктн жыргал-кууралын унутта калтырбайт. Кези келгенде тгнбгн тмн тйшктн "качып жоголуп" шарапчыга ктм буюрат:

Жоогазындай, шарапчы, апкел шарап, Аттанайын кайратын йн карап.

Сйгнмд ыр кылып оболоюн, Тыдасын журт, анан со жоголоюн.

Ойлоп турсам баарынан сабыр жакшы, Билдим эми сабыр да бткн какшып (КПА, 477 б.).

Кутб Хорезмиден жз жыл ашык кийин жашап ткн Алишер Навои да атактуу "Бештигинин" ар бир поэмасын бткн сайын эйфорияга чмп тургандыгын жашырган эмес. Алишер бектин масневисиндеги бейттеринин мазмуну жана формасы алтын ордолук 1. Руссо Ж.Ж. Педагогические сочинения. Т.1. М., 1981.

акындын мусаматтары менен ндшп тургандыгын жеил эле байкоого болот.

Ой, шарапчы, алып кел бакыт чйчгн, Жайпап т жаандай тгп мээни чарчаган!

Жанданайын чйчгд ичип мен, Боз талаадай глзарларга чулганган.

Ырчым менин, соку бейттериме кулак салчы, Ккрк кайгы-муун ыры менен кууп салчы [1, 396 б.].

Ушундан улам орто кылымдык фарсы жана трк поэзияларынын интегративдик мнзн, з ара маданий, поэтикалык жана маалыматтык жалпы мейкиндикти тзп келгендигине дагы бир ирет ынанабыз. Гедонистик маанайдагы лирикалык ырлар таалим-тарбияда санат, термелердей тикелей гттбстн, татыктуу жашоого жана ойноп-клп эс алууга да болоруна кыйыр трнд ндйт.

2. Орто кылымдык Кытай поэзиясынын кчмндр темасындагы этикофилософиялык жана этнопедагогикалык ойлордун чагылдырылышы Эчен кылымдар бою отурукташкан элдер менен кчмн калктардын тынчтыкта жанаша жашап саясий-экономикалык, социалдык-маданий з ара байланышта болуп келгендиги карт тарых барактарынан маалым. Кытай жак кчмн урууларына мамлекеттик дипломатия жаатында кбрк рнк крстп келсе, маданият багытында кытайлыктар кчмндрдн кп нерсени алышкан. Байыркы жана орто трк доорунда замандаш жашап ткн атактуу кытай акындарынын поэзиясынан кчмн трк уруулар темасын байма-бай учуратабыз. Муну улуу кытай акыны Бо Цзюйдун (772-846) кчмндрдн боз йн зор эрг менен берген э сонун срттмснн байкайбыз.

Бирок ичи жайлуу, жылуу мемиреп.

_ 1. Алишер Навои. Сочинения в десяти томах. Т.VII. Ташкент, 1968.

Кийизинен бышырылып басылган Жылуулугу жан жыргатып кшлтп Жерге тегиз мамык талпак тшлгн Киргим келбей тиги турган там йг, Очоктогу алоо жалын ойноктоп, Кызыл чоктун оттой ысык аптабы Та аткыча жылуулукту сактады.

Ттн булайт жай созулуп тндктн.

Тоуп калган муз да эрип шырылдайт, Жазда кирген шаркыратма суусундай.

Кчмндрдн турак жайын (боз йн) ошол VIII-IX к.к. жашап, чыгармаларын жараткан кытай акынынын срттсн бгнк кндн туруп баа бер оойго турбасы бышык.

Ал эми тмндг:

Жадагалса окуусунун акысын Жашасам дейт жылуу-жумшак боз йд,деген ыр саптарында акын, кыязы, кытай баласы менен чогуу эле кчмндрдн балдарын да ошол боз йд кат-сабатка йртп жргн будда кечилин айтып жаткандай. Ушундан улам кытай калкы менен кчмн трк уруулары бейкут кндр колу-кошулук мамиледе жанаша жашап эле келгендигин туябыз.

Боз й ээсинин стндг йн т аяр мамиле жасап, сактап, знн кийинки муундарга, мр кчн улантуучу урпактарга ыйык ата-эне белегин калтыруусун ушул улуу кытай акынынын ми жыл ашуун мезгил мурун жазган ырларынан баамдайбыз:

Бой жеткенде балдарыма берем деп Кытай ханзаадаларынын ак сарайларына кчмндн боз йн алмашпастыгы акындык эргдн, сонуркоодон жана эркин жашоо-турмушка суктангандыктан гана болбосо керек:

Хан сарайы жыгач менен курдурган Укмуштантып оймолонгон, бирок да,Кк боз йг жетмек эле ал кайдан!

Ханзаадалар кооздотуп салдырган Сарайларга боз ймд алмашпайм [1, 76 б.].

Л.Н.Гумилев боюнча кытай акыны орточо оокаттуу кчмн жашай алгыдай кадимки турак жайды срттгн. Хандын боз й болсо Влахерн сарайынын жасалгасын кргн византиялык императордун сарайында иштеген Менандр Протекторду да та калтырган. Ал алтын тактысы бар чатырды срттп жазат. Чатыр ушунчалык жеил болгондуктан аны бир атка жктг болот. Экинчиси - "жибек жабуулар менен кооздолгон", чнчс - алтын жалаткан тирчтн туруп, алтын бейиш куштары хандын тагын тиреп турат.

Мына ушул ажайып кооздуктар биздин кнг жеткен эмес,- деп кейийт бул атактуу чыгыштаануучу,- жыгач менен кымбат терилер чирип, алтын менен кмш жамбыга кайра куюлуп, куралдарды дат басып, эчак чага айланган.

Бирок кат жзндг булактар кп кылымдар бою бай жана кайталангыс маданият жннд маалыматтарды бизге жеткирди, ошентип алар аз сандаган археологиялык табылгаларга караганда кбрк ишеничке арзыйт [1, 76 б.].

Маданияттын чордону катары мейкиндиктин ушул заткажык клм уюштуруучу башаттын алып жрчс катары чыккан. зн жаратканды Айааламдан блп, турук-жай ал чн эсеп башынын чекити - бир эле учурда зн тартуучу борбор катары кызмат кылган. Ушерден адам дагыр жолго сапар салган, быякка ал баш паанеги катары кайра кайтып турган [2, 57 б.].

Байыркы кытай поэзиясы араб, фарсы жана трк поэзиясынан знн ыр каражаттарын тандоодогу сарадыгы, токтоолугу менен згчлнгн. Кытай акынын жыкжыйма базар ичинде же к-шаа чо жыйындарда жргнн элестет кыйын. Ал дайым жалгыз, тоонун срн тиктеп же дайра ксн тышап ойго чмп, сезимдери уйгу-туйгу.

_ 1. Гумилев Л.Н. Байыркы трктр. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.

2. Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири. Пространство и время. Вещный мир // Лвова Э.Л., Октябрская И.В., Сагалаев А.М. Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ие, 1988.

Л.Н.Гумилевдун пикиринче империялык башталма менен кытайлык башталманын крш адабиятта да чагылдырууга ээ болгон. Тан доорундагы кытай поэзиясы тркй пацифизмге жык толгон, булардан оппозициялык маанайды жана кмттк саясий багытты чмбттп айыптоону оой эле крг болот. Байыркы кытай акыны Цуй Жундун:

ай жарыгы тглпУч-кыйырсыз теребел да мемирейт!

Атчандары жарып тр жол издейт.

деген ыр саптарынан кчмн хун, гунн, трк уруулары тарабынан такай коркунуч туудуруп турган чек арадан "соккон шамалдын сес беришин", кчмндрдн учу-кыйырсыз тоо-тз мейкиндигине кайгуулга аттанган, йд эсеп кусаланган аргасыз (пацифист) кытай жоокеринин муайым элесин кз алдыга тартабыз. Ушуга байланыштуу К.Г.Менгестин тркттр уйгурлар басып алганча Улуу Кытай дубалынын тндгнд Сары деизден Иртышка созулган талааларга ээлик кылып турган деп жазганын эске салуу ылайыктуудай [2, 68 б.]. Ушундай эле мазмундагы ыр трмктрн дагы бир кытай акыны Ким Чон Сонун чыгармаларынан крбз. Мында да тндктн соккон шамал айбаттуу улуп, кытайдын кчмндрг чектеш алыскы чек арасынан узун кылыч байланган, бирок каарман сакчы табгачтын мекенчил (патриоттук) маанайын туябыз:

1. Гумилев Л.Н. Байыркы трктр. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.

2. Менгес К.Г. Трк элдери жана алардын тилдери. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду, 2000.

Каармандык лгсндй турамын...

Ошол эле Ким Чон Сонун поэзиясынан пацифисттик маанайдагы ырлары да кездешет:

Л.Н.Гумилев Кытайдын согушка каршы ырларынын тизмесин дагы улантууга болор эле дейт. Маселен, Ду Фу тз эле мындай деп билдирген:

"Мен карта болуп турсам да, лклрдн чек араны кеейтс керектигинен шектенем". Анын мындай жообуна тарыхчы знч бтм чыгарат: Бул дегеле бейкуттукту сйгндк эмес, анткени варварлардын стнн болгон жеиш ага т жагат, э акырында, кчмндрдн жортуулдарынан кутулуунун бирденбир жолу - чек ара аскерлерин ммкн болушунча ары карай жылдыруу экендигин ал тшнбй кое алмак беле. Жок,- дейт акындын оюн тшнгн тарыхчы,- ага Кызыл сарайдан, т.а. Суй династиясынын сарайынан алынып кеткен алтын табактар менен тойлоп жаткан династияны жана сарайды айыптоо маанил болгон [1, 318 б.].

1. Гумилев Л.Н. Байыркы трктр. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.

VIII к. кытай поэзиясынын крнкт кл, мекенчил акын Ду Фунун (712-770) "Улуу дубалдан ары карай (кидандарга) жортуулга" аттуу ырында (755-ж. жакын) кчмндрг каршы жршк анчейин кызыкдар эмес кытай аскеринин басыкы маанайын баяндайт:

...Тизилишип жоокерлер сап катарга Бирден баарын толуктап санаганча, Кишенеген аттардын жаырыгын Шамал айдап таратты туш тарапка.

Чатыр тигип кумдуу тзг жайкалтып, Жайланышып жатып калдык тыныгып.

Жымжырттыкта шкрнгн н чыгат, Айтылуу фарсы акыны Фирдоусинин сз боюнча тркттр чабуул жасап киргенде согдулар мгдрп азап чегишкен, ошентсе да эфталиттер чн согушууну каалашкан эмес [1, 41 б.]. Кчмн трктрдн кжрмн духун, согушчан табиятын алыс-жакындан крп уккан кытай жоокери да чабышка тш электе эле шалдырап колунан буюму тшп калган днт. Ошол эле Ду Фунун "машыгуу жрп жатканда чаап баратып ээрдин башын кармабаймын деп кытай атчаны сыймыктануу менен айтат" деп жазганын Л.Н.Гумилев да "бул талаалыктардын гана эмес биздин да клкбзд келтирет. Баракелде, жетишкендик эмес бекен!" деп з ыгайсызданат. А чындыгында кытай атчанына шамалдай учкан, мр ат стнд ткн чабандес номадга теел кайда! Кытай тарап ар дайым атка такыс болуп келген, ошондуктан з ара соода-сатыкта алтын-кмш, эсепсиз жибек кездемелерин кчмндрдн жылкыларына айырбаштап келгени тарыхтан маалым.

Ошол эле Ду Фунун "Ооруган ат" ырынан жуго баласынын жанжолдош адамканатын канчалык аздектеп кткнн, эклшп канчалаган "кр азабын" баштарынан кечиришкенин, дагы эле жанагы "тндктн ыраак чебиндеги, ызгаарлуу кыштын кечиндеги, мупмуздак кары эстеби" (тштктн жылуу кечтериндеги эмес) деп мукана байкуш атына кеп салат:

1. Гумилев Л.Н. Байыркы трктр. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.

з да мр оорудан башы арылбаган эртеги орто кылымдык табгач акындын "байкуш атын" ордунан козгоп алалбай, оорусуна дабаа боло албай калгандагы мтсз жанаракети ткн кылымдык кыргыз прозасындагы ичер суусу тгнгн айтылуу глсараттын кайгылуу эпизодун, ошондо кабыргасы кайыша тшкн, жанында карайлап турган аргасыз адамдын тагдырдын жазмышына кайыл болуп турган элесин эске салат.

Л.Н.Гумилевдун пикиринче VIII к. кытайлар коркок болушкан деп ойлоого болбойт, дегеле андай эмес, бирок алар тштктрг мнзд болгондой жн бош, чыдамкай эмес келишкен, аларда трктрдкндй, кидандардыкындай жана тоолук тибеттиктердей кайраттуулук жетишкен эмес. Кытайлар сепилдерде коргонуу жагынан айлалуу болушканы менен, маневрл согуш аларга мнзд болгон эмес [1].

Бирок Ду Фу башка бир ырында жалпы эле кытай жоокерлеринин жеиштен соку ктрк маанайын колбашчыны алгыр шумкарга салыштырып сртт менен жеткирг аракеттенет:

Ийин комдойт, алгыр шумкар трлнп Качырганын кайсап салчу ср бар;

Кара таандай каптап баары келсе да, Калдадатып канаттарын сапырып, Канын тгп, талаа-тзг чачылтып, Кыргын салып олжосуна туйтунаар [1, 401 б.].

_ 1. Гумилев Л.Н. Байыркы трктр. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.

Кытай поэзиясынын жана ыргактуу прозасынын устазы, кз тир ченде эле Улуу атагын алган Ли Бо (701-762) мекен, эмгекти сй, табият керемети, достук сезими д темаларынан тышкары тндк кчмн бирикмелеринин олуттуу коркунучу алдында турган Кытай жеринин тагдыры тууралуу ырларды да арбын жараткан. Акындын "Олтурам жалгыз Цзинтиншан тоосунда" [1, 523 б.] аттуу ырында:

Шамалдай тез канаттуунун.

Тиктешдн арбалып, деп тоону суктанып ырдаса, "Бейпил тндг ойлор" [1, 522 б.] деген ырында акын блк-бтн жерде жрп эли-жерин сагынганын тнк тккн айдын нуру менен айкалыштырып жеткирет:

Баш ктрп карасам Тереземден ай крнт.

Башым тшп мен ийилсем Ата журтум эске тшт,Улуу акын кп мезгил ичи кчмндрд жашап калган деген аыз кеп бар. Ошондон улам тнк теребелде, айлуу кечте туулуп скн, киндик кан тамган жерин эстеп зарыгат, ой кубалап кусаланат.

Ушундай эле маанайдагы ыр саптарын "Ак илегилек" [1, 324 б.] ырынан да байкайбыз:

1. Поэзия народов мира. М., "Детская литература", 1996.

Кытай поэзиясында кчмн трктр темасынын козголушу бекеринен эмес. Жздгн жылдар ичи бири-бирине ирегелеш жашаган Калаа менен Талаанын тркн тармактагы карым-катнаштыгы замандын канча бир бороончапкынынын, йд-ылдый соккусунун улуу сыноосунан тп, кайра эле бейпилдик орноп з ара этникалык, маданий байланыштыгы улантыла берген.

3. Байыркы батыш жана чыгыш адабий эстеликтериндеги типологиялык процесстер, булардагы педагогикалык ойлор а) Чыгыш европалык, славяндык жана борборазиялык байыркы трк жазма эстеликтериндеги типологиялык крнштр, булардагы педагогикалык ойлор IV к. 70-ж.ж. чыгыш готтук уруулар союзу башында азиат талааларынын кчмндр турган, Дон жана Волганын артынан келген кчмн урууларынын ири бирикмеси - чыгыштан агылып келген гунндар тарабынан ырайымсыздык менен талкаланган. 376-ж. баштап гунндар карадеиздик талаалардын кожоюну болуп, кптгн жергиликт сармат-аландык урууларды каратып алышкан. V к. чегинде гунндар Месопотамияга жана Кичиазияга, андан со батышка жылып отуруп, Борбордук Европанын мейкиндиктерине бийлигин орнотуп, римдик империяга каршы кршт башташкан. 435-ж. гунндарга баш ийген уруулар атактуу согуштук жана саясий ишмер Аттила башында турган бир бтн державага бириккен. Кийинки 20 жыл ичи Аттила Ортоку Европага бийлигин жргзгн жана бир нече ирет империяга катуу сокку урган. 451-ж.

гунндар Рейндин батышындагы Галлияны каратып алуу максатындагы жршнд Каталаун талаасында бткл ортоку европалык уруулардын каршы туруусуна кабылып, жеилг учураган. Бул Аттиланын согуштук саясий ийгиликтеринин ыдырашынын башталышы болгон [1, 143 -145 б.б.].

Убагында византиялык тарыхчы Приск (Готская история, 8) 448-ж.

сенатор Максимин башында турган император Феодосий II элчилигинин курамында Аттиланын ставкасында болуп кайткан. Аттиланын дйндн кайтышы жана анын ири державасынын кыйрашы менен тндк карадеиздик эбегейсиз зор территорияда салыштырмалуу тынчтык орногон. Дон артынан Азов боюна келишкен утургур жана кутургур балгар уруулары жергиликт сармат жана гунн уруулары менен аралашып кетип, Рим империясынын тынчын алып турган.

Геродоттун маалыматы боюнча скифтер ээлеп калган аймак мурун киммериялыктарга караштуу болуп келген. Киммериялыктар скифтердин кысымынан улам Карадеиздин чыгыш жээгин жакалай Кичиазияга куулган.

Геродоттун пикиринче скифтер ортоазиялык кчмндр - массагеттердин чабуулунан улам батышка оогон. Ошол эле Геродот келтирген Аристейдин айтып бергени боюнча скифтер Тштк уралдык аймакты жердеген исседондор тарабынан срлп келген. Ушундан улам кчмн-скифтердин алгачкы жашаган жери катары Волганын чыгыш жээгин, Каспий деизинин тндк жагын крстг болот.

Страбондун маалыматы боюнча киммериялыктар фракиялыктар деп эсептелген трерлер менен байланышта болгон. Фукедид боюнча трерлер Фракияда Карадеиздин батыш жагында жашап, тштк тарапка жршк чыгып турушкан. Мына ушул элдер скифтер тарабынан б.з.ч. VII жз жылдыкта Карадеиз аймагынан куулуп чыккан. Бирок Геродот знн дагы бир маалыматында скифтерди келгиндер эмес эле илгертен бери Тндк Карадеиз аймагынын автохтондору катары срттгн. "Эллиндик" легенда менен бир катарда скифтердин келип чыгуусу жннд Геродот тарабынан жазып алынган "скифтик" легенда да бар. Зевс менен Борисфен (Днепр) дарыясынын кызы, карадеиздик аялкудайдан Таргитай аттуу биринчи адам туулат. Кийин андан ч уул: Липоксай, Арпоксай жана кичс Колоксай жарык дйнг келет. Улуусу Липоксайдан авхат уруусундагы скифтер, Арпоксайдан катиарлар жана траспийлер, ал эми кичс Колоксай падышадан паралаттар келип чыгат [1, 46-48 б.б.].

Евнапий (Продолжение истории Дексиппа, фр. 37 сл. ВДИ, 1948, 3, с.272) готторду скиф эли деп жазат. Ушундай эле пикир Зосимадан (Новая история, ВДИ, 1948, 4, с.275 и сл.), Иордандан ж.б. кптгн авторлордон жолугат.

_ 1. Третяков П.Н.. Восточнославянские племена. Изд. АН СССР. М., 1953.

аларды да скифтер деп аташкан. Маселен, Приск (Готская история, 8 и др.) Аттила жннд баяндаганда ошентип жазган. Кийинчерээк балгар уруулары, хазарлар жана печенегдер да скифтер деп аталышкан [1, 212 б.]. С.Е.Маловдун трк тилдеринин скифтик байыркылыгы жннд айтканын эске салууга болот. Жергиликт (ортоазиялык) калкты активд трктштр процесси б.з.ч. I кылымдан б.з.IV-V к.к. чейинки гунн урууларынын бастырып кир доорунда жргн [2].

Прокопий Кесарийский (500-562) байыркы славян жана ант уруулары жннд алардын денесинин тс жана чачтары т ак деле эмес, кара деп айтууга да болбойт, саргычыраак десе болот деп жазган. Массагеттер (массагеттер - гунндардын жана жалпы эле кчмндрдн стилдик аталышы, ред.) сыары катаал турмушту кечиришет, тазалыкты карманышпайт. Бирок алар зкр да, кыйды-кытмыр да эмес, алар гунндардын (византиялыктар гунндар деп тндктн келген ар кайсы эле кчмндрд атап келишкен, мында сз протобалгарлар жннд жрш ммкн, ред.) каада-салтын эч кынтыксыз сакташат [3, 9 б.]. Иордан (О готах, III, 34-35) анттар батышта Днестр, чыгышта Днепр менен чектешет деп жазса, VI к. византиялык тарыхчы жана саясий ишмер Прокопий Кесарийский (Готская война, IV, 4) анттар Днепрден чыгышыраакта, Меотий булуунун (Азов деизинин) жээктерин жайлаган утургурлардын (утигурлардын) тндк жагында жашаган деп крстт [1, 154-156 б.б.]. Византиялык тарыхчы Менандр (558-582) Византиянын императору Тиверий славяндардын чапкынына туруштук берг кз жетпестен, жардам сурап аварлардын игемону Баянга элчилерин жнтт (Баян - VI к. 60-ж.ж. аяк ченинде Паннонияда пайда болгон согуштук-уруулук бирикменин башчысы, ред.). Аварлардын хаганы ромейлерге союздаш болуп кеткен анттарга каршы Апсиха башында турган кошунду жнтт [3, 19 б.].

Византиялык тарыхчы Феофандын (760-818) маалыматы боюнча 680-ж.

балгар эли Фракияга кол салат. Уногундур-балгарлар жана котрагдар (протобалгардык уруулук союздар, аларды кбнч утигурлар жана кутигурлар деп аташат, ред.) жннд айтып кет зарыл деп жазган. Батышта башчылык кылган Константиндин (Константтын) мезгилинде Болгариянын жана котрагдардын кожоюну болуп келген Кробат (Кубрат - улуу Болгариянын негиздчс, ред.) бийлигин знн беш уулуна мураска калтырат. Биринчи уулу Батбаян ата керээзине ылайык бабалары жердеп келген аймакта _ 1. Третяков П.Н.. Восточнославянские племена. Изд. АН СССР. М., 1953.

2. Малов С. Енисейская писменност тюрков. М.-Л., 1952.

3. Хрестоматия по истории южных и западных славян. В трех томах. Том I.

Эпоха феодализма. Минск, изд. "Университетское", 1987.