«ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР БИШКЕК - 2006 КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ ЖАНА ИЛИМ МИНИСТРЛИГИ ЭШИЕВ А.М. ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР МОНОГРАФИЯ Жогорку окуу жайларынын окутуучулары жана ...»

бгнк кнг чейин бийлик сурап келд; анын экинчи бир тууганы Котраг Танаис (азыркы Дон, ред.) дарыясынын аркы йзн Батбаяндын мадайына жайланышат. Тртнч жана бешинчи уулдары Истрден (Данувийден) тп, бири кошуну менен кошо аварлардын хаганына караштуу Авардык Паннонияга, экинчиси Италиянын Византияга караштуу Равеннадагы Пентаполдо христиандардын империясында жердеп калган. Аспарух деп аталган чнч уулу Днепр менен Днестрди кечип тп, Онглдан (Дунайдан тмнк Днестр менен Карпаттардын ортосундагы территория) жай табат. Беш блкк чачырап, сан жагынан азайып кеткенинен пайдаланып Биринчи Сарматияга караштуу Верзитиянын (хазарлардын Поволжедеги жердеген территориясы, ред.) тере тпкрнн улуу хазар эли чыгып келип, Понтий деизине чейинки аймакты ээлеп, Биринчи Болгариянын архонту Батбаянды салык тлг мажбур кылышкан [1, 22 б.].

Жогорку тарыхый маалыматтарда сз болгон бири-бирин алмашып Рим, згч Византия империясына жана чыгыш европа ээликтерине такай коркунуч туудуруп турган гунндар, массагеттер, скифтер (сактар), аварлар, аларды жеип алган балгар (кутургур, утургур) уруулары, кийинки хазарлар, исседондор, печенегдер (кыпчактар) - булардын баары трк тилд кчмн урууларынан болгондугун белгилей кет зарыл. Булардын ортоазиялык же борборазиялык кандаштарынан э башкы згчлг байыркы ттунган ( балким, теирчиликтен) диндеринен тздн-тз христиан динине тп кетишкендигинде, б.а. ислам аларга жетпей калган. Жазууда араб алфавитин эмес, грек (мисалы, "Апокрифическая болгарская летопис", кыпчактардын "Кодекс Куманикусу") жазмасын пайдаланышкан. Ал эми тарых барактарында саясий да, географиялык орду боюнча да славяндар менен такай бир (кээде каршылашы, кээде союздашы) болуп жргн анттар орустардын байыркы урууларынан болуп саналат деген да гипотеза (П.Н.Третяков) бар экендигин эскерте кет ылайыктуудай.

Байыркы балгардык жазмаларда (алар 100 дн ашуун) балгар хандары, байыркы феодалдык Балгария, балгардык-византиялык мамилелер жнндг маалыматтар келтирилет. Алар грек тамгасында протобалгардык тилде жазылган. Э байыркы укуктук эстелик катары византиялык энциклопедиялык сздк "Суданын" (X к. экинчи жарымы) "Балгарлар" аттуу макаласында жайгашкан "Крум ханынын мыйзамдары" сакталып калган. XI-XII к.к.

византиялык башкаруунун мезгилинен сакталып калган балгардык булактарга VII-XI к.к. балгардык тарыхты срттгн "Апокрифическая болгарская _ 1. Хрестоматия по истории южных и западных славян. В трех томах. Том I.

Эпоха феодализма. Минск, изд. "Университетское", 1987.

летопис" деп аталган апокрифтик тексттер кирет. Э алгачкысы катары ага Дунайдагы жаы хандык айылдын курулушу жннд кан сюбиги (Кан сюбиги (байыркы трк) - аскер башчы. мртагдын мезгилинде биринчи жолу кезиккен балгар хандарынын титулу, ред.) мртагдын (814-831) тырновалык жазуусун кошууга болот [1, 30 б.]. Мындагы "сбиги" деген трки сзн с (аскер, А.Э.) беги деп тшнбз. Плисктеги сууттктрнн курулушу жнндг хан Маламирдин (831-836) Шумендик жазуусунан тмнкдй тексттерди табабыз: "Кан сюбиги Маламир, теир жалгаган кмдар. Анын эски боилу (боил - трк-балгар ак сктрнн э жогорку титулу, ред.) Исбул (Исбул - Маламир жана Пресиан (836-852) хандарынын те башкаруучусу, ред.) кавхан (кавхан - хандын тебашкаруучусу, ред.) ушул сууттктрн курган жана аны кмдарга ткрп берген. кмдар кп жолу балгарларга тамак-аш жана ичимдиктерди берген, ал эми боилдерге жана багаиндерге (багаиндер - боилдерге караганда тмнрк абалда турган тркбалгар аристократиясындагы катмар, ред.) кптгн белек-бечкектерди берген" [1, 30-33 б.б.]. Бул экинчи текстте да "сууттктр" жннд сз жрт. "Суу ттктр" жннд ташка чегип жазуунун з эле маселенин ошол кезде т маанил болгондугунан кабарлайт. Болбосо суу маселесинен башка маанил маселелер жннд деле жазса болчудай эле. Ушуга байланыштуу бгнк кндг "Эл башы болгончо, суу башы бол" деген макалдын т байыркылыгы тууралуу айтууга болор эле. Байыркы протобалгардык тексттеги боил деген сз Монголиядагы (Сужидеги) ибадаткананын эстелигиндеги таш бетинде Йаглакар Хан Ата жнндг текстте кезигет: "Уйгур жерине Йаглакар Хан Ата келдим. Кыргыз уулумун.

Мен Бойла, даражалуу сотмун. Куттуу Бага Таркандын буйрук берчсмн.

Атак-дакым кн чыгышка, батышка тийди. Бай элем. Агылым он, жылкым сансыз эле. Иним жети, уулум ч, кызым ч эле. Уулумду йлндрдм.

Кызымды калысыз бердим. Марыма жз эр. Турак бердим. Жээнимди, неберелеримди крдм. Эми лдм. Уулум эр жеткенде марымдай бол, канга кызмат кыл, кайраттан..." [2, 149 б.].

Протобалгар тексттери IX к. орто ченинде (831-852), ал эми Сужидеги текст да ошол мезгилде (840-847) жазылгандыгын, андагы бойл жана бойла деген сздрдн лексикалык мааниси, грамматикалык тзлш жагынан окшоштуктарын, болгондо да бойла деген сздн кыргыз текстинен кезиккендигин эске алсак, убагында кыргыз уруулары бир эле мезгилде азыркы чыгыш европалык жана азиялык чектерде жашап келгендигине дагы бир ирет 1. Хрестоматия по истории южных и западных славян. В трех томах. Том I.

Эпоха феодализма. Минск, изд. "Университетское", 1987.

2. К.Жусупов. Байыркынын издери. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду, 2001.

ишеним артууга болор эле. Ушуга байланыштуу С.М.Абрамзондун "айрым бир кыргыз уламыштарында Балгар лкс айтылат - айрым уруулар (жетиген, кушчу, кркр) ушул лклрдн келишкен" [2, 48 б.] деп жазганын эске салуу туура крнт. Ал эми тилдик жакындыктар боюнча К.Г.Менгестин "кыргыз тили, азыркы адабий тилден байкалгандай бул тилге тндк-батыш (Б) же кыпчак тобу бир топ таасир тийгизген. Бул кыпчак тобу "орто трк" доорундагы тндк батыштагы эски трк тилдери: 1) куман тили (Codex cumanicus менен кумандардын (же половецтердин) тили) жана кыпчак тилинен турган" деп айтканы [4, 115 б.]. жогорудагы божомолдордун чындыкка жакындыгын тастыктап турат.

Ошол эле мезгилдеги Плискдеги хандын жакындарынын лмн байланыштуу мрзд ташка чегилген жазуулардан дагы бир тмнкдй текстти жолуктурууга болот: "Кан сюбиги мртаг. Корсис, копан, менин жором болгон. Жршк чыгып, ал Днепр дарыясына чгп кеткен. Ал чакарар уругунан болгон. Кан сюбиги мртаг. Жупан (жупан - э жогорку славяндык ак сктрдн кл. IX к. бул термин трк-балгар аристократиясынын клдрн да берилген, ред.) таркан (таркан - белгил бир аймакты башкарган хандын кл, ред.) Сун жором болгон жана урушта лгн. Ал Куригир уругунан болгон. Кан сюбиги мртаг. Багатур (баатыр, А.Э.) багаин Славна (Славна - теги боюнча нукура славяндык ысым. Маркумдун кайсы урукка тиешел экендиги боюнча маалыматтын жоктугу клд бурдурат, ред.) менин жором болгон жана ооруп лгн". Эстеликте "Кан сюбиги мртаг" деген сз тизмеги ч жолу кайталанат. Муну улуу канды тблкк эскерип туруу максатында ошентишкен деп ойлоого болот. Тексттердеги бойл (бойла), таркан деген байыркы трк сздрнн эки географиялык чекитте болжол менен бирдей мезгилде тарыхый так булактардан кезигс чо кызыгууну туудурары бышык [1, 33 б.]. Бабур знн "Бабур-намасында" 1498жылдын коогаладуу кндр Маргылан шаарында турганда знн аскер башчысы Касым бекке Анжияндын тштгнд жашаган тоолуктарды:

ашпарларды, турукшарларды, чограктарды жылуу сз менен да, кч менен да менин бийлигиме ткрг жнттм. Булардын баары менин амириме моюн сунушту деп жазган жери бар [3, 84 б.]. Протобалгар тексттериндеги Испор (Аспарух) энчил атын, чакарар уруулук аталышты Бабурдагы ашпар жана чограк уруулук этнонимдери менен идентификациялоого болор эле.

1. Хрестоматия по истории южных и западных славян. В трех томах. Том I.

1987.

2. С.М.Абрамзон. Кыргыз жана Кыргызстан тарыхы боюнча тандалган эмгектер. Б., 1999.

3. Бабур. Бабур-наме. Т., 1993.

4. Менгес К.Г. Трк элдери жана алардын тилдери. Б., 2000.

Хан Крумдун мыйзамдары жннд "Лексикон судадан": "Балгарлар жегенден кийин аварларды толугу менен жок кылышканы белгил. Крум колго тшкн аварлардан сурамжылаган: "Эмне чн силердин ажоор жана бт элиер жок болду деп ойлойсуар?" Ошондо алар жооп беришет:

"Анткени, бири-бирин каралап чагымдоо кч алган болчу жана э мыкты эрлер жана баштуулар жок кылынган болчу. Мындан тышкары зкрлр жана уурулар соттор менен табакташ болуп кеткен эле. Ошондой эле араккечтиктен, анткени ичимдик кбйп кеткен, бардыгы араккеч болуп кеткен эле. Ошондой эле паралап сатып алуудан, анткени бт баары соодагер болуп кетип, бирибирин алдашкан. Биздин кыйрашыбыз мына ушундан келип чыккан". Муну уккандан со Крум бт балгарды жыйнап, мыйзам чыгарып, токтом кылат:

"Эгерде кимдир-бир башка бирн айыптаса, аны укпоо керек, аны алдын ала байлап, суракка алуу керек, эгерде ал жалган сйлп, чагымдаган болсо аны лтр керек. Ким уурулук кылса, ага тамак-аш берилбесин, эгерде кимдир бир ага барса, ошол замат анын дйн-млк тартып алынсын".

Ошондой эле ал ууру кылгандын бутун сындырып, анын бардык жзм багы кыйратылсын; ар бир жакыр кишиге кайра эле муктаждыкка тшпсн чн жарым-жартылай эмес, толук берилсин; ким муну аткарбаган болсо анын дйн-млк тартып алынсын...деп буйрук кылган [1, 34 б.]. Ушундан улам авардык тажрыйбадан мисал крп, з убагында мамлекеттик идеологиянын, урпактарга таалим-тарбиялоо бернн колдонуудагы системасына олуттуу эреже-мыйзамдар менен згртлр кирбегенде хан Крумдун балгар лкс бузулуп-жарылууга туштукмак беле деген божомолдун орун алуусу да толук ммкн эле.

"Лексикон судадагы" аварлардын идеологиясынын акыбети Орхон-Энесай эстеликтериндеги ойлор менен ндшп туруусу т маанил: "Андан кийин уулдары да кан болгон эле. Андан кийин иниси агасындай болбоду, уулдары канындай (атасындай) болбоду.... Акылсыз каган отурган эле, буйругу да (насааты да) акылсыз жаман болгон эле...Трк калкынын элдлгнн, мамлекетинин биримдиги учуп кетти (бузулуп калды)". А балким борборазиялык трктрдн саясий абалынын байыркы кчмн аварлардын тагдырына окшош болуп калуусунун бир себеби да ошол мамлекеттик идеологиянын ыдырашынан, ынтымактын кеткендигинен жана улуулардын кичлрд тарбиялоодогу кадыр-баркынын таасиринин жоголушунан болгондур.

1. Хрестоматия по истории южных и западных славян. В трех томах. 1987.

2. Л.Н.Гумилев. Байыркы трктр. "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.

Л.Н.Гумилевдун ишениминде Экинчи Трк кагандыгынын расмий идеологиясы эки принципке таянып турган: ал Кытай маданиятын четке кагуу жана кошу элдерге караганда биз артыкчылыктуу элбиз деген сезим...

Биринчи маселе боюнча Йоллыг-тегиндин да, Тон-йокуктун да кз караштары дал келет. Йоллыг-тегин мындай деп жазат: "Бизге алтын, кмш, спирт (же дан) жана жибекти чексиз берип турган табгач элинин тили ширин, кымбат баалуу днйлр жумшак болор эле; алар бал тилге салып, кымбат баалуу асем днйлр менен алыскы элдерди да зн т жакындатып тартып турду. Ал элдер болсо табгачтарга жакын кошуна болуп келип туруп, алардын жаман айла-амалдарын йрншт". Автордун пикиринче ал кайсы "жаман айла-амалдар" экени Кл-тегинге арналган эстелик жазууда тшндрлгн:

"...табгач эли тараптагы бузукулар менен кктчлрдн аракеттеринин натыйжасында жана асем байлыгы менен кызыктыруунун аркасында, ошондой эле алар (табгачтар) агалары менен инилерин араздаштырып, эл менен башкаруучуларды бири-бирине тукуруп, курал менен жабдуунун натыйжасында, трктр з элин блнг алып келди" [1, 347-348 б.б.].

Л.Н.Гумилевдун чыгарган бтм боюнча бул жерде мамлекеттердин гана крш эмес эки маданияттын крш, эки кз караш менен эки дйнтаанымдын крш орун алган эле. Улуу талаа зн Кытай болбоого, з менен з боло тургандыгына укугу бар экендиги жнндг манифест менен жар салган. Ушундан улам байыркы европалык протобалгар (трк) жазууларындагы жана борборазиялык байыркы трк эстеликтериндеги идеялардагы типологиялык крнштрд баса белгилеп кет зарылдыгы келип чыгат.

"Апокрифическая болгарская летопис" биринчи балгар падышачылыгы жннд текстинен:...Ошондо менин кулагыма угулду... "Исайя, менин сйкт пайгамбарым, Рим тараптагы батышты кздй жн, кумандардын (кумандар - половецтер, мында кчмн трк элдери, ред.) чтн бирин тзгн балгар деп аталгандарын блп ал, римдиктер жана эллиндер таштап кеткен Карвун жерин (Тндк-Чыгыш Болгария, ред.) жайла". Испор (Аспарух, ред.) падыша Балгар жеринде 172 жыл бийлик кылды, андан со аны измаилдыктар Дунайда курутушту. Балгар падышасы Испордун лмнн кийин кумандар балгар деп аталып калышты, Испор падышага чейин алар язычниктер болушкан, эзелтен бери грек падышалыгынын каршылашы болуп келген.

Балгар падышалыгынын кмдары болуп Испор падышанын уулу Изот (Ызат, А.Э.) (Изоттун легендалык образы катары хан Крум прототип болушу ммкн, ред.).

_ 1. Л.Н.Гумилев. Байыркы трктр. "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.

Изот падышадан эки уул туулат, бирин Борис деп, экинчисин Симеон деп атайт ал. Изот падыша жз жыл жана ч ай мр срп, Плиск градында дйндн кайтат. Изот падышанын лмнн кийин анын уулу Борис Балгар падышачылыгына ээлик кылып калат. Ушул падыша бт Балгар жерин чокундурган жана чирклрд курдурган... [1, 45 б.]. Азыркы Европаны жердеп калган байыртадан теирчилик динин тутунган дагы башка кптгн трк тилд кчмн элдердей эле байыркы балгар эли да тарыхтын жазмышы менен христиандыкка тп, тилинин да, дилинин да, тарыхый нгснн нугу да таптакыр башка багытка туштуккандыгын карт тарых з айгинелеп отурат.

б) Орто трк доору менен Байыркы Орус адабий эстеликтериндеги тркизмдердин интегративдик мнз "Слово о полку Игоровенин" (1990) "Летописная повест о походе Игоря Святословича на половцев в 1185 году" деген тиркемесинде тмнкдй саптар жазылган:

"Когда же занялся рассвет субботнего дня, то начали подступат полки половецкие, словно лес. И не знали князя русские, кому из них против кого ехат, - так много было половцев. И сказал Игор:

"Вот думаю, что собрали мы на себя всю землю Половецкую-Кончака, и Козу Бурновича, и Токсобича, Колобича, и Етебича, и Тетробича" [2, 341 б.].

Бул "Летопистик повесттеги" Кончак, Козу Бурнович, Токсобич, Колобич, Етебич жана Тетробич деп аталган ысымдар (аталыштар) трк (кыпчак) урууларынын аталышы экендигин Н.А.Аристовдун "Усуни и кыргызы или кара-кыргызы" деген эмгегинен билебиз. Анда тмнкдй маалыматтар келтирилет: " Из арабских историков эмир Рукнеддин Бейбарс (умерший в г.) рассказывает, что Аккубул, кипчак племени токсоба, убил Монгуша, племени дурут; из-за этого возникла война; когда дуруты в сражении одержали верх, Аккубул отправил брата своего Ансара к Души-Хану (т.е. Джучи-хану), сыну Чингиз-хана; Души-хан двинулся на кипчаков со своим войском, болшую част избил и захватил в плен. Тот же рассказ приведен и у Ибнхалдуна. Имена кипчакских племен писатели эти сообщают такие: токсоба, 2 бурджоглы, 3 иета (по Ибнхалдуну сета), 4 бурлы (элбули), кангуоглы или кангароглы (канааралы), 6 анджоглы (оглы), 7 дурут, карабароглы (калабаалы), 9 джузнан (джерсан), 10 карабиркли 1. Хрестоматия по истории южных и западных славян. В трех томах. Т.1. 1987.

2. Слово о полку Игореве. Л.: Сов. писат., 1990.

(кадкабирклы) и 11 котян (кунун). (См. "Сборник материалов, относящихся к истории Золотой орды" В.Тизенгаузена, том 1, извлечения из сочинений арабских. Сиб., 1884 года, стр. 540-542) [1, 371 б.].

"Летописттик повесттеги" жана араб булактарындагы маалыматтарды з ара салыштыруу менен байыркы трк (кыпчак) урууларынын аттарын тактап алабыз: Токсобич-токсоба, Колобич-калабаалы (карабароглы), Етебич-иета (жете); ал эми половецтердин (байыркы кыпчактардын) ханы аталган Кончак ысымы кыпчак деген сздн бузулуп айтылышы. Н.А.Аристовдун ошол эле эмгегиндеги "... по биографии Тутухи в "Юан-ши" (глава, 128), предки кипчаков (кin-cha) первоначално обитали на реке Чжелян (Dje-Lien), на севере от Wu-Pinq, близ горы Дахан (An-da-han) (Анжиянбы? А.Э.) [1, б.] деген маалыматынан кыпчактардын байыркы аталышы кандай (кинча) экендигин тшнбз. Ошол эле жерде "Кюйчу...переселился на запад, в горы, именуемые Юйли боли (Yu-Ii-вo-li) и его имя (Ки-сhи) дало название царствующему роду в кинча (кiп-сhа, кипчак) деген саптардан "кинча" жана "кипчак" бир эле кыпчак деген сз экендигин тшнбз. Ошондой эле биз мындан "Кюйчу", "Ки-сhи" деген энчил аттардан кушчу деген уруунун аталышын кездештирип жаткан жокпузбу деген суроого кептелебиз.

К.Г.Менгестин пикиринче Кончак хандын баласы Юргий (рг, рг?) Чынгыз хандын кол башчысы Субудайдын мр баянында жана Жуан-шуда (Монгол династиясынын летописинде) эки аскер башчынын бири катары эскерилет. Аны Субудай башында турган монгол аскерлери Ву-сзу дарыясынын боюнда талкалап таштайт [2, 84 б.]. Мындагы рг, рг аттарынын "Манастагы" кыпчак каны рб менен окшошуп туруусу да зн клд бурдурат.

Эми "Летописттик повесттеги" Козу Бурнович деген половец ханына келсек, "Слово о полку Игореве, Игоря, сына Святославля, внука Олгова" тп нуска текстинде тмнкдй эпизод кездешет:

"А не сорокы второскаташа-на следу Игореве ездит Гзак с Кончаком" и млвит Гзак Кончакови:

"Аже сокол к гнезду летит, соколича растреляеве своими злачеными стрелами".

_ 1. Аристов Н.А. Усуни и кыргызы или кара-кыргызы. 2001.

2. Менгес К.Г. Трк элдери жана алардын тилдери. 2000.

Рече Кончак ко Гзе:

"Аже сокол к гнезду летит, а в соколца опутаеве красною девицею".

И рече Гзак к Кончакови:

Аще его опутаеве красною девицею, Ни нама будет соколца, Ни нама красны девице, То почнут наю птици бити В поле Половецком" [1, 68 б.].

Тексттен крнп тургандай "Словодогу" Гзак жана Гза деген хандын (балким уруунун, элдин) аты жана "Летопистик повесттеги" Козу деген сздр казак деген этнонимди тшндрт деп божомолдоого болот.

"Словонун" примечаниесинде "Гзак, Кончак - половецкие ханы Гзак (Кза) Бурнович и Кончак Отракович..." деген тшндрмс бар, мындагы Гзанын К тыбышы менен башталып Кза болуп айтылышына кл бурабыз да, Кзак, туурасы Казак деген элдин (уруунун) атын таап алабыз.

Казак деген этнонимдин байыркылыгын (Чынгыз-хандын дооруна чейинки) Н.А.Аристов X-XI к.к. жашап ткн айтылуу фарсы акыны Фирдоуси да эскертип ткндгн келтирет: "Казаки у Фирдоуси, писателя уже XI столетия, могут быт обяснены или известностю ему такого имени гузов, или тем обстоятелством, что и прежде шайки и скопища кочевников, делавшие набеги на границы Ирана с целю грабежей, называлис уже казаками, подобно тому, как и позднее, во время Тимура, такие шайки тоже именовалис казаками" [2, 366 б.]. А.Левшин Париждеги Азия коомуна берилген жана "Азия жаылыктары" журналынын 1828-жылдагы санына жарыяланган "Кыргыз-кайсактар же кыргыз-казактар тууралуу тарыхый маалыматтар" деген макаласында "...Кайсак же Касак деген сз Казак дегендин бурмаланган тр. Чыгыштын айрым жазуучулары ырастаганына карасак бул сз Христтин трлшнн да мурун пайда болгон. Бул пикирдин туура же туура эместигин иликтеп отурбастан орто кылымдардагы Орус урууларынын турмушунун кптгн тармактарына таралып кеткен Казак деген аталыш башынан бери эле Кыргыз-Кайсак ордолоруна таандык экенин жана азыр да алар здрн Казак деп гана аташарын белгилегибиз келет. Персиялыктарга, бухаралыктарга, хивалыктарга жана Азиянын башка элдерине алар мына ушул ат менен белгил" деп маалымат берген [3, 252 б.].

_ 1. Слово о полку Игореве. Л.: Сов. писат., 1990.

2. Аристов Н.А. Усуны и кыргызы или кара-кыргызы. 2001.

3. Кыргыздар: Санжыра, тарых, мурас, салт. II китеп / Тз. К.Жусупов. Б.:

Кыргызстан, 1993.

Ал эми Козу Бурнович дегендин Бурновичин кантип чечмелг болор эле? Балким, огуздардын боюндур уруусунун атыдыр. Биз В.В.Бартолддон тмнкдй маалыматын ой жгрт иретинде келтирип крск болот:

"Болшинство сведений о кипчаках в Восточной Европе, а также об их предшественниках, печенегах и огузах... вероятно торки русских источников;

вместе с торками русские летописи упоминают еще и берендеев - вероятно, огузский род баюндур..." [1, 508 б.].

К.Г.Менгестин пикиринче илгерки орус летопистеринде Киевдин улуу князынын ордо сакчылары деп эскерилген торктор менен берендейлер да огуз урууларынан болуш керек. Х кылымда Жайык (Яик) менен Волганын ортосунда жашаган чыгыш печенегдердин кээ бир топтору здрнн тндкбатыштагы кошулары огуздарга биригишкен же огуз урууларынын конфедерациясына кирг аргасыз болушкан [2, 75 б.]. А балким бул (Бурнович) биз жогоруда келтирген Н.А.Аристовдогу бурлы деген кыпчак уруусунун аталышынандыр.

"Словодо" "А поганого Кобяка из луку моря..." деген ыр сабынан Кобяк (56 б.), ал эми "Словонун" примечаниесиндеги "... половецкий хан Кобяк Карлыевич, плененный во время похода Святослова и Рюрика на половцев в 1184 г." деген тшндрмдн Кобяк (Кобяк Карлыевич) деген хандын ысымын учуратабыз. Биздин оюбузча Кобяк деген хандын ысымы Кебек деген энчил атты тшндрт. Муну Н.А.Аристов келтирген маалымат менен салыштырып крск болот: "О происхождении кипчаков у Рашид-эддина значится: "Одна беременная женщина, мужа которой убили на войне, вошла в сгинившую середину болшого дерева и разрешилас там...(Ребенок), по усыновлению стал сынам Угуза: имя ему дали кыпчак, произведенное от кубук, означающее по-тюркски сгинившее в середине дерево" ("О турецких и монголских племенах", с.19) [3, 371 б.]. Демек, "Словодогу" бузулуп айтылган Кобяк, бул Кбк б.а. э алгачкы аталышы, ал кийинчерээк Кебек болуп згрп кеткен болуш керек. Х.Карасаевдин тшндрмс боюнча:

"Кыргыздарда: бай кбк (иттин аты). Трктрд: кпй. 1184-жылы кыпчактадын Кбек деген каны болгон. Тркмндн да Кпек деген ксм болгон" [4, 437 б.]. Ошол Кбк (Кебек) деген этноним кийин хан тукумдарынын энчил аты болуп кездешкенин крбз. Маселен, чагатай улусунун кмдары Кебек хан (1326-ж. дйндн кайткан) сегиз жыл бийлик _ 1. Бартолд В.В. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996.

2. Менгес К.Г. Трк элдери жана алардын тилдери. 2000.

3. Аристов Н.А. Усуни и кыргызи или кара-кыргызы. 2001.

4. Карасаев Х. Камус наама: Араб, иран, кытай, монгол, орус тилдеринен оошуп келген сздр жана кнргн сздр. Б., Шам, 1996.

кылган. Ал мусулмандарды колдогон, бирок з байыркы теир динин тутунган. Кебек хан мусулман эмес э акыркы чыгызиддик (чагатайлардан) кмдар болгон. Ал эми "Словодогу" Карлыевич дегени огуздардын карлук, карлык этнониминин Кебек Карлук болуп чогуу аталышы экендигин баамдоого болот. Расмий булактарда келтирилбесе да кыпчактарды (кыргыздарды да) уйгурлар кебек деп атап келишкендигин азыр да угууга болот.

"Словонун" "...иже погрузи жир во дне Каялы - реки половецкая" деген ыр сабындагы Каялы аттуу дарыянын бар-жогу, каерделиги бгнк кнг чейин так аныктала элек. "Словонун" примечаниесинде: "На какой реке произошло сражение Игоря с половцами, до сих пор не установлено (на этот счет существует множество гипотез). Существует предположение, что Каялапоэтическое наименование этой реки, происходящее от глагола "Каяти" (жалет, сожалет, оплакиват) - река скорби, гибели, печали" [1, 68 б.].

Биздин оюбузча мындай божомолго кошулууга болбос эле.

В.В.Бартолд "... Примеры неточной передачи собственных имен особенно многочисленны в выписках из Джувейни. Так, на стр. 288 Кучлук говорит гурхану, что его войска рассеяны в областях Имал (т.е. Эмил), Кыяк и Бишбалык; вместо Кыяк следует читат Кыялык (Каялык)" [2, 555 б.] деп маалымат берсе, Н.А.Аристов "...по мнению " Howortha...Каиду получил в удел племена, составляющие союз найманский, и вероятно также предков нынешних калмаков; граничили его земли с Каялыком, Алмалыком и Бишбалыком... джагатаидов, к западу - владениями Орду (Ичена) и его потомков, на востоке, вероятно, Джабканом и Куке-Сырке-ула" [3, 374 б.] д тшндрмлрдн улам ошол "Словодогу" Каялы топоними трк уруулары илгертен бери жердеп келген Орто Азиянын аймагындагы таанымал жер-суунун аталышы экендиги маалым болот. "Словодо" Каялы дегенде, балким, Волганын куймасы же Каспий деизине куйган кайсы бир дарыя жннд болуп жаткандыр. Каялы деп аталып калгандыгына, балким, дарыяга ушул атты ошол кезде койгон кыпчак (трк) уруулары здр себепчи болгондур. Ал кездеги орус летописецтеринин географиялык мыкты билими болгон деп ойлоого да болбойт, ал тургай В.В.Бартолддун "...неизвестный персидский географ Х в. считает Иртыш притоком Волги" [2, 555 б.] деген маалыматты ("Рукопис Туманского") келтиргенине караганда байыркы авторлор тарабынан чаташтырууларга жол берилип келгендигин тшнг болот.

_ 1. Слово о полку Игореве. Л.: Сов. писат., 1990.

2. Бартолд В.В. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996.

3. Аристов Н.А. Усуни и кыргызы или кара-кыргызы. Б., 2001.

Т.М.Гарипов менен П.Р.Кузеев "Башкирские родо-племенные названия и их алтайские параллели" деген макаласында уялаш трк жана алыс туугандыктагы монголдор чн жалпы болуп башкыр уруулары жана уруктары эсептелет деп тмнкдй маалыматтарды келтиришет: Ай - башкырларда, казактарда, кыргыздарда, тркмндрд ж.б.; Барын, Баарин - башкырларда, казактарда, каракалпактарда, кыргыздарда ж.б.; Кудай, Куди, Кзай - башкыр менен тркмндрд; Катай, Кара Катай - башкыр, казак, каракалпак, кыргыз, збектерде; Кошсо, Кушчи - башкыр менен тркмндрд; Кыпсак, Кыпчак башкыр, казак, каракалпак, кыргыз, ногойлордо; Салйут, Салджиут - башкыр, бурят, монголдордо; Татар, Татара - башкыр, татар, монгол, манчжур ж.б. [1, 217 б.]. Авторлор монгол жапырыгына чейин X-XIII к.к. башкыр этнонимиясы Огуз (Ай, Балыксы, Кара Таулы, Кошсо, Кзай, Кызгы, Танып, Тркмн) жана кыпчак мнзнн басымдуулугуна токтолушат. Бирок бул мезгилде башкыр этнонимдик массивинде монголдук аталыштардын келип кириши жргн, болгондо да монгол тегиндеги уруу-уруктук топтор кыпчактарга кошулушкан жана кыпчактар тарабынан Волга - Яик талааларына (Гара, же Гайна жана Кытай) кирип келгенге чейин жуурулушуп кетишкен [1, 218 б.].

Монгол жапырыгынын (XIII-XIV к.к.) башталышы менен Уралга трктшп (кыпчакташып) кеткен монгол тегиндеги уруулар (Барын, Меркит, Салйут ), кыпчактардын (Бушман, Калы, Каршын, Карый Кыпсак, Кыпсак Токсаба, Кыргыз) з кбйп отурган...Башкыр уруктар бирикмесинин башка бир топтору (Йнйар Катай, Кара Табын, Ме, Сби) Дешти-Кыпчак менен тынымсыз карым-катнашта болуп турган [1, 219 б.]. Алтын Ордонун урашы менен (XV-XVI к.к.) башкыр этнонимиясында Нугай Брйен, Нугаай Юрматы д башкырлардын ногой уруктары пайда болгон.

"Словодогу":

Пламя мечучи огненным рогом, - (174 б.) деген ыр саптарындагы Карна жана Желя деген сздр жннд трд пикирлер айтылып, аныгына жетпей келинген. "Словонун" 1. Проблема общности алтайских языков. Л., 1971.

примечаниесинде: "Первые издатели думали, что Карна и Жля - имена половецких ханов. Однако такие имена в источниках не встречаются. В настоящее время болшинство исследователей считает, что Карна и Жля - не собственные, а нарицателные имена, обозначающие символическиобобщающие образы печали, плача, скорби" [1, 68 б.] деп тшндрлт. Бирок Н.А.Аристов араб булактарына таянып келтирген кыпчак урууларынын ичинен Карнага ндшп турган канааралы, ал эми Жляны кыпчактардын (кыргыздардын, казахтардын) белгил жалаир уруусунун аталышына окшоштурууга болот. Ошондуктан, Игордун кошуну кыпчактардан 1185-ж.

талкаландыгын, ал эми "Словонун" андан бир топ кийин жазылгандыгын, кптгн топоним жана этнонимдер унутулуп же бузулуп айтылгандыгын, ошондой эле тркий сздрдн славян тилдеринде здштрлп колдонулушун жана поэманын жети-сегиз кылымдык тарыхын эске алсак туура болчудай. Ушундай эле ыкма менен "Словодогу" олбери деген элди Н.А.Аристов келтирген кыпчак урууларынын ичинен элбули уруусу менен, ал эми кыпчактардын дурут уруусун азыркы кыргыз, казактардагы дуулат уруусу менен идентификациялоого болор эле..

_ 1. Слово о полку Игореве. Л.: Сов. писат., 1990.

чнч бап боюнча корутунду 1. ХI-ХII к.к. ортоазиялык акындар билингвиг (зллиснейн) катары фарсы жана трк тилдеринде чыгармаларын жаратып келишкен. Алардын кпчлг трк урууларынын клдрнн болуп, здрнн ырларынын басымдуу блгн ошол кездеги мамлекеттик фарсы тилинде, башка бирин трк тилинде жазышкан. Жусуп Баласагындан башка эч кимиси трк тилинде чыгарма жазган эмес деп кесе айтууга болбойт. Трк адабий тилинде чыгарма жаратып атактуу акындын жолун уланткандар болгон деп ишеним артууга болот.

2. Орто кылымдык фарсы поэзиясынан акындары трк тилинде сйлп жана ыр да жазып келишкен. Х-ХI к.к. жашап ткн газневиддик фарсы тилд крнкт акын Минучихринин о дйн кеткен атактуу Фирдоусиге арнаган диванынан фарсы тилд акындардын, анын ичинде Фирдоусинин з да, трк тилинде чыгармаларын жаратып келишкени маалым болот. Акындын ыр саптары Юсуф Хасс-хажибдин "Кутадгу билигинен" отуз-кырк жыл илгери жазылганын эске алсак, бул тркий тилдеги бизге белгил э алгачкы поэмага чейин эле трк тилиндеги поэзия болуп келгендигин жана трд себептер менен бизге жетпей калгандыгын билг болот.

3. XII к. атактуу фарсы аалымдары жана акындары Жалал ад-Дин Руми, Касим ал-Анвар фарсы тилинен башка трк тилдеринде да ырларын жаратып келген.

Ушундан улам ошол Минучихринин берген маалыматтарынан, орток трк поэзиясынын такы жылдызынын ("Кутадгу билиг") поэмасынан кийинчерээк, ал эми "Хибат ал-хакаик", "Диван-и хикмат" поэмаларына чейин же чамалаш эле трк тилиндеги поэзия болуп келгендигине ишеним артабыз.

4. Иран менен Турандын илгертен берки пикир келишпестиги Кнчыгыш поэзиясынын клдрнн чыгармаларында ошол XI-XII к.к. да кездешкендиги мнзд. Бул албетте, ислам цивилизациясы менен мусулмандыкка алигече баш оту менен кире элек, жараткан теирге сыйынган байыркы кчмндр цивилизациясынын дйн таанымынын коошпогондугу менен тшндрлр бышык.

5. Мейкиндик абалы боюнча бири Борбордук Азияда, экинчиси Мавераннахр, Тркстан члкмн жердеген, мезгили боюнча болжол менен бирдей доордо (ХI-XIII к.к.) жашап ткн, бири фарсы тилд жазгыч акын, экинчиси тркий (кыргыз) тилд ткм ырчынын окшош теманын стнд поэзиянын башка бир жаы тр болгон табышмак ырды (лугзыны) тандап алышы акындар поэзиясынын клдр катары Муиззи да, Кет Бука да элдик оозеки чыгармачылыктын салттуу лглрнн демр алып тургандыгынан кабар берет.

6. Кнбатышы менен Кнчыгышын да чглткн хан болсо да, элинин кылым карыткан салттуулугунда тарбия алган, каада-салт, рп-адаттарды бекем тутунган, мамлекеттик эреже-жоболорду (Жасакты) з баш болуп сактоого милдеткер Чынгызкандын айклдк сапаты аны жалпы эле букараларына, конкретт жеке инсанга карата гумандуу мамилеси, даанышмандыгы, адилет чечимге келс кагандык парзы болуп келгендигин айгинелейт. Элдик оозеки жана ырчылар чыгармачылыгынын ушундай лглр аркылуу кээ бир тарыхый инсандарга (Кет Букага да, Чынгызканга да) баа бер алардын чыныгы жзн ачууда ыктуу ыкмалардан болуп саналары бышык.

7. Байыркы орток трк поэзиясы менен жакындан таанышуу трк тилд акындардын знн мурунку Рудаки, Фирдоуси, Йусуф Баласагуни, Махмуд Кашгари, Асади Туси, Низами Гянжеви, Эмир Хосров Дехлеви д фарсы жана трк акындарынын поэзияларын мыктап здштргндгн крстт.

Кутб Хорезминин "Махабат-наама" поэмасынын негизги згчлг ирандык сасанид хансарайынын турмушун эмес, турандык Алтын Ордо хандыгын срттг алуунун негизинде чыгарма жараткандыгында.

8. Кутб Хорезми "кашмирлик сыйкырчы" деп "Фархад жана Шириндин" Хосров Дехлеви жараткан индиялык версиясы жннд айтып жаткандыгы боюнча фарсиде жазган атактуу индий акыны Эмир Хосров Дехлеви (1253теги жагынан ал-Фарабидей (IX-X к.к.) эле трк элинин кл болуп чыгат.

9. Орто трк акындарынын чыгармачылыгынан орто кылымдык фарсы жана трк поэзияларынын интегративдик мнз, з ара маданий, поэтикалык жана маалыматтык жалпы мейкиндикти тзп келгендиги даана байкалат.

10. Байыркы кытай поэзиясы араб, фарсы жана трк поэзиясынан знн ыр каражаттарын тандоодогу сарадыгы, токтоолугу менен згчлнгн. Кытай поэзиясында кчмн трктр темасынын козголушу бекеринен эмес. Жздгн жылдар ичи бири-бирине ирегелеш жашаган Калаа менен Талаанын тркн тармактагы карым-катнаштыгы замандын канча бир бороон-чапкынынын, йд-ылдый соккусунун улуу сыноосунан тп, кайра эле бейпилдик орноп з ара этникалык, маданий байланыштыгы улантыла берген.

11. Бири-бирин алмашып Рим, згч Византия империясына жана чыгыш европа ээликтерине такай коркунуч туудуруп турган гунндар, массагеттер, скифтер (сактар), аварлар, аларды жеип алган балгар (кутургур, утургур) уруулары, кийинки хазарлар, исседондор, печенегдер (кыпчактар) - булардын баары трк тилд кчмн урууларынан болушкан. Булардын ортоазиялык же борборазиялык кандаштарынан э башкы згчлг байыркы ттунган (балким, теирчиликтен) диндеринен тздн-тз христиан динине тп кетишкендигинде, б.а. ислам аларга жетпей калган. Жазууда араб алфавитин эмес, грек (мисалы, "Апокрифическая болгарская летопис", кыпчактардын "Кодекс Куманикусу") жазмасын пайдаланышкан.

12. IX к. орто чениндеги Протобалгар тексттери менен Монголиядагы Сужи тексттериндеги сздрдн семантикалык мааниси, грамматикалык тзлш жагынан окшоштуктарын эске алсак, убагында кыргыз уруулары бир эле мезгилде азыркы чыгыш европалык жана азиялык чектерде жашап келгендиги маалым болот. С.М.Абрамзон маалымдаган айрым бир кыргыз уламыштарындагы айтылгандар, ал эми тилдик жакындыктар боюнча К.Г.Менгестин келтирген далилдери муну тастыктап турат.

13. "Лексикон судадагы" аварлардын идеологиясынын акыбети Орхон-Энесай эстеликтериндеги ойлор менен ндшп туруусу т маанил: Борборазиялык трктрдн саясий абалынын байыркы кчмн аварлардын тагдырына окшош болуп калуусунун бир себеби да ошол мамлекеттик идеологиянын ыдырашынан, ынтымактын кеткендигинен жана улуулардын кичлрд тарбиялоодогу кадыр-баркынын таасиринин жоголушунан болгон. Экинчи Трк кагандыгынын расмий идеологиясы эки принципке: Кытай маданиятын четке кагуу жана кошу элдерге караганда биз артыкчылыктуу элбиз деген сезимге таянган.

14. "Слово о полку Игореве" поэмасындагы жарым-жартылай же бгнк кнг чейин аягына жеткириле тактала элек кээ бир тркизм сздрг тшндрмлр берилет. Поэмадагы половец (кыпчак) урууларынын, энчил аттардын аталыштары крнкт тарыхчы, этнографтардын (Н.А.Аристов, В.В.Бартолд, Х.Карасаев) белгил эмгектеринде келтирилген байыркы кыпчак урууларынын этнонимдери менен дал келиши мнзд.

Тртнч бап

XI-XIII K.К. ОРТОК ТРК ПОЭЗИЯСЫНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР

1. Байыркы орток трк поэзиясынын негизги жанрлары, ыр формалары жана салттык поэтикалык ыкмалары, булардагы педагогикалык ойлордун чагылдырылышы Чыгыш элдеринин (араб, фарсы, трк) поэзиясынын бгнк кнг жеткен адабий чыгармалары негизинен эпикалык жана лирикалык багытта нгп келгендиги байкалат. Эпикалык поэзияга философиялык, дидактикалык, романтикалык - сй, баатырдык жана философиялык мазмундагы дастандар кирген. Лирикалык поэзиянын негизги жанрлары болуп газел, мустазод, мусаммат, масневи, касыйда, наама, мунозара, мухаммас, марсийа, мисал, кита, рубаи ж.б. эсептелген.

Е.Э.Бертелстин пикиринче араб квантитативдик метрикасынан болгон аруздун жергиликт (фарсы, трк) поэзияга келип кирс - бул талашсыз факты. Муну ал арабдарга чейинки ирандык трд тилдердин поэзияларынан сакталып калган зндлрдн баары силлабикалык принцип менен жазылгандыгын далил катары келтирет. Анткени, дари тилинин узун жана кыска ндлрд даана ажыратуучу касиетке ээ фонетикасы болгон.

Ошондуктан силлабикадан квантитативдик метрикага т жеил жргн.

Дари тилинин арузу арабдык аруздан айырмаланып тургандыгын ошол кездеги орто кылымдык чыгыш лингвисттери да белгилешкен. Дари арузунда ыр саптарындагы муундар дайыма бирдей сакталып турган метрикалык формаларга басым жасалган. Мындай крнш згч арабдарга таптакыр белгисиз болгон эпикалык поэзиядан апачык крнт. Ортоазиялык эртеги эпикалык поэзиянын э сйкт метрикасынан болгон мутакариб менен хазаджда квантитативдик принцип сакталган. Ошону менен бирге бул метрлер згрсз бир калыптагы он бир муундан гана турган. Канткен ченде да ортоазиялык жана ирандык аруз арабдык аруз системасынын таасири астында пайда болгон деп айтууга болот. Ортоазиялык жана ирандык элдердин поэтикасы араб поэтикасынан ырдын уйкаштуулугун так жана тере берг умтулган рифмалуулугу (уйкаштуулугу) менен згчлнп турган. Ыр саптарынын метрикалык ыр тзлш - ыр сабындагы кыска жана узун муундардын бирдей санда ырааттуу кайталанышына негизделген ыр тзлш.

Бул ыр тзлш эзелки доордо поэзия менен музыка алигече толук блн электе пайда болуп, кбнч узун жана кыска муундар маани ажыратуучу касиетке ээ болгон тилдерде (мисалы, араб тили) тараган. Метрикалык ыр тзлшн эзелки ыр тзлш жана Чыгыш элдериндеги аруз ыр системасы кирет.

Фирдоусинин "Шах-нама" поэмасы баштанаяк схоластикалык поэтикада мутакариб деп аталган метрикада жупташкан рифмалык саптар менен жазылган. Жусуп Баласагындын "Кут алчу билиминдеги" ыр саптар да "Шах-намадагыдай" эле Чыгыш поэзиясына мнзд мутакариб ыр тзлшн негизделген. Чет элдик кпчлк чыгыштаануучулардын пикиринде мутакариб метри араб поэзиясынан ткн. Бирок К.Г.Залеман мутакариб жана башка метрлер байыркы ирандык мурас, бир гана жери араб метрикасынын мектебинен тп ирандык поэзиянын колдонуусуна ыгайлаштырылган деген оюн тауулайт. Муну изилдчлр бул метриканын байыркы араб поэзиясында т сейрек кездешс менен да бышыктап келишкен. Мына ушул эки божомолго негизден менен кээ бир советтик иранистер "Шах-наманын" лчм - "нукура улуттук лчм" деп эсептешкен, анын башатын байыркы Ирандан изд керек деген тыянакка келишкен. Бирок, "Шах-наманын" метринин тамырын Ирандан изд куру бекер убарагерчилик, аны "Шах-наманын" мифологиялык зг келип чыккан байыркы чыгыш ирандык уруулар байырлашкан Орто Азиядан изд керек,- деп Е.Э.Бертелс знн версиясын тауулайт. Бул урууларда поэзия исламга чейин эле болуп келгендиги азыр бизге жакшы белгил. Бирок бизге жетип келген бул поэзиянын лглр силлабикалык лчмг ээ. Кыязы, К.Г.Залемандын исламга чейинки иран элдеринин эпикалык поэзиясы он муунга жакын ыр саптарынан турган силлабикалык лчмг ээ болгон деген божомолун кабыл алууга болчудай" [1, 229 б.]. Мындай тыянакты бирдей эле дегээлде салттуу силлабикалык ыр тзлшн ээ трк элдеринин оозеки чыгармачылыгына да ыйгарууга болот. Ошондуктан бизге белгил э алгачкы трк тилиндеги поэма болгон "Кутадгу билигдин" дал ушул мутакариб ыр лчмнд жазылганы да бекеринен эместир. Албетте, мында Жусуп Баласагуни знн бир топ илгери жашап ткн Фирдоусинин дари тилиндеги "Шах-намасы" менен жакындан тааныш болгондугунан кмн саноого болбойт жана андан кандайдыр бир дегээлде чыгармачыл демр алган деп ишеним артууга болот.

знн мурунку устаз акындардан таалим алуу, йрн дайыма болуп келгендиги жашырын эмес. Убагында кркм сз нрнн дассыккан устаты Низами Гянжеви да "Хосров жана Ширин" (XII к.

_ 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

80-ж.ж.) поэмасын жазууда белгил фарсы акыны Фахр ад-Дин Гурганинин таасиринен чыга албай анын "Вис жана Рамин" (XI к. 50-ж.ж.) поэмасындагы кээ бир эпизоддорду кайталоого алгандыгы маалым. Айта кетч нерсе Орто Азия жана Хорасандагы согуштук-саясий жана мамлекеттик тзлштрдн тп-тамырынан бери згргндгн байланыштуу Гурганинин ушул "Вис жана Рамин" дастанынан кийин перс-тажик эпикалык поэзиясында Фирдоусинин "Шах-намасына" окшогон баатырдык эпостордун жаралышы токтогон. Фарсы-дари поэзиясы эски салттардын таасиринен бошонуп романтикалык поэмалардын ордуна эми жаыча башка жолду тандай баштаган.

Ушуга байланыштуу Жусуп Баласагунин "Кутадгу билиг" поэмасынын трк тилинде жазылып калышына XI к. баш ченинде Орто Азияда фарсы-тажик тилд саманиддердин (874-999) ордуна саясий бийликке трк тилд караханиддердин (XI-XII к.к.) келиши да жагымдуу шарт тзгн деп ишенимд айтууга болот.

Аруз трк тилдеринде сйлгн калктардын классикалык поэзиясында, ошондой эле араб, фарсы адабиятында тараган ыр тзлш экендиги маалым.

Мында ырлар узун жана кыска муундардын кезектешип алмашуусуна, ошондой эле ыр сабындагы муундардын сапатына жана чен-лчмн негизделет. Жусуп Баласагунин "Кутадгу билиги" аруз ыр формасында жазылган э алгачкы трк тилиндеги чыгарма. Орто кылымдарда трк поэзиясында пайда болуп ркндгн бул система араб-фарсы адабиятынын кийинки сшн зор таасирин тийгизген. Ар элде знч згчлктрг ээ болуп "араб арузу", "фарсы арузу", "трк арузу" деп жиктелг жеткен. Аруз ыр системасы Жусуп Хасс-хажибден бир нече кылым кийин жашап ткн Жами, Навои, Махтумкули ж.б. классиктердин ыр жазуу формасына айланган.

Белгил фарсы акыны Минучихри (1041-ж..) насибдеринде кбнч мусаммат ыр формасын колдонгон. Мисалы, анын тмнк поэзиясы алты ыр сабынан турган мусамматтан турат:

Тургула, апкелгиле мага тонду: кз келди, Суук шамал Хорезмден согуп калды.

Деги булар жзм барки жзмзарда Калышыптыр окшошуп кйнгн сырчынын.

Та калып дихкан эге бармактарын тиштегилейт:

Шалбаада, бакта да, калбаптыр го гл дагы, анары [1, 361 б.].

Мусамматта бир топ ыр формалары бир ырга биригишет. Анын уйкаштык системасы тмнкч:

_ 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

Мурабба: а-а-а-б, б-б-б-а ж.б.

Мухаммас: а-а-а-а-а, б-б-б-б-а ж.б.

Мусаддас: а-а-а-а-а-а, б-б-б-б-б-а ж.б.

Мусабба: а-а-а-а-а-а-а-, б-б-б-б-б-б--а ж.б.

Мусамман: а-а-а-а-а-а-а-а, б-б-б-б-б-б-б-а ж.б.

Минучихриден эки кылым кийин "Махабат-нама" поэмасын (1353-ж.) Алтын Ордо кыпчактарынын тилинде жараткан орто трк поэзиясынын кл Кутб Хорезми (XIV к.) да дастанындагы масневилерин ошол мусаммат ыр тзлшнд жазгандыгын крбз:

Эй, шарапчы, алып кел млтр шарап, Аз да болсо кусалык турсун тарап.

Жалган кндр тез тр желдей желип, Ким кутулган ажалдан айтчы деги?!

Ойлоп крсм баарынан сабыр Билдим эми сабыр да бткн какшып.

Чйчгн бер Жамшиддин, эй Кл бугун кызытып сен тараткын.

Ак урганда жалыным учуп ккк, Сйктмн айрылып кл чккн.

Ойлоп крсм баарынан сабыр Эми билдим сабыр да калган какшып [1, 476 б.].

Махмуд Кашкардын атактуу "Дивани лугат ат-трк" ХI к. экинчи жарымында жазылган. Анда келтирилген поэтикалык зндлрдн дээрлик бардыгы рифмаларга ээ. Акындын "Тркий тилдер сз жыйнагынын" бир топ ырлары мурабба - Чыгыш поэзиясындагы трт саптан туруп а-а-а-б, б-б-б-а, вв-в-а, г-г-г-а тибинде уйкашкан ыр формасында жазылган. Ошондой эле анын ырларынын кпчлк блг бармак ыр тзлш деп аталган трк элдеринин байыртан келаткан ыр тзлшнд жаралган. Мында ырдын ар бир сабында муундардын санынын бирдейлиги мнзд. Кыргыз эл ырчыларынын, бир топ кыргыз акындарынын ырлары бармак системасына негизделген. Мында ыр саптары кбнч 7, 8, 9 муундан турат.

_ 1. Кыргыз поэзиясынын антологиясы. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.

Орто кылымдык фарси-дари жана трк поэзиясынын диванында жанрлардын тмнкдй ырааттуулугу катуу сакталган: касыйда, газел, марсийа, кытйа, рубаи ж.б. Жанрлардын ичиндеги ырлар алфавит боюнча жайгаштырылган. Фарсы, трк элдеринин поэзиясында крнкт акындардын баары здрнн диванын жазууга аракеттенишкен. Мисалы, белгил фарсы акыны Фаррухинин бгнк кнг жетип келген диванында эки жз он ч касыйда, жыйырма сегиз газел, отуз ч рубаи жана трт кытйа болгон. Ал эми Алишер Навои "Чар диван" трмгн тзгн. Ошол трт дивандын ар бирине знч ат берип, бтндй чыгармачылыгын ушул дивандарында чагылдырган.

Касыйданын арабдардан келгендигинен кмн саноого болбойт.

Касыйдалардагы рифмалардын (уйкаштыктардын) арабдык башаты бар деп ойлоого да болот. Ода перстик парфян жана сасаниддик кмдарлардын сарайларында болуп келгендиги белгил. Ал эми ортоазиялык байыркы газелдер касыйдадан блнп чыккан сй насибдери болуп саналат деген да божомолдор бар. Бирок бул чындыкка анча коошпойт. Эгерде араб поэзиясында чакан клмдг лирикалык формалар Омейяддардын (661-749) соку мезгилинде гана пайда болгондугун эске алсак эле араб поэзиясында ортоазиялык таасирдин сзсз болгондугунан кмн саноого болбойт.

Ошондой эле арабдарга чейин Орто Азияда жана Иранда сй ырлары болбогон деп ойлоого да такыр ммкн эмес.

Араб халифатынын таасиринин Орто Азияда жана Иранда солгундай башташы менен (тахириддер доору (821-873)) жергиликт акындардын з элижеринин байыркы маданиятына, адабиятына болгон кызыгуусу кчгн. Алар элдик чыгармачылыктын лглрн эл оозунан жыйнай башташкан. Мисалы, Мервден чыккан Абу-л-Фазл ас-Суккари деген араб поэзиясына таптакыр мнзд эмес жупташкан рифмадагы (уйкаштыктагы) - муздавадж ыр формасын колдонуу менен бир катар байыркы макал-лакаптарды араб тилине ыр трнд так которуп берген [1, 104 б.].

Фарсы жана трк тилдериндеги орто кылымдык поэзияда рифманын пайда болушу араб поэзиясынын таасиринен улам деп эсептелинген.

Арабдардын касыйда жана газелдеринде монорифмалык форма мнзд болгон. Ал эми бейт жана рубаи араб поэзиясында болгон эмес. Алар фарсы жана трк элдеринин поэзиясына мнзд келген. Ошондуктан фарсы жана трк поэзиясында илгертен эле уйкаштык болуп келген деп ишенимд айта алабыз. Бейт туташ уйкаш эки саптан турган ыр трмг. Низами, Навоинин поэмалары ушул бейт формасында жазылган. Газел, касыйда адатта бейттерден турган. Мисалы, Низами Гянжевинин (1141-1209) "Лейли жана _ 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

Мажнун" (XII к. 80-ж.ж.) поэмасынын "Уулума насаат" деген блмнн тмнкдй бейттерди кезиктиребиз:

Арыстандай албуут болуп, урушта же, Жаштыгы жалгыз сага болот те.

Азаматтык абийриден айрылбагын жеип чыкса, Маскаралап тебелеп башка бирнн ар-намысын...

Чыркыраган чындык болсун жомогуда...

Жалтактабай сен ишенгин кеешиме, Кызмат кылат кеешим эгер укса дегениме.

XI-XII к.к. ортоазиялык жана ирандык поэзияны иликтеп талдоо газел менен рубаинин сп-нккндгн айгинелейт. Газел мурун касыйданын бир насиби катары каралып келсе, эми знч жанр катары кирип калган. Рубаи дагы эле башаты катары зн оозеки элдик чыгармачылыктан жаы демр алууну уланткан.

Е.Э.Бертелс Шамс-и Кайстын поэтикасы боюнча трактатта улуу фарсытажик акыны Рудаки (857-941) э алгачкы болуп дари тилиндеги поэзияда рубаини (трк элдеринде "тртлк") колдонгондугун эскертет. Бул ири чыгыш таануучу рубаи ыр формасы ал мезгилде, андан кийин да элдик оозеки чыгармачылыктын жанры болуп келген деген пикирин айтат. Атактуу фарсытажик акыны бийлик эгелерине кызмат кылганы менен элдик салттардан жана карапайым калктын ырдык салтынан оолактаган эмес. Ал оозеки элдик чыгармачылыктын тблкт стихиясынан зн тгнгс чыгармачылык демр алып тургандыгы анык [1, 135 б.]. Ушундан улам колдогу маалыматтар боюнча элдик чыгармачылыктын рубаи (тртлк) ыр тзлшн фарсы-дари поэзиясында э алгачкы болуп Рудаки колдонгон деп тыянак чыгарсак болчудай. Ал эми бул "тртлк" ыр формасы трк тилд элдердин оозеки чыгармачылыгында эзелтеден эле болуп келгендиги маалым. Рудакиден бир канча доор кеч ткн орто трк поэзиясынын улуу шаирлери Навои, Бабур жана улуу фарсы акындары Омар Хайям, Жами ушул рубаи ыр системасында чыгармаларын жаратып келишкендиги белгил. Ошону менен бирге Рудакинин сакталып калган зндлрнн ырларынын метрикалык жактан кп трд болгондугун билебиз. Рудаки изилдч С.Нафисинин айтымында _ 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

Рудакиде андан мурун эч бир акын колдонбогон т сейрек мутакариб ыр системасы кездешет. Мисалы, Ты - весенный цветок, ты - татарский кумир, Ест у тебя вино, почему же не несеш ты его? [1, 136 б.].

Е.Э.Бертелстин ишениминде рубаи ("тртлк") сырткы кийлигишлрсз нукура иран эли тарабынан жаратылган ыр формасы. Ал К.Г.Залемандын рубаини ислам поэзиясына чейинки байыркы авесталык гаттардагы Спента-маню строфасына (ыр тмгн) алып барып жабыштыргандыгын мисал келтирет. Ыр саптарындагы муундарды трдч кылып з ара айкалыштыруу он ч, он эки, он бир, он муундан турган рубаини берери аныкталган. Мындан чыкты рубаи байыркы поэзияда да поэтикалык (декламациялык) трнд эмес, музыкалык формада жашап келген деп жыйынтык чыгарууга болот [1, 107 б.].

Рубаилер араб, фарcы, трк тилдеринде жазылып, философиялык, сй, диний мазмунга ээ болгон. Чыгыш поэзиясынын крнкт клдр Рудаки, Омар Хайям, Жами, Навои, Бабур ж.б. акындардын лирикаларынын кпчлгн рубаилер тзгн. Улуу орток трк акыны Захираддин Мухаммед Бабурдун (1483-1530) рубаи ыр формасында жазылганын тмнк тарбиялык маанидеги ыр саптарынан байкайбыз:

Орозо келди напсисин кпт сынаган, Азайды жолдо кечээки кербен чубаган.

Шарапка тоюп мас болуп жрт дубана.

Кусалык эзип дартымдын карты Ысытма чыгып турганда денем Кабагы салып, тырышып тери Жарытпайт тнд ар жерде жанган ала _ 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

Кечиргин достум, зкт дарттын Ал эми тмнд фарсы акыны, айтылуу Омар Хайямдын (XII к.) суфийлик поэзияга зн караманча жакындатпаган гедонистик маанайдагы рубаилеринин жогорудагы Бабурдун ыр саптары менен маани-маызы боюнча коошпоосуна жана риторикалуу суроо ыкмасын жнд колдонуусуна мисал салыштыруу иретинде келтирилет:

Эсен болсо, орозону анчалык Сен узакка созбо, солуп ач калып.

Мал, адамга бирдей зыян - ачкалык.

Аалам сырын ачкан барбы? Ал кайда?

Жашоо эмне? Ойлонгондон не пайда?

Жалгандагы жалгыз чындык мен билген, Сйп, кызып, жыргалыа тойбочу, Сакалыдын, мурутудун кудайга, Бир тыйынча кереги жок. Ойночу.

Трт саптан турган ар кандай эле ыр рубаи боло бербеси бышык. Рубаиде жалпылаштырылган ойдун болушу зарыл. Жогорудагы поэзия зндлрнн з алдынча трт саптан турган ч маанилик блокторду крбз.

Токтогул ырчы, Толубай сынчы жана Асан Кайгы ткмчлк нр менен поэзия жараткан ырчылар чыгармачылыгынын клдрнн болушкан.

Алар элдик оозеки чыгармачылыктан жана элдин рухий турмушунан булак катары кркм-эстетикалык азык алып турушкан. Ак тадай ткм ырчылар ырларын кобуздун (комуз), домбранын коштоосунда аткарып келишкен.

Акындар поэзиясында жашоо-турмуш жана сй ырлары, санат-насыят жана терме, дастан жана айтыш жанрлары кеири нккн.

Эл ырчылары акыл-насаат берч, таалим-тарбия йртч, курч сзд, клм чакан кркм дидактикалык чыгармаларды жаратышкан.

Кркм нр, адабият жалпысынан таалим-тарбия берсе, дидактикалык чыгармаларда ошол акыл-насаат йрт, таалим-тарбияга жана жрмтурумга гтт тздн-тз, ачык айтылат. Алардын таасиринин кчтлг жана ыкчамдыгы мына ушунда болгон. Санат-насыят, терме жана лг ырлары, табышмак жана макал-ылакап сыяктуу дидактикалык мазмундагы чыгармалар кыргыз элинде эзелтеден бери таалим-тарбиялык кызмат аткарып келген. Эл ырчыларынын аткаруусундагы санат-насыят, термелердин ар кандай формадагы лглрнд ыргактын, уйкаштыктын жана ыр сабындагы ырдык лчмдн (метриканын) туруктуулугу, ыр сабындагы муундун бирдейлиги мнзд. Профессор К.Рысалиевдин пикиринче "ыр жолдорунун ичиндеги ритмикалык блктрдн жалпы саны жагынан кыргыздардын силлабикалык ырларын трт топко блг болот. Эки ритмикалык, ч ритмикалык блкт ырлар, трт, жана беш ритмикалык блкт ырлар" [1, 14 б.]. Ал эми ткмчлк нрн мнзд санат-насыят жана терме ырларынын басымдуу блг эки ритмикалык ырлардан тобуна кирери аныкталган.

Трк тилд бардык эле элдердин оозеки чыгармачылыгындагы силлабикалык муун тзлш менен сакталып калган поэтикалык чыгармалардын зндлрнн метрикасынын окшоштугу даана байкалат.

Исламга чейинки ирандык жана тркий поэзиянын бизге жетип келген зндлр силлабикалык принципте гана жаралып келгендиги белгил.

Мында ыргак (ритм) ыр сабындагы муундардын бирдей лчм айкашы аркылуу тзлт, бул система туруктуу басымга ээ тилдерге мнзд. "Санатнасыят, терме ырларынын ырдык структуралык айрыкча мнзд болгон уйкаштык белги, же башка элдик ырларга салыштырып карагандагы дагы бир рифманы уюштуруудагы касиеттеринин бири - редифтик татаал уйкаштын ыр саптарындагы колдонулушу. Редиф - жалпы эле Чыгыш элдеринин поэтикалык искусствосуна ырдын уйкашуу табиятына кмктш болгон негизги кркм каражат катары эсептг болот" [2, 100 б.].

Бгнк кнг чейин сакталып калган поэтикалык чыгармалардын зндлрн йрн эпикалык поэзия форма жагынан лирикалык поэзиядан згчлнп тургандыгы жана бардык эле элдик оозеки поэзиянын метрикасы силлабикалык болгондугу аныкталган. Бул азыркы кптгн иран жана трк тилд дээрлик бардык элдердин фолклорунда сакталган. XII к. жашап ткн Кулкожоакмат Ясавинин "Насыяттар жыйнагындагы" ырлары формасы боюнча элдик силлабикалык метриканы жана строфалык курулушту сактаган. Мына ушунусу менен анын поэзиясы араб-фарсылык ыр тзнн квантитативдик системасын колдонуп келген караханиддик трк поэзиясынан згчлнп турган. Муну суфий акын знн санат-насыяттарын бийлик эгелерине гана эмес, _ 1.К.Рысалиев. Кыргыз ырларынын тзлш. Ф., 1965.

2.Т.Танаев, Б.Ташполотова. Этико-философия менен этнопедагогиканын кыргыз фолклорундагы орду. Бишкек-Ош, 2004.

караламан калкка да арнап жараткан деп тшнг болот. Анын зар-заман мотивиндеги тмнк ыр саптары редиф уйкаштыгына мисал болуп берет:

Кзм нымдуу, дилим мудуу, жаным Не ылаажы этеримди билбейм, достор.

Бу касыретте он талаалап жашым Кай тарапка кетээримди билбейм, Трл, трл алааматтар болду пайда, Жргмд жараакаттар болду пайда.

Бу дйндн "Жарк" чыгууга барбы Эмне ылаажы этеримди билбейм, Алла чн элден безип карып болсом, Жандан кечип, малдан кечип карып Жалгыз каздай эрме члд талып Эмне ылаажы этеримди билбейм, Акмат Ясавинин поэзиясынан мындай редифтик уйкаштыкты кп эле кезиктирг болот.

Орток трк поэзиясында редиф поэтикалык ыкма катары дээрлик бардык акындардын чыгармачылыгына мнзд болгон. Ал ыр сабындагы уйкаштыктан кийин келч сздр жана сз айкаштары. Араб тилинен которгондо "артынан келч" деген маанини билдирет. Редиф кбнч уйкашкан сздн кийин бир сздн кайталанышы, ал кбнч араб, фарсы, трк жана жалпы эле Чыгыш поэзиясына мнзд. Автор редиф катары келген сзг, сз айкашына же сйлмг згч басым жасайт. Бул чыгарманын бткл зг менен байланышып турат. Мисалы, Асан Кайгынын санат, термелеринин басымдуу блг редифтин бир сздн турушуна мисал боло алат:

Белге этегин тргн билер.

Пул кадырын саткан билер, Туз кадырын таткан билер, Сз кадырын айткан билер, Дйн кадырын тапкан билер.

Тууган кадырын блнгн билер (КПА, 508 б.).

Белгил башкыр фолклорчу илимпозу А.Н.Киреевдин тмнкдй маанидеги пикирин мисалга келтиребиз: Рассмотрим поэтику кубаирского стиха. По своему построению он весма своеобразен. Такой стих (семисложный) вообще-то встречается в устной поэзии ряда тюркоязычных народов....Кубаирский стих имеет очен оригиналный и характерный ритмический строй, особую рифмовку и порядок слов, так что даже по внешнему виду сразу можно отличит его от других стихотворных отрывков.

Прежде всего, кубаир - волный стих, он строится на свободных стихах. Его поэтике не присуща какая-нибуд стандартизированная техника..." [1, 250 б.].

Кубаирлерде ыр сабынын акыркы сздр кайталанган, ал эми анын алдындагы сздр уйкашып келген чыгыш поэзиясына мнзд редифтик рифмалар кеири кездешет. Ошондой эле алар ыр сабынын башында жана ортосунда да учурайт:

Колагымды ник тешлетте, Илатыр снм, атакайым?

Тулкыны какмас булырмы?

Кубаирлерде анафоралар жана эпифоралар да бат-бат кездешип турат:

_ 1.Киреев А.Н. Башкирский народный героический эпос. Уфа, 1970.

Бул ыр саптарынан Эдил журтумда туулуп, Эдил журтумда лмн деген маанини туябыз.

Куяны кп Уралтау...[1, 252 б.] деген ырдан аюусу да, брс да, тлкс да, коену да кп Урал тоону тшнбз.

А.Н.Киреев кубаирден згчлнгн дагы бир поэтикалык форма жннд тмнкч жазат: Кусерек - особый вид, особая форма эпического творчества башкирского народа, точнее - своеобразная форма героического эпоса...Стих в кусереке значително отличается от кубаирского стиха. Это легко заметит с первого взгляда по метрике стиха, по системе слогов и ударений. Строфический строй и система рифмовки в кубаире свободны и изменчивы, а в кусереке строфа постоянная. Она представляет собою четверостише, в котором рифмуются неизменно первая, вторая и четвертая строки (по образцу ааба). Это соответствует форме рубаи - очен распространенной в восточной классической поэзии. Причем рифмы часто составные (двучленные): созвучны не толко последние слова рифмующихся строк, но и предпоследние. Например:

Астына кара юрга атын менгэн, Алыска туктамаган каты елгэн, Бабсак батыр кашына тура килеп, Кулына Мэсем хандын хатын биргэн [1, 268 б.].

Автор мындан тышкары "Ксэк-бий" поэмасында чыгыш классикалык поэзиясында кеири орун алган редифтик рифмалардын басымдуулугуна клд бурат. Маселен:

Доняга Ксэк батыр тыузы инде, Биленэ алмас кылыс быузы инде, Бехлеэн, йз кркэм, кэзэхе зур, Атахыны ак юлын кыузы инде.

А.Н.Киреевдин пикиринче редифт рифмалар башка эпикалык эстеликтерде сейрек кездешч кызыгууну жараткан, згч бир крнш болуп саналат [1, 269 б.]. Башкыр трколог фолклористи знн тмнкдй пикирин сунуштайт: "В одном из вариантов "Кузы-Курпеса и Маян-Хылу" ест строки, по размеру редко встречающиеся в системе башкирских стихов:

По форме эти стихи отличаются и от кубаирского стиха, и от протяжной песни. Если каждая стихотворная строка кубаира, как правило, состоит из семи слогов, то в первых двух строках оригинала по девят слогов, а в третей сем. Эти стихи не имеют такой напевности, как кубаирский стих, по ритмическому строю они тяжеловесны, удобны лиш для речитативного, протяжного рассказа. Такие строки можно встретит и в других сказаниях.

Следователно, в произведениях, получивших название иртэк, нет единства поэтических форм... Итак, иртэки трудно подвести под какую-то одну схему [1, 247 б.].

Ф.Корштун айтымында жети муундуу ыр саптары трк элдеринин э байыркы ыр формасы болуп саналат. Ал эми он бир муундуу ыр саптары кийинки крнш болуп, жети муунга дагы трт муундун жалганышынан улам келип чыккан. Жети муундуу ыр саптары адатта тртнч муундан кийин цезурага ээ болсо, эми он бир муундуу ыр саптарында жетинчи муундан кийин цезура келет. Бул жети муундуу кубаир менен он бир муундуу кусерек поэзиясынын ортосундагы з ара байланыштан улам келип чыккан д [1, 269 б.]. Мындан чыкты кусерек поэтикалык формасындагы "Ксэк-бий" дастаны эпикалык поэзиянын кийинки нг дооруна тиешел, б.а. жети муундуу ыр тзлшнн кийинки крнш болуп саналат. Мындай он бир муундуу ыр формасы казахтардын бир топ эпикалык дастандарынан кездешет.

Казах элдик чыгармачылыгын изилдчлрдн пикиринче поэзиянын мындай формасы э эле кп кезигч обондуу ыр формасы болуп саналат. Ал эми кыргыз оозеки чыгармаларына жаткан дастандар жана элдик ырлар негизинен жети муундуу ыр саптарынан тураары белгил. Ошондуктан жети муундуу ыр саптардын башаты т байыркы доорлорго тиешел экендигине дагы бир жолу ынанабыз.

"Кыргыз поэзиясында эки жолдон тартып, он алты жолдуу строфалардын колдонулушу байкалат. Булардын ичинен кеири колдонулгандары эки жол менен он эки жолдун аралыгындагы _ 1.Киреев А.Н. Башкирский народный героический эпос. Уфа, 1970.

строфалар" [1, 160 б.]. Буга орто трк (кыргыз) поэзиясындагы чыгармалардын ыр саптарынын тзлшн иликт жргз менен ишенг болот. Асан Кайгынын санаттарынан да ушундай ыр форма тзлштрн байкайбыз:

Чакап калса кантеси? (КПА, 511 б.) Ткм акындын бул он эки ыр сабынан турган поэзиясында риторикалуу суроолордун тизмегинен турган редифт уйкаштыктар орун алгандыгы даана байкалат.

Ырчылар чыгармачылыгынын лглрн жаткан "Айгандын баласы лгнд Кет Буканын угузганы" бир сзд редифт уйкаштыкта куралган:

Булбул качты, Айганым (КПА, 500 б.).

Редифт татаал уйкаштык бул - уйкашкан сздн кийин редиф келип, ошол татаал сз же сз айкашынын ндштгнн куралган ндштк.

Мисалы, Асан Кайгынын жан-жаныбар, курт-кумурскаларга кайгырып "кантти экен" деген сар-санаасы редифт бир сздн, сз айкашынан жана татаал уйкаштыкта тзлгн.

_ 1.К.Рысалиев. Кыргыз ырларынын тзлш. Ф., 1965.

Редиф негизинен элдик оозеки чыгармачылыкка жана эл ырчыларынын поэзиясына кбрк мнзд экендигин байыркы жана орто трк поэзиясынын лглрн иликт аркылуу кб болобуз. XIV к. Токтогул ырчынын тмнк ыр саптарынан бир сздн турган редифтик уйкаштарды байкайбыз:

Бир сздн турган редифтик уйкаш XI кылымда жаралган "Коркут Ата китебинде" болгондугуна да кб болобуз. Муну автордун убагында элдик оозеки чыгармачылык менен тыгыз байланышта болгондугу менен тшндрг болот. Мисалы, Шаркыраган суулар ташып деиз болбос.

Текеберлик иш кылганды теир сйбс.

Ккргн бийик туткан адамда акыл болбос.

Жат уулду канча бакса уул болбос.

Чоойгондо кетип калар, бакканыды крдм дебес...

Кл дб болбос, кй уул болбос.

Эски пахта бз болбос.

Карт душман дос болбос (КПА, 442 б.).

Ал эми Асан Кайгынын тмнк ырында сз айкаштарынан турган редифт татаал уйкаштык орун алган:

Чпт кайдан табасы? (КПА, 509 б.).

Мында редифт татаал уйкаштыкка ыр саптарындагы "жаман деп", "кайдан табасы" деген сз тизмектеринин ыгы менен кайталанып келиши мнзд.

Орто трк (кыргыз) поэзиясындагы санат, термелерде ч жолдон турган строфанын трд уйкаштыкта кездешлрн учуратууга болот. Мисалы, Толубай Сынчыда макал-лакаптык формасында жолукса:

Ынтымаксыздан ырыс качат, (КПА, 506 б.) "Огуз-наме" дастанында мусаллас бул ыр формасы арбын учурайт:

Дагы андан со кубанычка тунду, Мундан артык эмбеди (КПА, 479 б.).

Ал эми Асан Кайгыдагы ч жолдуу ыр тзлшнд:

Кыраан куштан не пайда?- (КПА, 507 б.) деп келип эле кайра санат-насыят, термелерде кп учураган комуздун коштоосунда ырдоого ыгайлуу трт жана андан ашык жолдуу ыр тзлштрн тп кетет. Муну "терме ырлардын обону бир, эки, ч ыр жолдорунан турган тексттерге ылайык келбейт, анткени кыска строфалардан турган санат-насыят, термелер макал-лакаптардын, афоризмдердин дегээлинен ктрл албагандыктан жана импровизациянын закондоруна али баш ийе элек болгондуктан обондотуп ырдоого ылайыксыз. Санат-насыят, термелердеги трт саптан жогору 12 строфага чейинки формаларын комуздун коштоосунда музыка менен ырдын текстин айкалыштарып аткаруунун натыйжасында гана акындык нрдн сапаты э жогорку чекке ктрлгндг" менен тшндрг болор эле [1, 108 б.].

Орто кылымдык фарсы акындарынын чыгармачылыгында риторикалык суроо байма-бай кездешс байкалат. Алсак, атактуу фарсы акыны Унсури (1040-ж..) кээ бир "саясий касыйдаларында" ыгына карай ктсз жана курч риторикалык суроолорду кое билиши анын новатордук чеберчилигин айгинелеген. Рудакинин (941-ж..) убагында:

Аркан жип канча узун болсо да, Жазмышы: сыйыртмак болуп илинди,деген ыр саптарына Унсури да аны туурап Рудакиге арнаган бир бейтинде тмнкч риторикалык суроо салат:

Балким, сен акыры мага келип жрбгн, дайын го сыйыртмакка айланары? [2, 330 б.] Орто кылымдык поэзияга сереп салуу менен акындардын касыйдаларында, газелдеринде жана рубаилеринде риторикалык суроо арбын кездешерине кб болобуз. Бул стилистикалык ыкма илгертен эле Чыгыш поэзиясында колдонулуп келгендиги маалым.

1. Т.Танаев, Б.Ташполотова. Этико-философия менен этнопедагогиканын кыргыз фолклорундагы орду. Бишкек-Ош, 2004.

2. Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

Жогорудагы атактуу эки акындан бир топ кийин жашап ткн Жусуп Баласагындын "Кут алчу билиминен" (1069) да риторикалык суроо ыкмасындагы бейттерин жолуктурабыз:

Калк бузулса, аны бектер тзтт, Бек бузулса, аны кимдер тзтт?

же болбосо Соодагерлер болбосо аалам кезген, Кара кештен тонуду кийет беле?

Келбесе Кытай жактан баалуу кербен, Шайы, мата сен кайдан алат эле? (КПА, 450 б.) Бул, албетте, орток трк акынынын фарсы акындарынын поэзиясы менен жакындан тааныш болуп, алар менен чыгармачыл нктшткт болуп тургандыгын айгинелейт.

Мындай кркм ыкманы андан кийин ткн Кулкожоакмат Ясави (XII к.) да суфийлик насыяттарында т кчт ыкма катары колдонот:

"Рабби - ким?" деп турганда, кара Калы шордо калганда, не кылгаймын Кулкожоакмат сен пенде, напси ээрчиген шерменде, Макшаар кн келгенде, не кылгаймын кудай-а?! (КПА, 458 б.) Ал эми "илим-билимдин" устазы Адиб Акмат Жгинеки (XII к.) да знн "Акыйкат сырларында" риторикалык суроо салуу ыкмасын нмд пайлаланат:

Бир билимд билимсиздин Ми билимд бириксе жетеби чен?

Байкап кр, оку, сына билим пайда, Билимден ашкан баалуу нерсе кайда? (КПА, 465 б.) Айтчы, ач кз адам менен туулабы?

Азбы, кпп ырыскыды буйуруп Эст киши днйг кызыгабы? (КПА, 468 б.) Бул стилистикалык ыкманын кчтлг адамды о жолго ндд, акылнасаат тариздеги ой-тилектерди жеткирд тздн-тз таасир эткендигинде.

Риторикалык суроо поэтикалык ыкманы орток трк поэзиясынын дагы башка клдрнн чыгармачылыгынан кенен учуратабыз.

Орто кылымдык фарсы жара трк поэзияларында муназара жана фахр ыкмалары салт катары ыгы менен колдонулуп келинген. Фарсы поэзиясынын устаты Санаинин (XI-XII к.к.) "Хадикат ал-хакаик" ("Акыйкат багы") поэмасынын тртнч бабы трд жылдыздарды мнздп санап тп, тнк ааламдын керемет крншн сртт менен аяктайт. Е.Э.Бертелстин пикиринче бул сртт Низами Гянжевинин (1141-1209) "Махзан ал-асрар" ("Купуя сырлардын казына-кенчи") поэмасынын ушундай эле темага тиешел бир бабын жазууда чо таасири тийген деп эсептейт [1, 421 б.].

Ошентсе да Низами знн поэмасында Санаинин чыгармачылыгы менен кандайдыр бир дегээлде байланыштыгы бар экендигин моюнга да алат:

Эки китеп жарык крд эки кадыр-слт жерден, Эк бирдей жазылган наамына эки Бахрамшахтын.

Ал - мурунку эски кенден алтын тккн, Бул - азыркы жаы клдн бермет алган [1, 427 б.].

Низаминин "ал" дегени Санаинин "Хадикат ал-хакаик" поэмасы болуп, аны "эски" адабияттын катарына кошот. Эки залкардын бири-биринен болгон дагы бир айырмасы Санаи поэмасында архаизм сздрд кенен колдонуп келсе, Низами эски сздрдн ммкн болушунча оолак болуп, жаы образдарды тз аркылуу жаылык киргизн артык крт.

Санаи аталган поэмасында кркм сз нрнн сересине жеттим, менден кийин эми поэзияда сп-нг болбойт деп бтм да чыгарып коет:

Пайгамбарлардын туу чокусу Мухаммед болгон, Акындардын туу чокусу - бул мен, жала мен.

Санаинин мындай текеберд бтмн улуу Низами знн "Махзан ал-асрар" поэмасынын кириш бабында:

_ 1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

Жргм: айт! - деп эмне десе, аны айттым.

Айкелимди жаы калптан жасаттым,- [1, 427 б.].

деген жообун кечиктирбейт берет. Албетте, булар поэтикалык муназараларга жаткан, анткени Санаи о дйн сапар салганда Низами жаы гана жарык дйнг келген чагы экен.

Ушундай эле маанайдагы зн з "айкел тургузуу" салты Санаиден кыйла кеч келген, бирок Низами Гянжевиден бир топ улуу Жгинекиде да болгон экен:

Пайдалан дос, жактырбай мейилин Бтрдм тасык, тапкыс сздр менен лгндн со артымдан ат калсын деп (КПА, 470 б.).

Фахр (зн з "айкел тургузуу") поэтикалык салтын Алишер Навоиден да крбз. Ал знн "Бештигин" жазып жаткан кезинде кандайдыр сыйкырдуу кчк тартылып, Рухуламиндин (периште) алдына келет. Оозунан келмеси тшкн акындын акыбалын, оюн айттырбай тшнгн фаришта жылуу-жумшак кабыл алып, ага тмнкдй нускалуу кептерин айтат:

Бу дйнг кп эле доор кл бурдук, Жапайы да, сабатсыз да, длй дудук.

Буга чейин болгон эмес бу дйнд, Ырлар жазган тилинде бу тркчд.

Трк гана эмес бткл Фарсы окуйт, Дактуу бул эмгегиди сыйкыр атайт [2, 381 б.].

Мына ошентип Рухуламиндин знн ак жол, ак батасын алган, кубанычы койнуна батпаган акын "Бештигин" бтрг баш оту менен шымаланып киришет. Орто кылымдык Чыгыш поэзиясындагы муназара, фахр д крнштр фарсы жана трк поэзиясынын з ара интеграциялык карымкатнаштарынын жемиши деп тыянак чыгарууга болот.

_ 1. Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

2. Алишер Навои. Собрание сочинений в 10 томах. Стена Искандера, т. VII.

2. XI к. орто трк доор поэзиясынын такы жылдыздарынын чыгармаларындагы педагогикалык ойлор Байыркы орток трк поэзиясынын кл, айтылуу "Кут алчу билим" поэмасынын автору Жусуп Баласагын Караханид мамлекетинин чыгыш областарында жашаган. Акындын кайсы жерде окуп билим алгандыгы тууралуу азырынча так маалымат жок, бирок бизге жеткен адабий мурасынын негизинде аны араб жана фарсы тилдерин жана маданиятын мыкты билген з доорунун э алдыкы инсандарынын бири катары баалайбыз. Ал ар бир доордун билимд инсандары чн мнзд болгондой ошол кездеги белгил бардык эле илимдер менен жакындан тааныш болгон.

Белгил чыгыштаануучу В.В.Бартолд Тркстандык Караханиддер мамлекетинин кмдары Богра-хан Харун 29 жыл (467-496/1074-1102-03) Кашкар, Баласагын жана Хотанды башкарып тургандыгын, ошол кезде ал знн бир тууганы Тогрул Кара-хан Юсуф эклп бийлик жргзп жаткан Богра-хан чн 462/1069-ж. Кашкарда трк тилинде жазылган тугуч адабий чыгарма "Кудатгу билик" дидактикалык поэма жазылгандыгын, анын автору Баласагындык жаран экендигин белгилейт [2, 116 б.].

Н.А.Аристовдун пикиринче Баласагында соода-сатык жана нр жай гана эмес, агартуунун да сп-нккндгн трк тилинин жана адабиятынын э сонун эстелиги "Кудатку билик" далилдеп турган....Бул китеп хижранын 462жылы, б.а.1069-1070-ж.ж. Х.Т.К кийин жазылган. Вена коомдук китепканасына тиешел 1439-ж. 18-июнда Гератта жазылып алынган кол жазмада: "Бул китепти, бул ырларды Баласагындык атуул, эгеси...жазган. Ал бул китепти кашкар элинде бтргн жана Чыгыштын падышасы, атактуу хандын сарайына алып келген. Богра-хан падыша аны урматтап сыйлаган 1. Т.Танаев, Б.Ташполотова. Этико-философия менен этнопедагогиканын кыргыз фолклорундагы орду. Бишкек-Ош, 2004.

2. В.В.Бартолд. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996.

жана ага знн жашырын министри даражасын ыйгарган. Ошондуктан ал дйнд Юсуп жашырын аты менен белгил болгондугу" айтылат [1, 315 б.].

Жусуп Баласагын жашап ткн мезгилде хандык доор сргн Караханиддер трк элинин кимисине тиешел экендигин тарыхчылар тактап бир бтмг келе элек. Чй рнндг Караханиддер ээлиги исламды бат эле кабыл алышкандыгы белгил. Ибн ал-Асирдин уламышына караганда исламды биринчи болуп Сатук (же Сабук) Карахан кабыл алган. Ага тшнд асмандан тшп келген бир трк тилинде: "знд бул дйнд да, тиги дйнд да аман сактап калышы чн исламды кабыл кыл" деп айтат. Башка дагы бир уламыш боюнча бул династиянын хандарынын ичинен 344/955-956ж. лгн Сатук Богра хан Абд ал-Керим биринчи болуп исламды кабыл алган.

Бул эки уламышта те бир адам жннд сз жрт, анткени эки автор те бул ханды илектин бабасы деп аташат [2, 112-113 б.б.].

К.Г.Менгес Тркстанда ислам дининин орношу жннд знн згч жеке пикирин айтат. стмдкк жетишкен арабдар Согдиананын чоураак шаарларынын баарына з гарнизондорун калтырып кеткен. Ошентсе да ислам дини аерде дээрлик Х кылымга чейин стмдк кыла алган эмес. Чыгыш Тркстан ислам динин Караханиддер династиясынын (992-1130) кч менен Согдианадан кабыл алган, бирок Карахан мамлекети ХII кылымдын акырына чейин, б.а. монголдор басып киргенге чейин толук мусулман лкс болуп кала албаган [3, 73 б.].

Кандай болгон ченде да караханиддер трк дйнсндг э алгачкы мусулмандар династиясы катары исламдын жайылтылышына чо тртк болгондугу калетсиз. Ибн ал-Асирдин айтканына караганда 349/960-ж. кожолуктан турган кандайдыр бир трк эли исламды кабыл алган. Бул маалымат Жети-Суунун же Чыгыш Тркстандын тургундарына тиешел экендиги талашсыз эле. 1043-ж.

кзнд кыргыздардын азыркы талааларында конуп-кчп жргн трктр да мусулмандыкка тшкн....10000 й-блл бул трктр 1. Н.А.Аристов. Усуни и кыргызы или кара-кыргызы. Б., 2001.

2. В.В.Бартолд. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996.

3. К.Г.Менгес. Трк элдери жана алардын тилдери.Б., 2000.

жайында балгарлардын жери менен кошулаш, ал эми кышында Баласагындын жанында жашашкан [1, 117 б.].

Караханиддер кчмн трктрдн ислам динине тшн аралжы болушкан. Азыркы Кыргызстандын чегинде Караханиддерге чейин байыркы эстеликтер рун, манихей, уйгур жазмасы пайдаланылып келсе, исламдын кабыл алынышы менен уйгур жазмасынын ордуна араб жазмасы колдонула баштаган.

ХI кылымда Иран жана Тркстанда кыйраткыч уруштар токтоп, убактылуу бейкуттук км срп, адабият менен маданияттын эркин сп-нгшн шарт тзлгн. Мына ушулардын баары Жусуп Баласагын жашап ткн доордун жалпы коомдук-саясий абалынан кабар берет жана анын ойчул, акын, даанышман хасс-хажиб даражасына сп жетилишине доордун жагымдуу таасири кмк болгондугун тшн кыйын эмес.

Жусуп Баласагын поэмасынын негизги згнд трт баалуулукту:

адилеттлкт, башкарууну, акыл-эсти жана нмдлкт кклтп ктрт. Алардын ар бирине тркий аттар коюлат: адилеттлкт Кнтууду деп атап, ал падышага гана ылайык келет; башкарууну Айтолду деп увазирге багышталат; акыл-эс Акдилмиш увазирдин уулун мнздс, нмдлк ткрмш жакын тууганына (инисине) арналат. Поэма ушул каармандардын з ара маектешлр жана акылдашуулары формасында тзлгн.

Бийликти акыл-эс менен жргз жана адилеттлк жнндг ойтилек авторго жакшы белгил болгон араб-фарсы классикалык адабияттарынын мыкты лглрнд нгп олтурат. Ал хасс-хажиб даражасына эгедер болуу менен кмдарга айтылчу таасирд кеп-кеешинин уюткусун знн поэмасында чагылдырууга аракеттенген. Чыгарма трк тилиндеги адабияттын дидактикалык багытынын башатына жол ачып, дйнлк адабияттагы зор окуя катары кабыл алынган жана трк поэзиясында биринчи жолу аруз ыр системасындагы поэма катары белгил.

"Кут алчу билим" теманын салттуулугуна карабастан нукура тркий чыгарма катары элдик оозеки чыгармачылык менен тыгыз биримдикте экендиги менен баалуу. Поэмада "тркий накыл сз" катары макал-лакаптар, учкул сздр маанил орунду ээлейт:

Жакшы аты чыкса, алкыш аларсы, Жаман аты чыкса каргыш табарсы.

Кут бир келет - бакпаса кетип калат, Бак бир конот - йлс чп калат.

_ 1.В.В.Бартолд. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996.

Билимдг окуу жолдош, бир тууган, Тркй айдайт кулагынын сыртынан, Билимдг окуу - кийим, аш болот, Билимсиздер ушак менен дос болот.

Улуу ойчул акын з да "трк тили э акылман, макалга бай, тшнгн кары сзн мындай":

Бактылуум! Длт чиренбегин, Балаадан алыс болуп жрсм дегин.

Аккан суу, жргн желдей - бакыт турбайт, Эч качан айлампасы анын тынбайт.

Бакыт - кут, згрлм, бапа болбойт, Жылмышып жерге тшп, учса конбойт,- [1] деп келип, "ким китепти окуй билсе, ктнс, эки дйн жарык берер ишине" деп жазса, "окуу - тнд алдыдагы шам чырак, билим алса мадай ачык жаркырап" деп китеп окуунун зарылдыгын, билимдин улуулугун даазалайт.

Автор чыгарманын кркм сз каражаттарын элдик оозеки чыгармалардан алган, ал эми башкы каармандардын аттары бгнк кнд да фолклордун эпикалык жанрларынан кездешет.

Тугуч жазма эстеликтердин дидактикалык мнз мезгилдин тш менен салттуулукка айлана баштайт. Атайын дидактикалык чыгармаларда гана эмес, жалпы эле кркм чыгармачылыкта да бул же тигил даражада таалимтарбия, жрм-турум масалелерин камтыган санат-насаат, термелер орун алат:

Билим алса, урмат-сый алып келет, Билимсиз жрк, тилдин пайдасы жок, Акын жаштарга карата тмнкдй:

Жаштыкты кор тутпагын турса колдо, Жаштык тт, кз ирмемде - баалай бил 1. Кыргыз поэзиясынын антологиясы. Б., 1999. 447-451 б.б.

деген ыр саптарын арнап, "жаштык - мастык" деп эле "жаштыгыды болбос ишке коротпо, токтоо кылып жаман ойду жолотпо" деген оюн айтат да, мр да чектел, тп кетет кз ирмемде, бактыа да ишенбе, учуп тт деп карыялык насаатын берет. И.В.Стеблева "Куттуу билим" поэмасын мнздп келип, анда трк элинин оозеки чыгармачылыгын мыкты билгендикти тастыктаган санатнасыяттар, учкул сздр, макалдар менен фразеологиялык трмктр жыш учурагандыгын, соода-сатыкты, илимди жана кол нрчлкт нктрг чакырган саптардын, й-бл жана кнмдк жашоо турмуштагы жрмтурумдун эрежелеринин молдугун белгилейт [1, 422 б.].

"Кут алчу билимде" автор даанышман, илимд адамдарга кандай мамиле керектигин тмнк ыр саптарында берет:

Билими жалпы журтка крстт жол.

Кадырлап, сыйлуу болгун алар менен, Азбы-кпп билимин алгын сен [2].

Мында арабча жана фарсыча окуп жаза билген, ислам дининин канондорун жеткиликт здштргн, аны топ жыйындарда, медресе, мактабдарда талибдерине таалим-тарбия, билим берген илими бар адамдар жннд сз жрт. Алар менен кадыр-сыйда болуп, аздыр-кптр билимди йрнг аракеттен деп кенеш салат.

Жаман менен жакшыны билет алар, Ак жолду ажыратып баарын табар.

Алар тркк жолунда акыйкаттын, Билиминен кч алат шариат чын,- [2].

деп, билимд, илимд жана з заманынын крнкт ойчулу, аалымы катары з да ушул категориядагы инсан болгондуктан илимд адамдардын зоболосун дагы бир ирет ктрт, "уугум сага айтам, уулум сен ук" дегенчелик кылып бийлик эгелерине, тект адамдарга да кеп учугун узатып, аларды урматтап сыйлоого, кеп-кеешин угууга тымызын ндйт. Ошол чн автор "белеги жнтп тур", "аш берип, ачык жздн клп тургун", "сый крст дастаркону болсун ачык, кадыр тутуп, аларды сыйла чачып" деп _ 1. Кыргыздар: Санжыра, тарых, мурас, салт. II китеп // Тз. К.Жусупов. Б.:

Кыргызстан, 1993.

2. Кыргыз поэзиясынын антологиясы. Б., 1999. 447-451 б.б.

кайра-кайра эскертет. Бул дидактикалык мнздг дастанды чектел гана чйрдг адамдар пайдаланышкандыктан хасс-хажибдин мелжегени дал бутага тийгени кмн туудурбайт.

Илимине ишенип, айтканын кыл, Сзн бузуп ишине салбагын чыр.

Илими андайлардын сага керек, Ак жолду адашпас айтып берет,деп караханийлер ордосунун хасс-хажиби бийлик тблдрн жана аткаминерлерге илим, билимдин прогрессивд мнзн, зарылдыгын, мамлекеттин сп-нгш чн жаы гана кч алып караламан калкты кмдардын бийлигине ыкрар мамиле жасоого гттд, шарияттын мыйзамэрежелерин жеткирд "отордогу эркеч сымал" инсандар менен "жакшы бол, ынтымак тап, эки дйн табасы кетпеген бак" деп кеп-кеешин салат.

Жусуп Баласагын знн мурунку жана замандаш Чыгыштын белгил аалымдары ал-Фараби, Рудаки, Ибн-Сина, Фирдоуси ж.б. эмгектери менен жакындан тааныш болуп, з доорунун энциклопедист аалымы катары так илимдерди мыкты здштргн десек жаылышпайбыз. Анын хан ордосундагы хасс-хажиб катары кызматынын мнзн тарыхый так маалыматтардын жоктугунан аны Чыгыш лклрндг увазирлердин, даанышман билгилердин жана кеешчилер институтунун классикалык мнз боюнча адап туябыз. Ислам динин тутунган лклрг мнзд медресе жана мактабдарда куран менен кошо тарых, география жана так илимдер да йртлгндг маалым. Эсеп-чотту билбей туруп мамлекеттин экономикасы, соода-сатык, башка лклр менен алыш-бериш маселелери чечилбеши белгил. Ошондуктан Жусуп Хасс-хажиб бир эле учурда белгил бир чйрдг чектел сандагы талибдерге математиканын негиздерин йртш толук ыктымал:

Жыл, ай, кндн эсебин алар билет, Мындай эсеп э зарыл, баалоо керек.

Билги келсе йрнгн, татаал эсеп, Билим жолу так эсеп жерден тт [1].

Кчмндрд элдик педагогиканын элементтери муундан муунга, бир уруудан экинчи урууга знн оозеки формасында жылдан жылга утуру кеейтилип санжыранын, оозеки чыгармачылыктын негизинде массалык мнзд да, акындар поэзиясынын клдрнн тздн-тз элге таратуучулук, жеткирчлк функцияларынын негизинде да тередеп йртлп отурган.

Бул курчап турган чйрг байкоо жргз, эсеп-чотту йрн, жыл ср, элдик табыпчылык, аалам сырларына кызыгуу, жан-жаныбарларга жана смдктрг байкоо жргз д крнштр, иш-аракеттер болгон.

Кчп-конуп жргн калктарда билим бер система катары болгон эмес да, таалим-тарбия маселесинде элдик санат-насааттар, термелер, макаллакаптар, б.а. дидактикалык мнздг элдик педагогиканын элементтери басымдуулук кылган. Жусуп аалым "кбйтн, блн, блчкт бил" деп жнкй арифметиканы йрнг чакырып, "жакшы билгин катмардын эрежесин, санактан тамыр чыгар билип з" деп алгебранын элементтерин здштрг ндйт.

Аянттын лчмдрн так чыгаргын, Жети катар асманды, жерде айткын! деп геометрия, астрономия илимдерин йрнг гттс, Алгебра жолдорун даамын тапкын, Евклиддин капкасын катуу каккын,- [1] деп байыркы грек окумуштуусунун эмгектери менен жеке знн тааныштыгын далилдейт да, "кутманым, эсебиден ката кетсе, эч качан иш илгери болбойт иште" деп, "теги мыкты адамдарды" да, соода - сатыкты кесип кылгандарды да, эгин-тегинин стргн дыйканды да, трт тлк малынын эсебин кнд-кн алыс алып турган кчмндрд да эскертет, эсеп-чотту йрнг чакырат.

Орто кылымдагы феодалдык коомдо педагогикалык ой таалимтарбиянын практикасындай эле диний идеологиянын духуна сугарылганы маалым. Албетте, педагогика знн классикалык трнд сп жетилген эмес да, аны спрмдрд салттык, диний мнздг адеп-ахлакка тарбиялоо жнндг ой-пикирлер алмаштырган. Бул да болсо бийлик тблдрнн, сарай кызматындагы чиновниктердин жана жер-жерлердеги бек, бийлердин гана лшн туура келгендиги жашырын эмес. Албетте, Жусуп Хасс-хажиб з ата-теги мыкты адамдардан болуп, тект адамдар менен алакалашып, мамлекеттик дегээлде ой жгртп, иш жргзгн деп ойлоого акыбыз бар.

Анын илим-билиминин зр караламан калкка бирдей жетпегендигин доордун саясий-экономикалык, коомдук-социалдык мнз менен тшндрг болот.

Жусуп Баласагындын "Кут алчу билими" орток трк тилинде жазылган тугуч адабий чыгарма болгондуктан, аны трк тилд элдердин, анын ичинде кыргыздардын да э алгачкы адабий тилинин башаты катары кароо туура болмок. "Биз бул мураска сыймыктанып кароо менен бирге аны, албетте, азыркы трк тилд калктардын кайсы бирининин жеке энчиси эмес, орток маданий мурас катары кароого тийишпиз. Анткени ал учурда азыркыдай этностук жана тилдик жиктел болгон эмес, тек трк урууларынын жамаатташтыгы, биримдиги км сргн" [1, 9 б.].

Адабий тил маселесин ошол элдин маданияты, адабияты, тарыхы жана жалпы эле билим берснн абалы менен чогуу кароо зарыл. Ал эми адабий тил болуш чн ошол элдин тилиндеги тексттин (поэманын, дастандын, уламыштын, санжыранын, ырдын ж.б.) болушу негизги шарт болуп, ошонун негизинде адабий тилдин байлыгы, стилдик тзлш жана жанрдык згчлктр жннд кеири маалымат алынары белгил. Ошондуктан "Кут алчу билим" дастанынын тексти трк адабий тилиндеги тугуч чыгарма болуу менен кылымдан кылымга знн сынын жана баалуулугун жоготпогон тарыхый-адабий эстелик болуп кала бермекчи.

Орток трк адабиятынын баштоочусу Баласагындык Жусуп Хасс-хажиб жана орток трк аалымы, акын Барскандык Махмуд ибн Хусейин эк те азыркы Кыргызстандын территориясында туулуп, жашап жана чыгармаларын жаратышкандыгы маалым. Баласагындык Жусуп эмгектерин орток трк адабий тилинде жазган. Анын фарсиде же арабча жазган эмгектери жннд азырынча так маалыматтар жок. з мезгилинин э алдыкы инсаны катары аны ошол доордун мамлекеттик жана адабий тилинин функциясын аткарган фарсы тилинде жана дин менен илимдин тили катары саналган араб тилинде те бирдей сйлй да, жаза да билген деп ойлоого болот. Жусуп Хасс-хажибдин "Кутадгу билигинин" тркч жазылып калышы, бул акындын атуулдук парзы, инсандык эрдиги. Махмуд ибн Хусейин чыгармаларын араб тилинде жазган.

Ал илимий эмгектерин Фараби, Ибн Сина, Беруни сыяктуу дйнлк илимий тшнкт араб тилинде жазып аалымдардын таануусуна арзыган.

Ошондуктан Барскандык Махмуддун илимий эмгектеринин тркч, кала берсе расмий фарсыча жазылбай калышы знн з тшнкт. Бул, албетте, трк (кыргыз) аалымынын данакерлиги жана кргчтг болгон. Анын "Дивани лугат ат трк" эмгеги дйннн кптгн тилдерине которулуп, жалпы элдик тарыхый мураска айланганы баарыбызга маалым.

Белгил чыгыштаануучу И.Стеблеванын пикиринче "Дивандын" згчлктрнн бири кыргыз, кыпчак, карлук, огуз, уйгур, чигил сыяктуу з алдынча тркий этносторду "уруу", "урук" термини менен белгилешинде турат.

Себеби Махмуд Кашкаринин жана башка мусулман аалымдарынын басымдуу блгнн тшнгнд араб, перс, кытай, урум (византиялык гректер), франк (кресттлр жортуулуна катышкан француз ж.б. европалык калктар), саклаб (славяндар) сыяктуу трктр да кптгн урууларга 1. Кыргыз поэзиясынын антологиясы. Б., 1999.

жиктелген бирдикт "трк эли" катары элестелген. Кара кагандар династиясындагы чыгыш трктрн кыпчак, огуздардан айырмалоо чн Махмуд Кашгари "хакандык трктр" терминин да пайдаланып, ушу жалпы этникалык-саясий ысым менен чигил, ягма, тухси, кыргыз, аргу, кенжек ж.б.

элдер жана алардын уруулары биригип айтылган. Алардын официалдуу адабий тили чигил тилинин негизинде калыптанган деп айрым изилдчлр туура тыянакка келишкен (Э.Р.Тенишев,.К.Караев). Кийинки элдерди (чыгыш трктрн) огуздар жалпысынан "чигилдер" деп атагандыгын Махмуд Кашгари "Диванында" эскерет жана бул "катачылык" деп эсептейт деп трколог аалым туура эскертет [1, 435 б.].

Барскандык Махмуд менен Баласагындык Жусуп эк те ХI к. ичи жашап ткндг белгил. Буларга чейин Фараби (IХ к. экинчи жарымы-950), Рудаки (855/60-940), Ибн Сина (980-1037) д атагы ислам дйнсн жана Батышка тараган инсандар ткн. Байыркы жердештерибизге аталган инсандардын эмгектери бештен белгил болуп, булардан йрнп, таалим-тарбия алып, здрнн чыгармачылыгынын туу чокусуна жетг демр алгандыгы кмн туудурбайт. Ал эми Жусуп Баласагуни менен Махмуд Кашгаринин чыгармачыл замандаштары ким болгон жана ошол замандын з кандай эле деген суроо туулат.

ХI к. газневид, селжукид, караханид ээликтеринин кмдарларынын хан сарайларында казынанын эсебинен кптгн аалымдар жана чыгармачыл инсандар жашоо тиричилигин ткрп келишкен. Булардын тагдыры (чыгармачыл да, пенделик да) кмдарлардын, анын увазирлеринин жана хансарай акындарынын эмирлеринин дйнг болгон кз карашына, билимине, чыгармачыл табитине кз каранды абалда болгон. Кээ бир булактар боюнча газневид Султан Махмуддун трт жздй сарай акыны болгон деп айтылат.

Албетте, бул сан чындыкка анча коошпайт, бирок кп эле болгон деп тшнг болот. ХI к. биринчи жарымындагы ода жазуучулардын крнкт клдрн газневид акындары Унсури, Фаррухи жана Минучихрини кошууга болор эле. ХI к. экинчи жарымында Мухтари Газнави, Санаи, Муиззи, Хакани д белгил акындар здрнн касыйдаларын жаратып келишкен. Ушул эле мезгилде караханид ээлигинде Амйак Бухари, Рашиди Самарканди, Наджжар Сагаржи, Али Баниди, Али Сипихри, Али Шатранжилер негизинен чыгармаларын фарсыча жазышкан. Булардын бир тобу трк тилд болушкан.

Бирок трк тилиндеги эмгектери трд себептер менен бизге жетип келген эмес.

Низами Гянжеви знн атактуу "Бештигин" Жусуп Баласагуни _ 1. Кыргыздар: Санжыра, тарых, мурас, салт. II китеп // Тз. К.Жусупов. Б.:

Кыргызстан, 1993.

менен Махмуд Кашгариден жз жылдан кийин жараткан. Трк тилинде чыгармаларын жазышкан Кулкожоакмат Ясави жана Адиб Акмат Жгинеки да бир топ кийин (ХII к.) жарык дйнг келишкен. Могол чапкынын кбс орток трк (кыргыз) поэзиясынын кл Кет Бука (XII-ХIII к.), Токтогул ырчы, Толубай сынчы (ХIV к.), Асан Кайгы (ХV к.), Алишер Навои (ХV к), Бабур (XV-ХVI к.) д трк тилд элдик таланттар кыргыздын бул эки чыгаан атуулдарына ч-трт кылым кеч келишип, кайсы бир дегээлде "Дивани лугат ат трк" жана "Кутадгу билиг" менен тааныш болгону талашсыз. Ошондуктан Жусуп Хасс-хажиб менен Махмуд ибн Хусейинди орток трк дйнснн такы чолпон жылдыздары десек жаылбайбыз.

Ушундай таланттарды, чыгармачыл инсандарды колдоп кубаттап, аларга ыгай-шарт тзп, илим, билим жана маданиятты срмлгн билимд мамлекеттик ири ишмерлер да болуп, ысымдары тарыхта калган. Алардын бири биздин улуу жердештерибиз, орток трк адабиятынын негиздчс Баласагындык Жусуп Хасс-хажиб менен Барскандык (муну Е.Э.Бертелс да ырастайт) Махмуд ибн Хусейиндин замандашы, селжуктар династиясынын крнкт увазири, аалым, акындардын колдоочусу Низам ал-Млк (анын чыныгы аты Абу Али ал-Хасан ибн Али ибн Исхак ат-Туси) 1018-ж. байыркы Тус (азыркы Мешхеддин жанында) деген жерде жарык дйнг келген. 1043ж. селжуктардын сарайында дабир (канцелерия башчысы), 1053-54-ж.

Мервге барып селжуктардын кмдары Алп Арсландын кабыл алуусунда болот. Султандын увазири Абу Али Ахмад Ибн Шадан (ал Низам ал-Млкт Алп Арсланга алып келип тааныштырган) дйндн кайтышы менен анын ордуна увазирликке жаш, таланттуу Низам ал-Млк (ардактуу титулу менен) бекилет. Ал иш жзнд ири селжук мамлекетинин ички жана тышкы саясатын з билгениндей башкарып династиянын толук ишенимине кирген. Низам алМлк халифтер менен жакшы мамиледе болуп з ара ички ыйкытыйкыларынан оолак болууда, селжуктардын мамлекетинин биримдигин сактап калууда эмгеги зор болгон. Анын бгнк кнг жеткен 1091-ж.

жазылган "Сиясат-намасы" ("Башкаруу жннд китеби") мамлекетти башкаруу боюнча трактат болуп саналган.

Низам ал-Млк билим берг чо кл бурган. 1063-ж. Багдадда знн жеке каражатына "Низамийа" атындагы э мыкты медресени салдырган жана бул окуу жайында ошол доордун э мыкты аалымдары эмгектенген. Убагында атактуу жердешибиз, аалым Махмуд ибн Хусейин да ушул медреседен керект илимий маалыматтарды алган деген ишенимдебиз.

Низам ал-Млк диван акындарын анча жактырган эмес. згч ода жазуучуларды артыкбаш ооздор деп жактырбай хансарайына жолотпогон. Ири ода жазуучу Муиззи аны аалым, диний ишмерлерди жана суфий шейхтерин гана колдоого алып, акындарга камкордук кылбайт деп капаланып жазат.

Ошентсе да ошол кездеги араб акындарынын антологиясындагы ("Думйат алкаср") касыйдалардын, одалардын жарымына жакыны ушул увазирге арналгандыгы анын акындардын арасында кадыр-баркынын жогору болгондугун, убагында анын колунан белек-бечкек да алып турушкандыгын айгинелейт.

Низам ал-Млктн касташкан душманы, кыйды-кытмырга каныккан канайым Таркан-хатун жана анын увазири Тадж ал-Млк болгон. Бул эки кчтн талашы Малик-шахтан кийинки тактын мураскорлугуна з адамдарын коюу болгон. Бирок Низам ал-Млктн тагдырына 1092-ж. исмаилиттик ассасиндин кандуу канжары чекит койгон. Албетте, бул иште канайымдын да тиешеси бар болуу керек деген пикир сакталып калган [1, 494 б.].

Селжуктардын кмдары Тогрул хандан (1063) кийин, анын ордуна Чагры бектин уулу Алп Арслан бийликке келет. Илим, билимден алыс, сабаты толук ачылбаган ошол Алп Арсландын увазири болуп Низам ал-Млк кызмат тгн.

Селжуктардын кмдары Алп Арслан 1072-ж. дйндн тп, анын тактын уулу Абу-л-Фатку Малик шах ээлеп калат. Ошого байланыштуу Махмуд Кашкардагы:

Замана чн алдыбы,деген рубаисинде Алп Эр Тоа деп анын дагы бир урпагы катары ушул Алп Арсланды айтып аткан крнт. Тарыхый маалыматтарга караганда "улуу селжуктардын" бийлиги (1040-1157) Сирия, Ирак, Иран, Кичи Азия, Мавераннахр лклрн жайылтылган. Ошондуктан ХI-ХII к.к. мусулман адамы чн ушундай чо империянын чегинде ээн-эркин кчп-конуп, саякатчы же дервиш катары жер которуп жр ммкнчлг тзлгн.

Махмуд Кашкари да знн атактуу "Диванын" жазуу чн Барскандан баштап (ал знн картасында Барсканды, Ысык-Клд жердин чордону деп кргзт) Хорезм, Самарканд, Кашкар, Балх, Нишапур, Багдадга чейин илимий маалыматтардын артынан кууп баргандыр. Бирок эмгегинде беш жолу эскертилген кыргыз этнонимин аныктап тактоо чн тилчи аалым СаянАлтайга жетпей, Эртиш, Эдилдин жака белиндеги жана азыркы Теир-Тоодогу кыргыздарды изилдегендигине ишеним артууга болот.

1. Бертелс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. М.,1960.

Махмуд ибн Хусейиндин:

деп кзг дапдаана элестетип жазганына караганда "душман отун чргн, аскер ишин нак билген, кпт баштан кечирген" 1072-ж. о дйн кеткен селжук трктрнн империясынын кмдары (анын бийлиги Мавераннахрга, башкача айтканда, азыркы Орто Азияга жеткен) Алп Арсландын "заман огу тийип" мрт кеткендигин кйп баяндап жаткандай туюлат. Акындын "Диваны" да ошол Алп Арслан урушта набыт болгон 1072-ж. жазылгандыгы, балким, жер кезип жрп анын лмн элтеберлердин, тект инсандардын жана караламан калктын кйтн з кб болгондугу менен дал келип аткандыр. Алп Арслан Х к. мр сргн караханиддердин кмдары Буура-ханга окшоп зн Алп Эр Тоанын урпагымын деп жарыя да кылгандыр. Махмуд Кашкардын рубаилеринде Алп Эр Тоа аталган кмдардын дйндн кайтышы, ага карата журт эгелеринин, караламан калктын бк тшп катуу кайгыга баткандыгы срттлт. Улуу аалымдын баяндоосуна караганда аза кткн букаралар "кк брдй улушуп, жакаларын тутушкан, жашка толуп кздр, боздой берип тоо болгон".

Алп Эр Тоа Жусуп Баласагындын "Кут алчу билиминдеги":

Трк бектери ичинде анын ысмы белгил, Тонгу Алп деп аташкан; ал билими менен дактанган, Акылдуу жана кргч болгон.

Алп Эр Тонгуну тажиктер Афрасияб деп аташкан, Жршк чыгып Афрасияб лклрд караткан,- [2, 425 б.] деген ыр саптарындагы Алп Эр То - Афрасиаб. Бул Франрасян - Авестанын башкы каармандарынын бири. Авестадагы Франрасян - Фирдоусинин "Шахнамасында" туранчы Афрасиаб (тркч аталышы Алп Эр То) болуп катышат.

"Шах-наманын" негизги каармандарынын бири башкы туран баатыры женилбес Афрасиаб уламышта о илгери чыгыш ирандык трд уруулар жердеген Рамитанда жашаган деп айтылат. Авестада ирандыктар отурукташкан калк, ал эми турандыктар кчп-конуп кн 1. Кыргыз поэзиясынын антологиясы. Б., 1999.

2. Кыргыздар: Санжыра, тарых, мурас, салт. II китеп // Тз. К.Жусупов. Б.:

Кыргызстан, 1993.

ткргн уруулардын клдр деп белгиленет.

"Шах-намада" Афрасиабга каршы ирандык баатыр Рустам Афрасиабдын кимдигин, кандайлыгын знн атасы Заллдан сураганда, атасы Афрасиабды (Алп Эр Тоду) тмнкч срттйт:

Знамя у него черное и (стеганый) кафтан черный, Железные у него руки, железный и шлем.

Хитростю вытаскивает он из реки крокодила, Рост его не менше восмидесяти аршиней [1, 202 б.].

К.Мусаевдин ишениминде [2] Туран мамлекетинин каны Афрасиабдын Алп Эрткнн - Эртштктн, Тбй бийдин, Кан Кошойдун, Кктйдн длт бийлигинин мезгили, Улуу кыргыз империясынын глдп турган доору десек жаылыштык болбойт. Кийинки доорлор Манаска жана анын урпактарына таандык. Кытай тилинде Асман-Тэн Тхян, монгол тилинде Кк Теири, бурят тилинде Тэнгери, чуваштарда - Тур, жапан тилинде Тэн, жаратылыш - Тэнжин, Асман (Кудай) - Адам. Канкей, Чачкей. Кан Самарканд, Чач - Ташкент шаарларынын кыпчак кандарынын кыздары деген ойго тртт. А себеби "Манас" эпосунда Каныкей Букардын ханы Шаатемирдин кызы. Шаатемир Алп Эр Ткнн баласы.

"Шах-нама" поэмасында туранчы Афрасиаб терс каарман катары срттлт. Афрасиаб менен Рустамдын бойлору кырк метрдей деп айтылат.

Бул эки кабылан шердин кармашуусу ит жыгылыш менен аяктап, Рустамдын кч-кубатын сезген Афрасиаб атасына жетип, тездик менен тынчтык келишимин тзг чакырат. Афрасиаб менен ирандыктардын кп мезгилди камтыган кармашуусунда Рустам тарбиялап стргн Сиявуштун уулу КойХосров тарабынан Афрасиабдын лтрлш менен поэманын бул блм аяктайт. Чыгарманын идеясы ушундай жыйынтыкка кел менен Иран менен Турандын ортосунда тынчтык орноп калышы керек. Кой-Хосров атасы Сиявуштун бузукулардын куру жалаасына ишенип Афрасиаб тарабынан лтрлгндгнн билип, Афрасиабдын канына забын болгондугуна чыдабай Рип тоосуна чыгып Кнг жана аппак карга: "Мен чн жашоонун кызыгы кетти. Мени алгыла" дейт. Кндн шооласынын тийиши менен Кой-Хосров кздн кайым болот.

Караханид хансарайынын акыны, фарсыча жазган Сузани Самарканди знн касыйдаларын ХII к. орто ченинде жараткан. Анын караханид кмдарын кклтп даазалаган рубаисинен тмнкдй ыр саптарын учуратабыз:

1. Бертелс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

2. Кут билим, 12.04.2002.

По шахству и шахскому происхождению Род его восходит к царю Афрасиабу, Цар царей Масуд ибн ал-Хусайн Поистине достойный наследник трона и престола отца [1, 472 б.].

кмдарды даазалоого аргасыз болгон учурда Сузаниге окшогон ар бир эле хансарай акыны знн тегине карабастан касыйдаларын ушундай мазмунда жаратууга аргасыз болгон. Бул учурда сз караханиддердин дагы бир кмдары жана анын чыгыш теги турандык падыша Афрасиабга (Алп Эр Того) таандык экендиги жннд жрд.

Элдик уламыштарга таянган, аны булак катары пайдаланган Фирдоусинин "Шах-намасындагы" Афрасиаб баатырдын образын бул улуу акындын кз ткндн кийин жарым кылымдан кийин чыгармаларын жаратышкан Жусуп Баласагын менен Махмуд Кашкар да Алп Эр Тоаны (Афрасиабды) эскеришет.