[ «ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР БИШКЕК - 2006 КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ ЖАНА ИЛИМ МИНИСТРЛИГИ ЭШИЕВ А.М. ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР МОНОГРАФИЯ Жогорку окуу жайларынын окутуучулары жана ...»
ЭШИЕВ А.М.
ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ
ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР
БИШКЕК - 2006
КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ
ЖАНА ИЛИМ МИНИСТРЛИГИ
ЭШИЕВ А.М.
ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ
ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР
МОНОГРАФИЯ
Жогорку окуу жайларынын окутуучулары жана студенттери чн окуу куралы БИШКЕК - 2007 Баткен мамлекеттик университетинин Окумуштуулар Кеешинин чечими менен басууга сунуш кылынды УДК 37.0 ББК 74.00 Э Илимий редактор:Педагогика илимдеринин доктору Рысбаев С.К.
Рецензенттер:
Педагогика илимдеринин доктору, профессор Сияев Т.М.
Философия илимдеринин доктору, профессор Ниязалиев Ш.М.
Тарых илимдеринин кандидаты, профессор Айдаркулов К.А.
Педагогика илимдеринин кандидаты, доцент Дарбанов Б.Е.
ЭШИЕВ АСЫЛБЕК МИРЗАТИЛАЕВИЧ
Э 98 ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР. Одолуп, толукталып 2-басылышы. Жогорку окуу жайларынын окутуучулары жана студенттери чн окуу куралы. Б.: 2007,... бет.ISBN 9967-23-392- Эмгекте кыргыз, орток трк жана ортоазиялык этногенездерди изилднн методологиясы жана автономдуу кыргыз этникалык бирдиктерин идентификациялоо проблемасы жана андагы этномаданий интеграциялык процесстер чагылдырылат. Орто трк доорундагы трк, согда, фарсы-дари тилд элдердин диний ишен????????????????????????????????????????????????????????????????????????
?????????????????????????????????????????????????????????????????????????????
?????????????????????????????????????????????????????????????????????????????
?????????????????????????????? илимий-педагогикалык кз караштары талданат. Байыркы жана орто кылымдык оозеки чыгармачылык менен акындар пэзиясындагы этностор аралык интеграциялык жана байыркы чыгыш поэзиясындагы типологиялык процесстер иликтенет.
XI-XII к.к. орток трк (кыргыз) поэзиясындагы педагогикалык ойлор; орто трк доор суфийлик поэзиянын таалим-тарбиялык ойлорунун згчлктр;
билим, илим жана тарбия темасынын чагылдырылышы талдоого алынат. XIIIXVI к.к. орто трк доорунун чыгаан инсандарынын чыгармачылыгындагы жана Кнчыгыш тркий ренессанстык поэзиясындагы педагогикалык ойлор изилднн обектисине айланат.
Э 4303000000-06 УДК 37. ББК 74. ISBN 9967-23-392-3 c Эшиев А.М.,
КИРИШ СЗ
Атамдын жаркын элесине арнаймын Автор Кп кылымдык топтолгон тажрыйбаны муундан-муунга ткрп берип кел зарылдыгы адамзатынын ар кандай керектлрндй эле коомдун э алгачкы баскычында пайда болгон. Ошондуктан таалим-тарбия амалы алгачкы учурда адамдын турмуштук тажрыйбасын улуу муундардан кийинки урпактарга ткрп берип туруучу милдетти аркалаган. Тарбия адамдын ар кандай башка ишмердлгндй эле коомдук крнш болгон. Адамдын инсан катары социалдык тажрыйбасынын татаалдашуусу менен таалимтарбиянын максаты жана милдеттери да татаалдашкан. Элдик педагогикалык ой алгач ирет знч бир кадыр-нускалуу кептер, жекече ой-жоромолдор жана накыл сздр трнд калыптанган. Алардын башкы темасы ата-энелер менен балдардын жрм-турумдарынын жана мамилелеринин эрежеси болгон.Ушундай ой-толгоолордун баары бгнк кнг чейин макал-лакап, санатнасыят, терме, накыл сз, нускалуу кептер трнд жетип келген. Жалпы эле педагогиканын э алгачкы баскычы катары элдик педагогикалык ойлорду биз жомоктордон, уламыштардан, санжыралардан, макал-лакаптардан, санатнасыяттардан, термелерден, табышмактардан, жаылмачтардан, ырлардан табабыз. Элдик казынадан педагогикалык маани-маызга ээ толгон-токой макал-лакаптарды, санат-насыяттарды, термелерди жолуктурууга болот.
Педагогикалык ойдун башаттары кыргыздардын элдик оозеки жана ткм ырчылар чыгармачылыгында, байыркы рун жазмаларында жана орток трк жазма поэзиясында орун алган. Буга мисал катары "Манас" баш болгон элдик эпостордогу, Орхон-Энесай жазма эстеликтериндеги, "Коркут-Ата китеби", "Кут алчу билим", "Насыяттар жыйнагы", "Акыйкат сырлары", "Махабат дастаны" аттуу орток трк жазма поэзиясындагы жана Токтогул ырчы, Толубай сынчы, Асан Кайгы д ырчылар чыгармачылыгындагы педагогикалык ойлорду келтирг болот. Мына ушул д дагы башка дастандардан жана ырчылар чыгармачылыгынан кптгн элдик педагогикалык ойлорду таба алабыз. Жалпы эле таалим-тарбия маселелери ар мезгилде акындардын, ойчулдардын жана аалымдардын клнн борборунда болуп келгендиги бгн бизге белгил.
Рухий баалуулуктардын тгнгс булагы элдин з экендиги талашсыз.
Тарыхта аты калган улуу инсандар, ошол эле ал-Фараби, Рудаки, Ибн Сина, Фирдоуси, Жайса ырчы, Жусуп Баласагын, Махмуд Кашкар, Коркут-Ата, Низами Гянжеви, Кет Бука, Кулкожоакмат Ясави, Адиб Акмат Жгинеки, Токтогул ырчы, Толубай сынчы, Кутб Хорезми, Асан Кайгы, Жами, Алишер Навои, Захираддин Бабур жана алардын кийинки канчалаган атагы алыс кеткен инсандардын чыгармачылык талантынын сшн элдик оозеки чыгармачылык демр болуп берген. Биздин колубузда Жайса ырчы, КоркутАта, Кет Бука, Токтогул ырчы, Толубай сынчы, Асан Кайгы жннд тарыхый маалыматтар чакталуу гана. Биз негизинен санжыра, уламыштарга таянабыз.
Ошону менен бирге тарыхты тактоодо археология, этнография, стелла таштарындагы жазуулар жана байыркы кол жазмалардай эле фолклор менен акындар поэзиясынын ролу жана орду эбегейсиз.
Жашоо-турмушунун образына, ордуна, ыгай-шартына жана чыгармачылык ишмердлгнн трд формасына карай байыркы орток трк акындарын хансарай жазгыч акындары жана элдик ткм акындар деп шарттуу эки топко блг болот. Биринчи топко Жусуп Баласагын, Махмут Кашкар, Кулкожоакмат Ясави, Адиб Акмат Жгинеки, Кутб Хорезми, Алишер Навои жана Бабур кирсе, кийинки топко Жайса ырчы, Коркут-Ата, Кет Бука, Токтогул ырчы, Толубай сынчы жана Асан Кайгыны кошууга болор эле. Бул эки топту тзгн акындардын чыгыш ата-тегинин, таптык жана дйнг болгон кз караштарынын трдлгн карабастан баары илим-билим жана таалимтарбия темасын чагылдырууда прогрессивд заманбап кз карашта тургандыгын белгил маанил. Бир гана айырмачылыгы алардын кээ биринде (мисалы, Акмат Ясави) акырзаман темасы чыгармаларынын негизги лейтмотивин тзгндгнд болуп саналат.
Орток трк акындары кайсы элдин же уруунун клдрнн болгондугу тууралуу тарых барактарында да, чыгармаларында да айтылган эмес, дээрлик баарында те "трк эли", "трк тили", "трк поэзиясы" деген тшнктр айтылат. Ушундан улам орто кылымдык трк дйнснд чындыгында эле знч этникалык бирдиктерге караганда жалпы орток тркий тенденциялар кчт нккндгн жана белгил бир административдик-территориялык чектерде эч кандай этникалык блп-жарылууларга жол берилбегендигине кзбз жетет. Мисалы, убагында эне тилинен башка араб жана фарсы-дари тилдерин мыкты билген ал-Фараби да, Махмуд Кашгари да Орто Азия, Иран члкм мында калып эле Багдадга чейин илим-билимдин артынан тшп кете беришкен экен. Байыркы кытай тарыхчысы Щицзи Давандан (Фергана) баштап батышка Ансиге (Парфия) чейин элдер трд тилдерде сйлшкн менен баары бири-бирин тшншт деп бекеринен жазбаса керек эле. Ал эми орток трк поэзиясынын ар бир эле жазгыч акыны иран тилин мыкты билип, араб тилинде да жакшы жазып, сйлй алган деген ишенимдебиз. Ткм ырчылардын баары трд этникалык топтор (кыргыз, кыпчак, огуз, тркмн, уйгур, казак, ногой, найман, збек, кара-калпак ж.б.) менен адабий орток тилдин милдетин аткарган чагатай тили аркылуу баарлашкандан тышкары согда, дари жана фарсыны да билишкендигинен кмн кылууга болбойт. Ошол эле учурда фарсы тилд калк да трк тилдеринде эркин сйлшкн (Махмуд Кашгари) мындай турсун ыр да жазышкандыгын (Минучихри) трд булактардан билебиз. Ошондуктан кайсы акын кандай этникалык курамдын кл болуп саналат деген суроого эмес, кайсы уруу, эл (улут) кайсы мезгилде каерде жашаган деген маселени чеч актуалдуудай. Мында "кыргыз" этнониминен башка кыргыз уруулук ири да, кичи да бирдиктердин орто кылымдагы географиялык ордун жана саясий ролун эске алуу т маанил.
IX-X к.к. ал-Фараби, Жайса ырчы, XI к. Йусуф Баласагуни, Махмуд Кашгари, "Китаби Коркуд" жана "Огуз-наме" дастандары, андан кийин XII к.к.
жашап чыгармаларын жараткан Ходжа Ахмад Ясави менен Адиб Ахмад Югнаки, XII-XIII к.к. Кет Бука, XIV-XV к.к. Токтогул ырчы, Толубай сынчы, Кутб Хорезми жана Асан Кайгы, XV-XVI к.к. Низамеддин Алишер бек Навои жана Захираддин Мухаммед Бабур д орток трк поэзиясынын клдр жашап, чыгармаларын жараткан заманда кыргыздар, жалпы эле кыргыз эли жана уруулары каерде жашаган, аты аталган акындардын кыргыздарга канчалык тиешеси бар деген маселелерди тактап алуу маанил болуп саналат.
Кыргыздар байыркы жердеген жери Энесайда, Алтайда, Саян жана Кгмн тоолорунда жршкнб же Жети-Суу, Тркстан жана Мавераннахрды да жердеп калган беле? Анткени, тарыхый маалыматтар боюнча аты аталган элдик ткмлр да, сарайдык жазгыч акындар да негизинен азыркы Орто Азиянын (Мавераннахр, Тркстан, Жети-Суу) жана Казакстандын (Алтын Ордо) территорияларында жашап тшкн.
Байыркы жана орто кылымдык трк уруулары, анын ичинде кыргыз уруулары кайсы динди тутунушкан, жалпы дин болгонбу, же ар бир этникалык топтун знн дини болгонбу, буга уруулардын географиялык абалынын канчалык тиешеси болгон деген суроолорго жооп табуу зарылдыгы келип чыгат. Диний ишеним инсандын рухий нгсн калыптандыруудагы э маанил фактор болуп келген. Адамдын курчап турган чйрг, табиятка, жан-жаныбар жана адамдарга болгон сйс болмоюнча ишеним да, дин да болбойт. Христиандыкка чейинки байыркы грек, римдик диндер, исламга чейинки зороастризм, буддалык, теирчилик, манихейлик, шамандык, несториандык диндердин баары бткл адамзатынын рухий байлыгы болуп саналат. Бардык эле диндердин негизги темасы адам, сй, бала, таалимтарбия болуп келген.
Орто кылымдык Кнчыгыш акындары кайсы элден же этникалык топтон чыккандыгына карабастан чыгармаларын кайсы тилде жаратып келишкен деген суроо туулат. Чындыгында ХI-ХII к.к. акындар билингвиг (зллиснейн) катары фарсы жана трк тилдеринде те чыгармаларын жаратышкандыгынан кмн саноого болбойт. Орто трк доорундагы трк урууларынын тилинин, тутунган дининин, колдонгон жазуусунун, кркм маданиятынын, таалимтарбиясынын жана менталитетинин окшоштуктары жана айырмачылыктары изилднн негизги маселелеринен болду. Орто трк доорундагы акындар поэзиясынын табияты жана жарандык милдети ортоазиялык трд маданияттардын диалогуна кмктш милдетин аркалагандыктан уруууруктук дегээлде эмес полиэтникалык мнзд болгондугу т маанил.
Байыркы жана эртеги орто кылымдык элдерде кылым карыткан зн гана мнзд адеп-ыймандык каада-салты, знн рухий маданияты тптлгн.
Орто трк доорундагы тектеш элдердин тарыхый, этнографиялык жана маданий жалпылыктарында этникалык биримдиктердеги кптгн уруулук бирдиктердин здрн гана мнзд каада- салттары, этномаданияты жана элдик педагогикасы да параллелд жашап келген. Булар алардын жаратылышка болгон мамилесинде, турмуш-тиричилигинде, оозеки чыгармачылыгында, акындар поэзиясында, улуттук кийиминде, кол нрчлгнд, конок кт салтында, з ара маектешлрнд крнгн.
Эмгекте негизинен XI-XVI к.к. орток трк поэзиясынын клдрнн жазгыч жана ткм акындарынын чыгармаларындагы педагогикалык ойлор каралды. Изилднн орто кылымдык чыгыш поэзиясындагы фарсы-трк этномаданий интеграциялык процесстери, андагы типологиялык крнштр жана алардагы педагогикалык ойлор темасынын алкагында ткм ырчы Кет Бука жана алтын-ордолук акын Кутб Хорезминин чыгармачылыктары сунуш кылынды. XI к. жашап чыгармаларын жаратышкан байыркы орто трк доор поэзиясынын такы жылдыздары Юсуф Баласагуни жана Махмуд Кашгари, XII к. суфийлик поэзиянын кл Ходжа Ахмад Ясави, тркий илим-билим темасынын устазы Адиб Ахмад Югнаки жана "Коркут-Ата китеби" чогуу бир бапты тзшт. Ал эми XIV к. кыргызга аттын кашкасындай таанымал айтылуу Токтогул ырчы жана Толубай сынчы, XV к. ойчулу, ткм ырчы Асан Кайгы жана улуу орток трк акындары Низамеддин Алишер бек Навои менен чыгыш теги боюнча тимурид Захираддин Мухаммед Бабур XV-XVI к.к. орток трк поэзиясынын ири клдр катары изилднн соку бабында изилднн обектиси болуп киришти.
Биринчи бап
ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ЭТНИКАЛЫК, ЭТНОМАДАНИЙ
ИНТЕГРАЦИЯЛЫК ПРОЦЕССТЕР ЖАНА РУХИЙ ДЙН, БУЛАРДЫН
ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОРДУ КАЛЫПТАНДЫРУУДАГЫ ОРДУ
1. Орто трк доорундагы этникалык, этномаданий интеграциялык процесстер, булардын педагогикалык ойду калыптандыруудагы орду а) Элдик педагогикалык ойлордун тенденциясын йрнд байыркы жана орто трк доорундагы кыргыздардын этногенезин тактоонун ролу Крнкт чыгыштаануучу Л.Н.Бернштамдын пикиринче азыркы элдердин б.з.ч. I ми жылдыктагы байыркы этникалык аталыштары алардын этникалык жактан да ошол элдерге таандык болот дегенди билдирбейт. Б.з.биринчи кылымдарындагы сармат-аландар - бул али тркмндр эмес, б.з.ч. III к. байыркы энесайлык кыргыздар - бул тян-шандык кыргыздар эмес, б.з.ч. I ми жылдыгындагы бактриялыктар - бул али тажиктер эмес. Бул жннд С.П.Толстов 1943-ж. Орто Азия элдеринин этногенези боюнча сессияда мындай деп айткан: "Э байыркы тарыхый территориялык жалпылыктардын негизинде трд урук-уруулук, аборигендик жана келгин этникалык элементтерден азыркы ортоазиялык элдердин бириг процесси жргн, бул элдердин бири да байыркы этникалык топтордун кайсыдыр бирине таандык боло албайт. Тетирисинче, эреже катары, байыркы жергиликт да, келгин да элдер трд пропорцияда бир нече, кээде Орто Азиянын бардык элдеринин жана кээ бир майда топтор анын чегинен сырткы элдердин курамына кирген" [1, 489 б.].
Этностун э башкы крсткч болгон маданияттын калыптануу жолу менен тилдин нгснн згч жолунун ортосундагы айырмачылыкты унутпоо зарыл. Орто Азиянын бардык элдери, згч, казактар жана кыргыздар тарыхый жактан трд уруулардан, элдерден жана расалардан тзлгн. Муну трд жазма булактардан кыргыздардын бир ми жылдык ичи эле антропологиялык жактан трд срттлшнн улам билебиз. Маселен, б.з.ч.
кытай жазмаларындагы гянгундар менен ХI к.
1.Бернштам Л.Н. Избранные труды по археологии и истории кыргызов и Кыргызстана. Т.I. Б., 1997.
Гардизи срттп жазган кыргыздардын тышкы келбетиндеги айырмачылыктар. Этнонимика кыргыздардагы, ошондой эле казактардагы, збектердеги, тркмндрдг тлс, дулу, канглы, коурат, монгол, жалаир, кытай д кптгн жалпы уруулук аттарды чагылдырат. С.Е.Маловдун ишеними боюнча кыргыздардын этногенезинин згчлг анын эки башка территорияда: Энесай боюнда жана Тян-Шанда калыптанып отургандыгында.
Кыргыздардын байыркы бутактарына энесайлык мнзд. Энесайдагы кыргыз урууларынын нг процесси таптык коомдун пайда болуу доорунда здрнн мамлекетин тзг жана маданиятынын знч бир згчлгн, тактап айтканда, орхон трктрнн адабий тили деп аталган руникалык кыргыз жазмасынын жаралышына алып келген [1].
Ал эми Н.Я.Бичуриндин пикиринче энесайлык кыргыздардын согуштук жрштр аларды тшткк - Монголиянын талааларына жана Кытайдын чегине, батышка - Алтайга жана Жети-Сууга алып келген. Мындай жрштрдн натыйжасында, биринчиден, кыргыздардын курамына башка уруулардын клдр, баарынан да Алтай уруулары кошулуп отурган, ушуга байланыштуу кыргызча эмес кээ бир маданий-турмуштук крнштр пайда болгон. Экинчиден, бул кыргыздар тарабынан Кытай жана Орто Азия маданиятынын кээ бир згчлктрн здрн сиирг алып келген. Буга мисал катары жазма тилдеги "й" дан згчлнгн "ж" нын болушу; кыргыз фолклорунда ("Манас" эпосунда) Манастын атасы Жакыптын мекени катары Алтай жергесинин аталышы. Акырында "Таншу" летописинин кыргыздардын мамлекети чыгышка Гулиганга (Байкалдагы курыкандар), тшткк - Тибетке, тштк-батышка - Гэлолуга (б.а. Жети-Сууга) чейин созулуп жаткандыгын келтиришин эсибизге салалы [2, 355 б.].
Кыргыз философу А.И.Исмаиловдун пикиринче кыргыздар тарых алдындагы (жапайычылык) мезгилинде дээрлик Азияда, кытайлар менен кошу жашаган болуу керек. Алардын жарым жартысы Сибирде, Монголияда болуп, жартысы Алатоого келишкен деген божомол бар. Кыргыз эли - жалпы адамзаттын бир блг. Анын тарыхы жалпы адамзаттын тарыхынан айрылгыс, ажырагыс. "Жалпы адамзаттын тарыхы", "Азия элдеринин тарыхы", "кыргыздардын тарыхы" деген тшнктрдн байланышы жана айырмасы философиядагы "жалпылык", "згчлк" жана _ 1. Малов С. Енисейская писменност тюрков. М.-Л., 1952.
2. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о порядках обитавших в Средной Азии в древние времена. Т I. М.-Л., 1950.
"жекелик" деген категориялар менен мнздлт. "Адамзаттын тарыхы" жалпы, "Азия элдеринин тарыхы" - згч, "кыргыздардын тарыхы" - жеке тшнк. Бул тарыхтарда жалпы, згч жана жеке элементтер бар [1, 77 б.].
Тян-Шан элдеринин этникалык сюжеттерин, тилин, орнаментин жана материалдык маданиятынын эстеликтерин анализд, ошондой эле кыргыздардын азыркы этнографиясы кыргыздардын Алтай жана Монголиянын талаалары аркылуу кчлр жннд далил катары алтайлык сюжеттер жана аналогиялар ачык, так чагылдырышат. Жогоруда келтирилген археологиялык жана жазма фактылардан тышкары бул сюжеттер "Манас" эпосунда э сонун берилген; бул планда кыргыз этнонимикасы орчундуу маалыматтарды бере алат. Н.А.Аристов боюнча VI-Х к.к. кыргыздар Тян-Шанга "жолдуу бийлердин" башчылыгы астында кчп т баштаган, ошону менен бирге Тян-Шанга кчп ткн энесайлык кыргыздар жол катары Алтайдын жана Борбордук Азиянын уруулары менен кошулуп жрп отуруп, этникалык бтн чйрг кабылышкан, жергиликт тян-шандык этникалык жана мамлекеттик ээликтерге маданий жана саясий жактан кз карандылыкка дуушар болушкан.
Байыркылыгында булар - усундар, кийинчерээк - батыш трктр, тргштр, карлуктар жана биринчи кезекте согдалыктар болгон. Ошондой эле алар уйгурлар, ягма, кара-кытай жана башка этникалык массивдер болгон [2, 493 б.].
Тян-шандык кыргыздардын этногенезин аныктоочу экинчи маанил шарт тян-шандык мамлекеттердин кыргыздардын стнн саясий стмдг болгон: VI-VIII к.к. батыш трк каганаты; VIII-Х к.к. карлук мамлекети, ХI-ХII к.к. караханиддер, ХII к. кара-кытайлар мамлекети. Ушуга байланыштуу Л.Н.Бернштам бул мамлекеттердин кыргыздардыкы болгондугун далилдч бизде эч кандай маалыматтар жок деп айтат. Тетирисинче, кыргыздардын бул мамлекеттик тзлштрг баш ийип тургандыгы тууралуу айтууга негиз бар.
Бул мамлекеттер кыргыз урууларын майдалап блп салышкан, натыйжада байыркы кыргыздардын (збек жана казактардай эле) курамына башка этникалык компоненттер кирип отурган. Бул процесс ХIII к. да аягына чыккан эмес [2, 494 б.].
Кыргыз элинин калыптануу процессинде IХ-Х к.к. энесайлык кыргыздардын Тян-Шанга массалык кчлр згч чо мааниге ээ болгон.
Кыргыздардын Тян-Шанга кчлр зглтксз жрп отурган. Батыш трк каганатында, тргштрд, згч VIII-Х к.к. карлуктардын мамлекетинде кыргыз урууларын феодалдык нг 1. Исмаилов А.И. Кыргыз элинин тарыхынын философиясы. Б., 2004.
2. Бернштам Л.Н. Избранные труды по археологии и истории кыргызов и Кыргызстана. Т.I. Б., 1997.
жолуна тартуу процесси жрт. Бул процесс тян-шандык кыргыздарга караганда бир топ жогору дегээлдеги коомдук мамилелерге ээ Энесайдан келген кыргыздардын кчп келс менен кчгн. Л.Н.Бернштам боюнча эгерде тян-шандык жана жети-суулук аборигендердин кчмнчлк маданияты борборазиялык жана тштк сибирдик элементтердин з ара биримдигинен келип чыкса, отурукташкан шаардык маданият жергиликт кчмн жана отурукташкан ортоазиялык (согдалык жана сыр-дарыялык) маданияттын биргелешкен аракетинин натыйжасында тптлгн. Дал ушул сак, усун, гунндардын уруулар бирикмеси, карлуктардын ж.б. маданияты, тили, адаттары тогошкон чйрдн кыргыз элдлг келип чыккан. Кыргыз элдлг тптлгнг чейин Тян-Шандагы энесайлык кыргыз элементтеринин маданиятын негиз катары эсептг болот [1, 498 б.].
Х к. тиешел "Худуд ал-Алам" аттуу кол жазмада тштктн - Тибеттен, тндкт - кыргыз Ала-Тоосун карай созулуп жаткан Манас тоо кыркасы тууралуу жана Жети-Сууда жашаган кыргыз уруулары жннд сз жрт. Кол жазмада кыргыздар менен тогуз-огуздардын кошу тургандыгы, ошондой эле тндкт жана чыгышта кыргыздар менен кимактар Иртышты бойлой жанаша жашагандыгы бир нече ирет эскертилет. Текстте кыргыздар чыгыштан Кытай жана Чыгыш океанга, тшткт тогуз-огуздар жана карлуктар менен чектеш, батышта кимактар, тндкт - чексиз мейкиндик менен чектешкен. Тогузогуздардын башчысы ээлеп отурган карлуктардын Пенчул (Вен Су - азыркы ч-Турпан) аттуу бир шаары "азыр кыргыздардын ээлигинде" деп айтылат кол жазмада. Бул маалыматтарды Гардизинин маалыматтары менен салыштыруу аркылуу кыргыздардын Энесайдан башка Алтайда, Чыгыш Тркстанда (Пенчул), Жети-Сууда, Чй рннд тухси менен чигилдердин ортосунда, Таласта жана Жети-Суудан жогорураакта кимактардын талаасында жашагандыгын билебиз. Ошентип, Энесай жана Алтайдан башка дагы ч жерде кыргыздардын з алдынча топтору Жети-Суунун знд, ага жакынкы тшткчыгышта жана тндкт болгон. Мындай маалыматтар жалгыз эмес, кытайлык "Вэйлио" булагы кыргыздарды (гегун) Жети-Суунун тндк жагында деп крстт [1, 502 б.]. В.В.Бартолд да кыргыздар улуу держава кезинде здрнн ээликтерин тштк-батышты кздй кеейтип отурушканын белгилейт. Ушундай эле ойду ал бир топ илгери "кыргыздар карлуктар менен биримдикте тогуз-огуздарга каршы чыгышкан жана азыркы мекендеген жери Жети-Суунун бир блгн ээлешкен" деп айтканы бар [2, 24 б.].
_ 1.Бернштам Л.Н. Избранные труды по археологии и истории кыргызов и Кыргызстана.
2. Бартолд В.В. Очерк истории Семиречя. Ф., 1943.
Орто Азиянын трк тилд элдеринин калыптануу процесси узак мезгил ичи жрп отурган. Бул Орто Азияга трк тилд уруулардын акырындык менен кчп келс менен байланышкан. Бул процесстин натыйжасында Орто Азияда кыргыздардын этникалык жзн аныктаган этникалык трк тилд ядро пайда болгон. Трк уруулары качан жана каерде келип чыккан жана тптл процесси кандайча жрп отургандыгы жннд маселе так чечиле элек. Бирок байыркы трк уруулары Борбордук Азиядан кчп келгендиги аныкталып такталган. Алардын Батыш Сибир жана Алтай уруулары менен жакындашуусу жана кошулуп кетс кийинкилердин трктшсн жана Тштк Сибирде ири трк тилд топтордун тптлшн алып келген.
Кыргыздардын байыркы топтору, алардын негизги этникалык уюткусу Энесайдын бассейнинде жергиликт динлиндик уруулар менен борборазиялык гундардын узак мезгилди камтыган з ара аралашып отуруусунан улам тптлгн. Энесайда кыргыз урууларынын нг процесси кийинчерээк таптык коомдун келип чыгуу доорунда знн мамлекетин тзг жана байыркы трк тилиндеги энесайлык руникалык жазуулардын жаралышына негиз тзгн. Энесайлык кыргыздар здрнн мамлекетинин баштапкы ээлеген ордун бир топ кеейтишкен, согуштук жрштрдн мезгилинде алардын бир блг Тян-Шанга андагы кыргыздардын чыдалышына тртк болушкан.
Кыргыздардын тян-шандык бутагы качан жана кантип пайда болгон деген суроо туулушу ммкн. Тян-Шанда кыргыздар, ошондой эле борборазиялык трк тилд элдер келгенге чейин чыгыш ирандык уруулардын тобу менен байланышкан уруулар жашашкан. Аларга сактар жана усундар киришкен. Бирок сактар (б.з.ч.VI-IV к.к) жана усундар (б.з.ч.III-I к.к), ТянШандын жана Жети-Суунун жергиликт уруулары чыгыштан келген келгиндер менен акырындап аралаша баштаган. Ушуга байланыштуу С.Е.Маловдун трк тилдеринин скифтик байыркылыгы жннд айтканын эске салууга болот. Жергиликт калкты активд трктштр процесси б.з.ч. I кылымдан б.з.IV-V к.к. чейинки гунн урууларынын бастырып кир доорунда жргн. Чыгыш ирандык жергиликт уруулардын ээлеген орду бошодоп отуруп, алардын ордуна трк тилд уруулар, анын ичинде кыргыз уруулары келишкен.
Л.Н.Бернштамдын пикиринче Орто Азияда кчмн уруулар менен отурукташкан элдердин ортосундагы з ара аралашып кет процессинин натыйжасында трк уруулары этногенездик жактан жеч болуп чыгышкан жана жергиликт чыгыш ирандык урууларды ассимляциялоо же срп чыгаруу болуп ткн. Тян-Шанда трд трк урууларынын жана элдеринин арасынан акырында жеч болуп кыргыздар чыккан. Кыргыздардын биринчи жолу Тян-Шанда болушун б.з.ч. 49-47 ж.ж. Чжи-Чжи Шанюй баштаган гунндардын кошундарынын Тян-Шанга бастырып кирс жана алардын бир блгнн Талас рннд калып калуусу менен байланыштырууга болот [1, 516 б.].
Л.Н.Бернштамдын башка бир эмгегинде да ушул тыянагы бекемделет.
Андагы маалыматтар боюнча: "Тян-Шан мына он беш жз жылдан бери Энесайлык конокторду кабыл алып келди. Он беш жз жылдан ашык мезгил ичи кудуретт Энесай дарыясынын жээктеринен ак мгл тоолордун этегине кыргыздар здр ачкан лкг акырындык менен, бирок токтолбой агылып келип жатты. Ушул жз жылдыктар кыргыздардын алгачкы улуу кч доору эле. Бул улуу кчнн демилгечиси гунндардын ханы Чжи-Чжи Кытайдын алтын-кмшн, жалтыраган чпрк-чапырагына алданып анын кызматын кылып, камчысын чаппай, знн эркиндигин сатпаган урууларды топтогондо, кыргыздар биринчилерден болуп ага кошулган. Батышка жрш Алтай менен Чыгыш Казахстан аркылуу тп, Талас дарыясынын тндк жагынан Тян-Шанда токтогон. Ошентип, кыргыздын уруулары Энесайдан Тян-Шанга орун которуштуруунун э алгачкы мезгили биздин заманга чейинки доордун 49-47 ж.ж. болуп саналат. Талас жергеси улуу кчнн алгачкы этабынын акыркы токтогон чеги болгон" [2, 322 б.]. Гунн уруулары кчмндк менен кн кргн усундарды биринчи жолу ушул жерде таанышат.
Алардын жердеген борбору Чигу аталган Ысык-Клдн тштк жээги болгон.
Усундар Кытай жана Орто Азияда тыгыз соода-сатык мамиледе болуп, элчиликтер менен алакалашып турушкан. Усундар Чжи-Чжи баштаган анын ичинде кыргыздар болгон уруулар бирикмеси тарабынан багындырылган.
Мында алгач кчп келген кыргыз урууларынын ээлеген мейкиндиги азыркы Талас, Ысык-Кл аймактары деп болжолдоого болот.
Элдин монглоиддик топторунун жана трк тилинин бул территорияда пайда болушун борбордук азиялык жана тштк сибирдик уруулардын кирип келсн жана тийгизген таасирин эсепке алмайынча тшнг ммкн эмес.
Борбордук азиялык монглоиддик тип кыргыз жана казак элдеринин дене тзлшнн тптлшн негиз болгон. Усундарды жана сармат-аландык урууларды трктштр негизинен узак мезгилди камтыган гунндардын экспансиясы менен байланышкан. Бул бир топ кийинчерээк трк тилдеринин жеип чыгуусуна алып келген. Жергиликт иран тилд урууларды трктштр Батыш трк _ 1.Бернштам Л.Н. Избранные труды по археологии и истории кыргызов и Кыргызстана. Т.I. Б., 1997.
2. Бернштам Л.Н. Великое наследие киргизского народа. М., 1974.
каганатынын мезгилинде кчгн, кийинчерээк гунндардын ролун тргштр менен карлуктар уланткан. Бул доор ичи Шаштын, Фергананын, Согданын жана Жети-Суудагы согдалардын трд этникалык топторун трктштрнн активд процесси башталат. Махмуд Кашкардын маалыматы боюнча ХI к. Жети-Сууда согдача да, тркч да сйлй билген адамдар болгон, жалгыз гана согда тилинде сйлгн адамдар болгон эмес.
Кыргыздардын VIII-Х к.к. карлук мамлекетине, ХI-ХII к.к. караханид жана кара-кытай мамлекетине, кийинчерээк моголдорго (ХIII-ХIV к.к.) саясий кз карандылыгы кыргыз урууларын эл болуп биригсн тоскоолдук кылган.
Бул мамлекеттер кыргыздардын з алдынча мамлекетке биригип, бир жалпы территориялык бтндкт тзг ммкндк берген эмес.
Л.Н.Бернштамдин ишеними боюнча Жети-Сууда кыргыз эли VI-Х к.к. эле болгондугуна толгон-токой далилдерди келтирг болот. Х к. карата кыргыздар Тян-Шандын территориясында жашаган. Бул жннд Х к.автор Истахри жана "Худуд ал-Алам" кол жазмасынын (982) белгисиз автору маалымдайт. Истахриде кыргыздар Ысык-Клд болгондугу айтылса, "Худуд ал-Аламда" Жети-Сууну кыргыз урууларынын жердегендиги бир нече жолу эскертилет. Сз кбнч кошу уруулар катары кыргыздар жана тогуз-огуздар жннд жрт жана тндк-чыгышта кыргыздар менен казактар Иртышта чектеш турушкандыгы айтылат. "Худуд ал-Аламдын" белгисиз автору чигилдер тндкт кыргыздар менен чектешкендигин маалымдайт, ал эми чигилдер Ысык-Клдн жака белинде жашагандыгы белгил. Ушул маалыматтарды жана Гардизинин маалыматтарын з ара салыштыруу менен кыргыздар Х к. карата Энесайдан башка Жети-Сууда тухси менен чигил урууларынын ортосунда жана тндкт талааларда кимактар менен чектеш турушкандыгын белгилг болот [1, 517 б.].
Байыркы мезгилде кыргыздар саясий мамиле жагынан зн алуучу лк болсо, маданият жагынан башкаларга берч лк болгон. Кчмн трктр, анын ичинде кыргыздар згч Хан династиясынын тушундагы Кытай маданиятына з салымын кошкон; Кытай жак кркм нрдг реализм чн кчмндрг милдетт, ошону менен бирге кчмндр Кытайдан эл аралык мамилелер маданиятын йрншкн. VIII к. Монголиядагы трк эстеликтери VII к. Энесай эстеликтериндеги жаы гана калыптана баштаган жазуудагы стилине караганда бир топ так структурага жана стилистикага ээ болгон.
Уруктан урууга т кыргыз турмушундагы орчундуу мезгил _ 1.Бернштам Л.Н. Избранные труды по археологии и истории кыргызов и Кыргызстана. Т.I. Б., 1997.
болгон. Уруктар уруу менен адегенде туугандык принципте бириксе, феодалдык коом аларды территориялык принципте биригг алып келген.
Кыргыз урууларнын бул кездеги бириктирч саясий кч - аксакалдардын бийлиги. Адегенде аксакал деп ар бир уруктан чыккан, акылдуу, токтолуп, жашы улгайган уруктардын атасын, аталардан тандалып урууларга урук кызыкчылыгын жргз чн жиберилген карыяны айтышса, кийинчерээк мындай функцияны бийликке эгедер болгон ар бир адам аткара баштаган.
Ошентип кыргыздардагы "аксакал" наам, тшнг демографиялык тшнктн, саясий сословиелик тшнкк айланган. Бул процесстер кыргыз турмушунда феодалдык коомго, варвардык мезгилге мнзд [1, 70 б.].
Ортоазиялык этногенез отуракташып жер иштетн (дихкандыкты) негизги кесип кылган ирандык этногениядан жана кчмнчлкт мал чарбачылыгы менен тиричилик кылган трк этногенезинен турган.
Этногенездеги окшоштук жана згчлк тилдик крнштрдн жакындашуусуна жана алыстоосуна алып келген. Отурукташкан калк менен кчмн элдердин ортосундагы келишпестик бир жагында гунндук уруулар бирикмеси, экинчи жагында Кытайдын Цин династиясы турган Улуу Кытай дубалынын курулушунун башталышына алып келген. Трк этногенезинин байыркы башаты катары трк тилд гунн урууларынын бирикмесинин тптлш татаал жана узак мезгилди камтыган процесстин натыйжасы болуп саналат.
Орто Азиянын трк этногенезинде Жети-Суунун трктр маанил орунду ээлеген. Алар Батыш трк каганатында илгертеден бери Жети-Сууда жашап келген бир катар трк урууларын бириктирген. Махмуд Кашкардын маалыматы боюнча Жети-Сууда согдалыктардын таасири кчт болгон, бирок XI к. аягында трк этникалык элементине з ордун бошото баштаган. Трк маданиятынын таасири Согдианада анча болбогону менен трк тилд элдердин саясий бийлиги Орто Азияда трк этногенезинин бара-бара башкы орунга ээ болушуна алып келген. Трк урууларынын шаар турмушуна аралашуусу жана айылдык кчмн отуруктардын маанисинин (анын ичинде ирандык калктардын жер иштет чарбасы) сакталып турушу шаардык калктардын трк этногенезинин нг процессине тартылуусуна негиз болуп келген. Бул процесс Жети-Сууда VIII-XII к.к., ал эми Мавераннахрда XI-XIV к.к. камтыган.
Кытай тарыхчылары батыш жана чыгыш трктрнн (VI-VIII к.к.), карлуктардын (766-1125) жана кара-кытайлардын (XII к.) Тркстандагы бийлигинин мезгилинде кыргыздар жннд эчтеме айтышпайт, бирок ошол эле кытай тарыхчыларында сакталып келген 1. Исмаилов А.И. Кыргыз элинин тарыхынын философиясы. Б., 2004.
Батыш трктрнн аймактарынын аталаштарында бир жагынан кыргыз-казак, экинчи жагынан кыргыз урууларынын болгондугунан маалымат алабыз.
Н.А.Аристовдун пикиринче Тркстандагы (VI-VIII к.к.) трктр дулу жана нушиби урууларынан турган. Дулу деп Улуу Ордонун дуулат уруусу аталып, анын курамында чумекей, жаныс, адбан, суван кыргыз-казак уруктары турган, нушиби аймактарын ассык жана кучу (коши) аттуу кыргыз уруктары жердеген.
Нушиби аймактары чыныгы аты кыргыз болгон усундардан турушу ммкн.
Нушибилердин беш аймагына тмнклр кирген: 1) асыгы, 2) гешу чубан.
Биринчи жана тртнч аймактарда сарыбагыш жана салтолорго кирген ассык уругун, ал эми экинчи жана бешинчи аймактарда сол канатка тиешел кучу, коши (кутчу, кунчу) уруктарын крбз; чнч аймакта дуулатка кирген байсейким уругу аталат. Жогоруда аталган нушиби урууларын бгнк кыргыздардын уруулардын аталыштары менен салыштыруу аркылуу Батыш трк мамлекетинин батыш блг кыргыздардан турган деп айтууга негиз боло алат [1, 218 б.].
Н.А.Аристовдун ишениминде усундардын чыныгы аты кыргыз, ал эми усун деп кыргыз урууларынын саясий бирикмеси аталган. Карлыктар Карлык дарыясынан, тубалыктар Туба дарясынан улам ошентип аталып калгандай эле байыркы кыргыздар да Июс жана Сон деген эки дарыянын аймактык аталышынан (Июс-Сун) усун деп аталып калышы ммкн эле [1, 219 б.].
Ошондуктан орто кылымдагы тян-шандык кыргыздар жнндг маалыматтарды изилдеп табууда кыргыз деген этнонимдин з аздык кылат, аны кыргыздардын азыркы урууларынын, уруктарынын аталыштарынан изд туура крнт. Муну кыргыз урууларынын блнп-блнп кчп келлрнд здрнн уруу-уруктук аталыштарын так сактап келгендигинен деп тшндрг болот. Кыргыздардын жер бетинен этнос катары жок болуп кетишинен ушундай уруу-уруктук аталыштарын так сактап, уруу мчлрнн азан чакырылып айтылган энчил аттарына уруулук аталыштарын такай кошо айтып келишкендиги да себеп болгон деп ойлоого негиз бар.
Араб тарыхчылары жана географтары мусулмандардын Фергана жана Шаш менен кошулаш турган трктр менен такай согушуп келгендигин баяндашат. IX к. орто ченинде жазып келген Ибн Хордадбег трк урууларын санап келип мускус чыгарган кыргыздардын лкснн кийин Сыр-Дарыянын аркы бетинде карлыктар жана калаждардын жашагандыгын айткан. Якубинин (891) жазганы боюнча трк жерлери Фергананын Касан шаарынын жака белинде, тндк-чыгышта Самарканддын Исфиджаб аймагында болуп, 1.Аристов Н.А. Усуни и кыргызы или кара-кыргызы Б., 2001.
мусулман жерлерлерине чабуул жасап турушкан. Кпчлк трк урууларынын, анын ичинде, кыргыздардын да ислам динине кеч ткндгн (XVI к.) эске алсак, Тян-Шанда, Тркстанда жана Мавераннахрда кыргыз уруулары эчактан бери эле конуп-кчп, отурукташып жашап келгендигинен кабар алабыз.
Мунун ырастыгын Француз Улуттук китепканасында сакталып турган ЭлИстахринин "Климаттардын китеби" кол жазмасында жана Ибн-Хаукалдын "Жолдор жана облустардын китебинде" кыргыздар карлыктар менен коушулаш турушат, кыргыздардан жогоруда (Жейхун дарыясынын) жикилдер жердешет деген маалыматтар далилдешет. X к. саякат жасаган Абу-Долеф тогузгуздардын жеринен кыргыздардын жергесине тп тмнкдй срттп жазат: "Кыргыздар крч, таруу жана тнн этинен башка уйдун, койдун, эчкинин эттери менен тамактанышат. Алардын сыйынуучу чиркс бар, жазууда камышты пайдаланышат. Эл з акыл-эст, баам-парасаттуу. Кйп турган шамды з чмйнч чршпйт. Сыйынууда згч бир калыптагы ыргактуу тилди колдонушат. Мускус бар, бирок аз. Бир жылда ч майрамы бар.
Туулары жашыл тст. Тштк тарапты карап сыйынышат. Сатурн жана Чолпон жылдыздарына табынышат, Марсты жамандыктын белгиси деп тшншт. Жапайы жаныбарлар т арбын. Тн кйч таштары бар, бирок лкдн сырт жактарда кйбйт. Журт эгесинин бийлиги т чо, анын жанында жашы кырктан ашпаган эч кимдин отурууга акысы жок. Бул жерди бир ай бою тынч жана толук коопсуздукта басып ттк" [1, 269 б.].
Кыргыздарда знн уруусуна бекемдиги э башкы сапаттардын бири болгон. Байыркы таштагы жазуулардан тмнкдй саптарды окуйбуз: "Бр башына иш тшкнд знн кичине брлрн таштап кетет, ал эми барс эч качан таштабайт". Барс кч-кубат менен берилгендиктин символу катары кыргыз урууларынын башчыларынын атына ыйгарылган. Кыргыз жоокери уруштан качса, башы кесилген, милдетин аткара албаган элчинин кргн кн да ушундай болгон. Бул жол башчынын эмес, элдин талабынан келип чыккан.
Саткындын жазасы лм делген. Коркоктук элдешсиз жазаланган. Кыргыздын туусун йдлй бекем туткан, чачылган урууларды бооруна кысып бириктирген Яглакар-хан (Жааганкар-кан) болгон. Аты атап тургандай Яглакар-хандын бороон-чапкынына, кргштй урган мндрн туруштук бере албаган Борбор Азия урууларынын каганына ал зордук сзн айтат:
"Сенин кн бтт. Мен жакында сенин алтын ордоду алам, анын алдына атымды байлап, туумду саям. Эгерде согушам десе токтобой кел, болбосо тез жоголгун". Кыргыздын ханынын эскерт буйругун эрн албаган уйгур каганынын крр кн, ичер суусу тгнп, бу замандын тогузунчу _ 1.Аристов Н.А. Усуни и кыргызы или кара-кыргызы Б., 2001.
жз жылдыгынын кыркынчы жылы жан таслим болуп, эли тштк-батыш ылдыйлай срлп тозгон. Бул кез кыргыздын алчы таасы тик турган заманы катары аыз кеп калган. Кыргыздын кмдг Энесайдын кз жетпеген жайыттарынан Саян-Алтай бел-белестерине, могол жеринин тоо-тздрн, Жети-Суу, Теир-Тоого жеткен. "Кул феодалдык доор - варварчылыктын анабашы, таптык коомдордун кыргыздардагы башталмасы. Кыргыз турмушунда бул мезгилде жаы крнш пайда болот. Ал улустар жана хандардын, бектердин анын стнн болгон бийлиги. Хан, бектердин пайда болушу менен аксакалдардын бийлиги алсырай баштайт. Бул мезгил кыргыз турмушундагы феодализм, же айкл Манастан кийинки учур. Уруктардын, уруулардын кандай нгнн, скнн "Манас" эпосу баяндаса, улустар жнндг, алардагы уруу уруу болуп алып, туугандар менен туугандардын кырчылдашкан согуштары, кармашуулары тууралуу кабарларды "Семетей", "Сейтек" баяндайт. "Жаыл мырзадагы" окуялар дагы бул тууралуу кп ойлорго кмк болот" [1, 70 б.].
Байыркы жана орто трк доордагы кыргыздар з мезгилинин заманбап куралына ээ болуу менен согушта кч-кубаттуу келишкен, алардын кылычы кериктин терисинен жасалган калканды чаап тшргн. Кыргыздар бала кезинен куралды мыктап ктн, согушта знн туруктуулугун жана чечкиндлгн крстп, т чеберчилик менен согуштук куралды пайдалана билг йрншкн. Баланы согуш ишине жеке йрт тарбиянын негизин тзгн. Аларды курал менен э мыкты согуша билг гана эмес, эл-жерин коргоого дайым даяр турган жоокердик духка да даярдашкан. Согуш мезгилинде коркоктук кылган жоокер э жогорку жазага кириптер болгон.
Кыргыздар согуш учурунда жердин тзлшн т устаттык менен пайдаланышкан. Жер тнн ой-тз, а-д экендигине карай здр чн ыгайлуу позицияны ээлешип, душман тарапты аракет жасоого тоскоол болчу одур-бодур жер шарттарына амал менен айдап келип камалашкан. Кыргыздар чн ар бир аска-таш, капчыгай-колот согуштук нктш болгон. Баскынчылар менен кршд кыргыздар пайдаланган Тян-Шандын табият шарттары илгертен бери трд элдердин клн зн буруп келген. Бир караганда жала тоо массивдеринен тургандай крнгн Тян-Шан соода-сатык кербен жолдорунун тйн жана ири согуштук жрштрдн чордону болгон. Улуу жибек жолу Ысык-Кл, Кгй, Кемин аркылуу Чй рнн тшп Батышка жол алган. Нарын жактан Фергана тоо кыркалары аркылуу Яссыны ашып Фергана рнн тшп Мавераннахрды кздй кеткен.
_ 1. Исмаилов А.И. Кыргыз элинин тарыхынын философиясы. Б, 2004.
б) Орто трк доорундагы уруулук этнонимдердин кыргыз тарыхын жана педагогикасын тактоодогу орду С.М.Абрамзондун ишениминде этникалык жалпылыктын белгил бир этабы катарында кыргыз элинин куралып калыптанышы бир кыйла татаал болгондугу чындык. "Кыргыз" деген аталышты эч кимден "ткрп алган" эмес, ал акырындык менен, тарыхый нгнн жршнд, кыргыз этносунун знн куралып калыптануу процессинде этникалык з аты катарында аталып калган. Кыргыз деген атка тигил же бул адам з таандык болгон уруунун атын кошуп айтып келген мезгил анчалык деле алыс узап кеткен жок. Кээ бир изилдчлрдн жаылыштыгы алардын кыргыздардын "кыргыз" деген аты бар жерден гана издешкендигинде болгон. Бул ат сыйкырдуу кч сыяктуу изилдчлрд з артынан элпек эрчг аргасыз кылган. Бул аталыштан тышкары турган этникалык топтор кыргыз этногенезине эч кандай тиешеси жок нерсе катарында эсептелген [1, 19 б.].
Кыргыз генеалогиясынын билермандары кыргыздардын этникалык курамында бир кыйла байыркы жана кийинчерээк мезгилдеги уруулардын бар экендигин айырмалашат. Байыркы уруулардын катарына алар кыпчакты, мундузду, кутчуну (кушчуну), кандыны кошушат, бул тарыхый фактылар менен толук сыйышат. Ушул эле топко нойгут, катаган, жедигер урууларын кошуу анчалык негизд эмес. Кээ бир кыргыз этнонимдери жана генеалогиялык уламыштардын далилдери кыргыз урууларынын бир блгнн карлук-уйгур чйрс менен болгон этногенетикалык байланыштары жннд айтууга ммкндк берет, бул чйр монголдорго чейинки мезгилде ТянШандын жана Тян-Шандын жака-белдеринин калкынын этникалык тарыхында маанил ролду ойногон [1, 32 б.].
С.М.Абрамзондун пикиринче азык уруусу байыркы асиги менен жакындаштырылат. Ал гэшу (азыркы кушчу) сыяктуу эле Нушиви аймагына тийишт болгон (VII к., Батыш трк каганаты). Ошондой болсо да бул этнонимди Кл-тегиндин жана Тонукуктун урматына коюлган эстеликтердеги орхон жазууларында (Чян жазуу) эскерилген "аз" элинин аты менен окшоштурууга болот. VII кылымдагы Жети-Суудагы тргштрдн эки муунунун - тохсиликтер менен азийликтердин - окулушу кмнд экендигин белгилеп, В.В.Бартолд мындай деп жазат: "...ммкн азийликтер орхон жазууларында эскерилген аз элинин здр". В.В.Бартолд знн "Кыргыздар" деген эмгегинде да Тонукуктун эстелигиндеги жазууда кыргыздар _ 1. С.М.Абрамзон. Кыргыз жана Кыргызстан тарыхы боюнча тандалган эмгектер. Б., "Сорос-Кыргызстан" фонду, 1999.
менен бирге аз эли да бир нече эскерилерин белгилеп келип, аздар да тргштрдн бир тармагы деп ишенимд трд айтат [1, 30 б.].
Л.Н.Гумилевдун иликтс боюнча Бумын Ил-хан деген титулду кабыл алат, бирок ал 552-жылдын акырында дйндн кайтат. Такка анын уулу отуруп, Кара Ысык-хан деген титулду алат... Кара Ысык-хан табышмактуу кырдаалда каза болуп, анын уулу Шету бийликтен четтетилип, такка Кара Ысык-хандын иниси Кушу отуруп, Муган хан деген титул алат. Жаы хан бекем, каардуу, баатыр, акылдуу болгон жана согуштан башка эч нерсеге кызыккан эмес. 553-жылдын кеч кзнд ал жужандарды кайрадан талкалайт [2, 28-30 б.б.]....572-жылы Муган хан дйндн кайтат. Анын бир тууганы жана мурасчысы Тобо хан Чжоу империясы менен кол зшпстн Ци империясы менен тынчтык келишимин тзт... Тобо хан "тштктг эки бала (Чжоу менен Ци) бизге баш ийип турса болду, анда бизге кембагалдыктан коркуунун кереги жок" деп айткан экен [2, 32 б.]...Истеми знн аталашы Муган хандын жабгусу катары батышты багындырууга жнгн жана "Клтегиндан чо жазуусунда" эки бир тууган чыгыш трктрнн атабабалары катары эске алынышы бул элдин эки бутагынын байыркы убакта болгондугун жокко чыгарат. Блн болсо VII к. гана болгон [2, 34 б.].
Л.Н.Гумилев Беш-Балыктагы жеиш Който-Тамирдеги чакан жазууда чагылдырылгандыгын белгилейт. "Мечин жылы (720-ж.) жетинчи айдын жыйырма... Табгачтарга (империялыктарга) бардык. (Ошол эле) жылдын токузунчу айында кушуйлук кара баштарды жанчтым (бастым); кзнд аскерлерим менен...табгачтарга бардым. Жыргал... ушунчалык кп (трктрб) согушуп, талкаланбай кала турган болду!" [2, 329 б.]. Л.Н.Гумилев бул таштагы жазуулардагы кушуйлук деген этноним бул нушибилер союзундагы кошу уруусу болсо керек деп ойлосо болот деген Н.Я.Бичуриндин пикирине таянат.
Ушул эле жерде мындан кийин кошу з алдынча уруу катарында кезикпейт.
С.Малов да: "Кушуйда мен кулдарга ээ болдум". "Кушуну" топоним катарында тшнг эч маалымат жок деп белгилейт [2, 329 б.].
Л.Н.Гумилев боюнча тргш ханы Согэ 708-жылы Кытай менен союздук келишим тзгн. Бирок зор Тргш длт бекем эмес болгон, анткени ал Батыш Тркт кагандыгын кыйроого алып келген ыркы кетн мураска алган эле. Кыязы, мамлекеттик саясаттан алыс болгон себептер боюнча "Согэ знн жол башчысы Кюэ-чжо (Кули-чур) менен чыр-чатакташып, эк з ара айыгышкан согушту баштаса керек" - деп Н.Я.Бичуриндин жазгандарын мисал келтирет [2, 307 б.]. Л.Н.Гумилев трктр (тон-йикук) менен тргштрдн согушу _ 1. С.М.Абрамзон. Кыргыз жана Кыргызстан тарыхы боюнча тандалган эмгектер.
2. 2. Л.Н.Гумилев. Байыркы трктр. "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.
трктрдн жеиши менен бтп, тргштрдн ханы Согэ каган колго тшкндгн белгилейт. Тргштрдн длт кулай баштады. "Он ок бектери жана эли бт келип, баш ийип беришти" деп С.М.Маловдун изилдсн таянат [1, 309 б.]. Ошол эле жерде бул операциянын убагында Кл-тегин зн дакка блд, анткени тшткт карай чегинип бараткан тргштрд жана Кошутутукту, т.а. али Орто Азияда сакталып калган акыркы нушиби хандарын бирин талкалай алды. Капаган кагандын буйругу менен 711-жылы колго тшкн Согэ жана анын бир тууган иниси Чжен лтрлт [1, 309 б.]. С.Г.Кляшторныйдын пикиринче тргштрдн Согэ каганы Батыш Трк каганатындагы тргш каганы - Сакал-каган. Ал 706ж.ж. кагандык кмдарлыгын жргзгн. Сакал-каган кытай булактарында Согэ деп жазылган [2, 167-169 б.б.].
Тарыхый маалыматтар боюнча азык жана кушу уруулары нушибийлердин союзунда болгондугу маалым. Батыш Трк кагандыгынын бир эле мезгилде тргш кагандыгын (Сакал-каганды) жана нушиби хандарынын бири болгон Кошу-тутукту жеип алгандыгын билебиз. Кыргыздардын азыркы кушчу уруусунун курамында сакалды уругу бар экендиги чо кызыгууну туудурат. Ошондуктан азыр бул уруулук аталыштардын з ара байланыштыгы болушу ммкн деген пикирди да пайда кылат.
С.Г.Кляшторный Батыш Трк каганатына караган трк кагандарынын тизмесине тогузунчу каган катары То Алп Элбер Трк-каганды келтирет. Ал 634-ж. чейин эки-ч жылдын тегерегинде бийлик кылган шекилд - Кытай булактарында анын толук ысмы Тун ахоу балиби дулу кэхан деп аталган. Ал эми интронизацияга чейин Нишу-тегин деп жазылган [2, 169 б.]. Балким, нушибийлердин союзу ушул Нишу-тегин кагандын тушунда башталганбы деген суроого да кептелебиз.
Тарыхта ХIХ к. чейин Батыш трк кагандыгы "он уруулар кагандыгы" деп аталгандыгы белгил. XIX-XX к.к. баш ченине карай орус жана батыш европалык илимий эмгектерде "Батыш трк каганаты", "Тргш каганаты" деген терминдер менен аталганга чейин "он ок эли кагандыгы" жана "он ок будун" деп аталып келген. Ошондуктан бул элдердин мурунку "он ок эли" деп аталышы бизге жакындай туюлат. Батыш трк каганатынын борбору Суяб (азыркы Токмоктун жанындагы Ак-Бешим шаарчасынын урандылары) шаары, жайкы резиденциясы Испиджабга (азыркы Чимкентке) жакын Ми-Булак капчыгайы болгон. Ал эми тргш кагандыгынын ставкасы Невакет (азыркы Чй рнндг) шаарында турган. 568-657 ж.ж.
_ 1. Л.Н.Гумилев. Байыркы трктр. "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.
2. Из истории дореволюционного Киргизстана. Ф., 1985.
Батыш трк каганатын Ашина трк династиясы башкарып келген, VII к.
акырынан 766-ж. чейин тргш уруу башчыларынан кагандар бийлеген [1, б.]. Батыш трк каганатынын бийлиги бткл Орто Азияны, Афганистандын тндк блгн, Чыгыш Тркстанды камтыган.
Мындан чыкты сырттан келген Батыш трк жана тргш деген терминдерди эске албаганда бул эки кагандыктардын "он ок будун каганы" (Ашина династиясы), "он ок эли" деп аталганына (Кытай булактарында "трк жабгу каганы") караганда бир эле эл болгон днт. Ушундан алардын ордо жери азыркы Кыргызстандын чеги, уруулардын аталыштары да (азык, дулу, кушу) кыргыздардын азыркы уруулары он ок, асык, дуулат, кушчу аталыштары менен дал келгендигинен, кыргыздардын кээ бир уруулары байыртадан эле (VI к. баштап) азыркы Кыргызстандын территориясында жашап келген деп ишеним артууга тртк берет.
Л.Н.Гумилевдин ишеними боюнча жетекчилик кылууга т кчт атаандаштар эки уруу союзу болгон: Жети-Суудагы жана Батыш Жунгариядагы дулулар жана батыш Теир-Тоодогу, Ысык-Клдн айланасындагы нушибилер болгон. Ушул эле жерде А.Н.Бернштамдын VII к.
Теир-Тоонун трк калкын эне-сайлык кыргыздар менен байланыштырууга аракетин (А.Н.Бернштам, Археологический очерк..., 51-54,61-беттер) А.Я.Шер орундуу четке каккандыгы, ал (А.Я.Шер) археологиялык материалда Нушибинин алтайлык байланышынын бар экендигин далилдегендиги (Караыз: А.Я.Шер. Памятники алтайско-орхонских тюрок..., 156-166 беттер) тууралуу маалымат келтирилет. Бул уруулар союзунун ар бири бештен урууну камтыган, мунун натыйжасында Батыш кагандыгы чн кээде "Он уруу" деген ат колдонулган... [2, 154 б.].
Л.Салдадзенин айтымында Батышта, Согдада, ашина династиясынын тркттр биринчи Саманид Исмаилге чейин жашап турган. Тркт элинин дээрлик баары жок болуп кеткен эле деп жазат. Эми Согдада знн курамынан кезек менен бирде карлуктарды, бирде дулу, бирде нушиби, бирде тргштрд блп чыгарып турган "он ок трк эли" бийлигин жргзп калган [3, 97 б.]. Л.Салдадзенин пикирине караганда карлуктар менен тргштр "он ок трк кагандыгынын" курамындагы уруулардан болушкан.
К.Г.Менгес боюнча Кытай кзмлнн бошонгон Кк трк империясынын атак-дакы байыркы трк жазмаларында, асыресе Орхондогу Клтегин эстелигинде (732-735) чагылдырылган. Батыш тркттр эми "он ок уруулары" деп аталып, дагы да чыгыш _ 1.Из истории дореволюционного Киргизстана. Ф., 1985.
2. Л.Н.Гумилев. Байыркы трктр. "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.
3. Л.Салдадзе. Ибн Сина (Авицена). Страницы великой жизни. Т., 1985.
трктрнн блнгн. Бул жолу алардын башында Тргеш уруусу турган. VIII кылымдын башында трктрг батыш мейкиндиктеринен Согдия жана анын айланасы тараптан арабдар кол салган. Акырында (866-жылы) батыш трктрн (он ок урууларын) Чыгыш Монголиядан чыккан карлуктар басып алган. Карлуктар Монголияда уйгурлардын чыгыш жагында кн кргн, тркч сйлгн уруулардан болгон. VIII кылымдын акырында карлуктар Жагбу хандын (Йагбу, Жогбу) башчылыгы менен ислам динине кирген [1, б.]. Кыргыздардын азыркы саруу уруусунун курамында жабагы этнониминин бар экендиги да зор кызыгууну туудурат.
Белгил чыгыштаануучу Г.А.Хидоятовдун пикиринче трк коомунун баштапкы бирдиги ("огуз") жамаатчылыгы болгон жана уруулар "огуздардын" саны жана алган аталыштары боюнча айырмаланышкан "Токуз-огуз" (9 уруу) аталышы уйгурларды, "ч огуз" (ч уруу) карлуктарды билдирген. Ушул эле мезгилде уйгур, карлук, дулу, нушиби, кидан, гуз жана командар (половецтер) тзл баштаган [2, 77 б.]. Ушундан улам бгнк кнг чейин аягына чейин толук тактала элек "кыргыз" этноними "кырк огуз" (кырк уруу) деген байыркы уруулук аталышынан улам келип чыккандыр деген гипотезанын башка божомолдорго краганда негизд орун алышы ммкн экендигин белгилг болот.
Л.Н.Гумилевдун маалыматы боюнча кытайларга кз каранды абалга туштуккан трктр 679-жылы ктрлш чыгарган... Ктрлш чыгаруу менен трктр мтсз авантюрага барышкан: алар мамлекеттин чок ортосунда болуп, туш тарабынан душмандар менен курчалган эле, алардын тылы да, союздаштары да, сан жагынан артыкчылыгы да болгон эмес. Муну алардын здр да тшнбй ко алышкан эмес, бирок баары бир ктрлш чыгарышкан. Жазуу трктр з турмушун жакшыртуу чн эмес, жапайы эркиндик жана бийлик чн тздн-тз чыгышкандыгын тздн-тз крстп турат... Ктрлшчлр Ашина хан тукумунун ханзаадасы Нишу-бегди хан ктршт жана ктрлшт басуу чн сейил кургансыган маанайда бараткан жазалоочу аскерлерди талкалап салышкан. Он миге жакын кытай жоокерлери курман болуп, туткунга тшп беришкен, ал эми калгандары чогулуп курчоону бузуп чыгышкан [3, 279 б.]. Бирок 680-жылы ктрлш басылган.
Нишу деген ысым ушуну менен экинчи ирет кездешд.
С.Г.Кляшторный да 634-ж. чейин Нишу-тегин Батыш трк кагандыгын бийлегендиги тууралуу маалыматты келтиргендигин _ 1. К.Т.Менгес. Трк элдери жана алардын тилдери. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду, 2000.
2. Г.А.Хидоятов. Моя родная история. Т., 1990.
3. Л.Н.Гумилев. Байыркы трктр. "Кыргызстан-Сорос" фонду, 1999.
белгилегенбиз [1, 167-169 б.б.]. Нишу-тегин менен Нишу-бектин ортосундагы аралык эл жылды тзт. Мындан чыкты Нишубийлер союзуна кирген уруулар кырдаалга же салтка жараша ошол союздун атын жаы шайланган каганга ыйгарып турушкан деп божомолдоого болот. В.В.Бартолддун изилдс боюнча Шаболо Хамши (634-638) кагандыгынын мезгилинде батыш-трк эли он муунга (урууга) блнгн; беш Чй дарыясынын батыш жагын, беш чыгыш жагын жердеген; бири - Нушиби, экинчиси - Дулу деп аталган. Андан кп тпй эле батыш трктрнн империясы Или дарыясы аркылуу эки мамлекетке блнп кеткен. В.В.Бартолддун пикиринче Чй менен Или дарыяларынын аралыгында конуп-кчп жргн Дулулардын тргш уруусу т кчгн; алардын башкы ордосу Суябда, кичи ордосу Или дарыясынын жээгинде болгон. Тргш кагандарынын э кчтс Сулу (738-ж.
дйндн кайткан) болуп, анын кч-кубаты батыш трк кагандыктарын да артта калтырган [2, 104 б.]. В.В.Бартолддун тргштрд дулулардын бир уруусу катары эсептеши да кыргыздардын тарыхын изилдд уруулук этнонимдерге басым жасоонун зарылдыгы тууралуу С.М.Абрамзондун позициясынын тууралыгын тастыктайт.
Тргштрдн башкы ордосунун жайгашкан ордун В.В.Бартолд менен С.Г.Кляшторный трдч крстшкнн байкоого болот.
Н.А.Аристов боюнча трктрдн Дулу-ханы Чуюс жана Чуми, Чумигун урууларынын аскерлери менен кытайлардын И-ежеу (Хами) шаарына чабуул жасайт. "История дома Тандагы" маалыматта VII жз жылдыгынын биринчи жарымында трк батыш трк хандарына баш ийген он аймакка блнгн элдердин ичинде жогорудагы чумугун, чумиши-чубен жана гешу-чубан (Khu-chu-tchu-pun) уруулары болгон. Акыркы гешу (же Khu-chu) деген уруунун кыргыздардын азыркы кушчу этнонимин байкайбыз. Н.А.Аристовдун пикиринче бул уруулар байыркы мекени Алтайга чейин Чй дарыясынын жака белин жердеген жана алар байыркы кыргыздар менен уйгурлардай эле чйлктрдн (чуюе, чуми ж.б.) гана эмес, бтндй эле батыш трктрнн (канглылардын жана алардын блктрнн (гуз, кыпчак, тркмн, селжук, осмон ж.б.) байыркы бабалары катары кароо керек [3, 87 б.].
Кыргыздардын тлс, мундуз, кыпчак, кады (калы), кушчу, бугу, азык, ммкн чо багыш, сары багыш, кара багыш жана айрым башка урууларынын куралышы, биринчи кезекте Тштк Алтайдын, _ 1. Из истории дореволюционного Киргизстана. Ф., 1985.
2. Бартолд В.В. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана.
Б.,1996.
3. Н.А.Аристов. Усуни и кыргызы или кара-кыргызы. Б., фонд СоросКыргызстан, 2001.
Эртыштын жака бойлорунан жана Чыгыш Тян-Шандын жака-белдеринин территориялары менен байланыштуу болгон. Бул айрым бир кийинки тарыхый булактар менен да ырасталып отурат. Алсак, "Тазкира-и-ходжаган" чыгармасында мындай деп айтылат: Чыгыш Тркстандын территориясында XVI кылымдын орто ченинде эле кушчу уруусу жашаган, ал эми XVIII кылымдын орто ченине чейин Иле дарыясынын бойлорунда кыпчак уруусу жайлаган, кийин алар Хотанга тп кетишкен...[1, 44 б.].
С.М.Абрамзондун пикиринче кыргыздардын башка багыттагы байланыштары, айрыкча уруулардын казак-ногой чйрс менен болгон этникалык байланыштары да олуттуу маселе болуп саналат. Сол Канаттын кыргыз урууларынын аттарынын ичинде бечине (пичине) деген этнонимдин бар экендигине кл бурбай коюуга болбойт, бул этноним бизди ТянШандын тндк-батышты карай, огуз чйрсн алып барат, анткени бул этнонимден орто кылымдардагы "печенег" этнонимин оой эле крг болот;
айрым бир кыргыз уламыштарында Балгар лкс айтылат - айрым уруулар (жетиген, кушчу, кркр) ушул лклрдн келишкен; XV кылымдарда Дешти-и Кыпчакта болуп ткн окуялардын элестери карыялардын эсинде сакталып калган [2, 48 б.]. Ушундан улам азыркы чо багыш уруусунун курамында бечине, пичине этнониминин бар экендигин эске алуу зарылдыгы келип чыгат.
С.М.Абрамзон В.П.Юдиндин кыргыздардын курамында "нагыз могул жана могул элементтери менен жалпылыгы бар": баарын, балыкчы, барак, дуулат, керейит, кунчу, могол, моолдор, нойгут жана башкалардын болгондорун адилетт белгилегендигин келтирет. Буга баргы уруусун (эгерде В.П.Юдин мисал келтирген барки деген ат туура болсо; бул кээде булактарда да кездешип калат), ошондой мекрит (кыргызда меркит), булгачы (кыргыздарда булгачы - найман) жана черик урууларын кошууга болот [2, б.].
в) Орто трк доорундагы этномаданий интеграциялык процесстердин педагогикалык ойлорду нктрдг ролу В.П.Мокрынин "Византийский историк о согдийцах в Семирече" деген макаласында жооп иретинде расмий визит менен жргн византиялык кыраакы элчилер Жети-Суудагы согдалыктардын укуктук статусунун чектел экендигин, алардын трктрг баш ийгендигин жана Хорезм, Согдага те катарда мамлекеттик бирикме болуп эсептелбегендигин байкашкандыгын 1. Н.А.Аристов. Усуни и кыргызы или кара-кыргызы. Б., фонд СоросКыргызстан, 2001.
2. С.М.Абрамзон. Кыргыз жана Кыргызстан тарыхы боюнча тандалган эмгектер. Б., "Сорос-Кыргызстан" фонду, 1999.
белгилейт [1, 173 б.]. Кийинки кездеги булактарда жети-суулук согдалыктардын трктрг саясий кз карандылыгы ачык эле айтылат, маселен, "Суй-еден (Суябдан) батыш жагында ондогон жалгыздан турган шаарлар турат, алардын ар биринин знн аксакалы бар. Алар бири-бирине кз каранды болбогону менен баары трктрг баш ийишкен" [2, 91 б.].
"Таттардын" (жети-суулук согдалыктардын) тргштрдн кз каранды абалда экендигин байыркы трк руникалык эстеликтери тз эле крсткн [3, 122- б.].
С.К.Кенесбаевдин айтымында кптгн уруу, уруктардан турган казак эли узак мезгил ичи монгол уруулары менен карым-катнашта болуп келген.
Натыйжада казак фратийлеринин кпчлг монголдордун этногенетикалык сызыгы катары жуурулушуп кеткен, бул этнонимдик жана башка аталыштардан (наймандар, керейлер, коураттар, дулаттар, жалаилер ж.б.) байкалат. Трк жана монгол урууларынын тздн-тз жана узак убактар бою з ара байланыштыгын ири чыгыштаануучу Б.Я.Владимирцов монгол империясына чейинки доорго тиешел, XIII-XIV к.к. кийин монгол калкынын негизги массасынын трк элдери менен тздн-тз катыштыгы токтогон деп ишендиргиси келет. Бирок Г.Д.Санжеев XIII-XIV к.к. кийин деле кээ бир монгол уруулары трк уруулары: дархаттар, тувалыктар, буряттар, якуттар, обруттар Тштк-Сибирдин, Орто Азиянын, Поволоженин ж.б. трктр менен байланыштыгы злгн эмес деп кайчылаш пикирин тауулайт. Анын пикиринче мына ушулар орток трк тилинин тптлп, сп-нгсн негиз болгон [4, 298 б.].
Б.Я.Владимирцов "орток тилдер" тшнгнн жактоочусу катары монгол, трк жана тунгус-манжур тилдеринин тарыхый мамилелери жннд: "Монгол тили трк жана тунгус тилдерине туугандаш болот, анткени бул ч тил кайсыдыр бир мезгилдеги бир тилдин трд эволюциясынын натыйжасында келип чыккан" [5, 45 б.]. Н.А.Баскаковдун пикиринче трк тилдеринин нгш бир кезде алтай тилдеринде болуп ткн процесстердин ретроспективдик чагылдырылышы катары кызмат кылат. Азыркы трк тилдеринин баары трд уруулук бирикмелерге кирген з алдынча уруулардын диалектилеринин жана гаворлорунун, а кийинчерээк туруктуу жалпылыкты (огуз, карлук, кыпчак, булгар д з ара туугандаш, бирок зн гана мнзд тилдик згчлктр боюнча _ 1. Из истории дореволюционного Киргизстана. Ф., 1985.
2. Зуев Ю.А. Китайские известия о Суябе. - Изв. АН Казахской ССР. Серия истории, археологии и этнографии, вып. 3 (14), 1960.
3. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники, как источник по истории Средней Азии. М.: Наука, 1964.
4. Проблемы общности алтайских языков. Л., 1971.
5. Владимирцов Б.Я. Грамматика. М., 1974.
айырмаланган уруулар) тзгн элдердин жакындашуусунун жана алыстоосунун натыйжасы болуп саналат [1, 318 б.]. Х к. чейин эле трк тилдеринин катары азыркы кпчлк трк тилдерине мнзд грамматикалык згчлктрг ээ болуп калган. Мындай згчлктрг биринчи кезекте кызматчы мчлрд нмднн иштелип чыккан ыкмасы жана мына ушундан тилдин кызматчы эмес бирдиктеринин кызматчы ролдо кеири колдонулушу. Мунун натыйжасында угулардын бир муунга чейин кыскарып кетиши болгон [1, 298 б.].
Б.А.Каррыевдин ырастоосунда фолклордук да, адабий да баатырдык эпостор, романдык жана эпикалык поэмаларды домбра, дутар, кобуз, гижак д элдик музыкалык аспаптардын коштоосунда шаирлер, бахшилер, дастанчылар, жираулар аткарып келишкен [2, 205 б.]. Дастандардын таркалышынын ири очоктору жана аны айтуучулардын чыгармачыл байланыштарынын борбору - збек, тркмн, каракалпак, тажик жана казактардын - бир тууган элдердин маданиятынын топтолгон жери - Хорезм болуп келген. Мында ырчы угармандардын аудиториясына карай збек, тркмн жана башка тилдерде ырдай берген [2, 206 б.]. Орток трк элдеринин чыгармачыл таланттары, ак тадай ырчылары здрнн ырларын, чыгармаларын эл алдында кез-кезде ачык асман алдында аткарып келишкен.
В.М.Жирмунский, Х.Т.Зарифов: "Хорезм облусунда бакшылардын искусствосу знч бир згчлкк ээ. Эпикалык салт Хорезмди збекстан менен гана эмес, Тркмнстан менен да байланыштырып турат. Тркмндк ырчылар Хорезмге, хорезмдик ырчылар тркмндрг барып турушат..."деп жазышат [3, 54-55 б.б.].
Ч.Валиханов "Очерки Джунгарии" деген эмгегинде орток трк элдеринин эпикалык уламыштарынын з ара бири-бирине тп жргндг тууралуу:
"Бул сагалар биздин кчмндрдн байыркы эстеликтерин кандай урматтапсыйлашарын жана сактап келишерин крстт. Отуруктарынын аралаштыгы жана тилдеринин окшоштугунан алардын поэтикалык болмуштары бир элден экинчи элге оой эле тп кетет, ошондуктан аларды ажырата бил керек" [4, 71 б.].
XIX к. айтылуу венгер окумуштуусу, Прага университетинин чыгыш тилдери жана адабиятынын профессору Арминий Вамберинин жазып калтырганына караганда Орто Азияда карысы менен жашы да, жоокери менен койчусу да, дин кл менен жараны да - бт баары поэтикалык чыгармачылык менен алектенет. Ыр ырдоого _ 1. Проблемы общности алтайских языков. Л., 1971.
2. Каррыев Б.А. Эпические сказания о Кор-Оглы у тюркоязычных народов. М., 1968.
3. Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. М., 1947.
4. Ч.Валиханов. Избранные произведения: Алма-Ата, 1952.
болгон кумардануу тркмндрг да, кыргыздарга саякаттап кыдырган адамды та калтырат. Канчалык чарчаган жана ач калган болбосун жолдогу бакшынын ырын зор эрг менен тыдашат...[1, 324-327 б.б.]. Б.А.Каррыев ыр же проза трндг согуштук эрдиктер тууралуу жомоктор же агемелер кчмндрд т эле кп экендигин белгилейт [1, 346 б.].
Х.Дурдыев боюнча бир тууган салттардын жана тилдердин элдери ар дайым бири-бирине з ара жакындыктын сезиминде болуп келишкен.
Маданий-рухий табылгалардын мыктылары жалпы орток млк катары саналган. Маселен, хивалык жана бухаралык збектер Махтумкулини анын окуп жргн жаш кезинен бери жакшы билишкен, жергиликт бахшылар, шаирлер аны урматтап-сыйлашкан, чыгармаларын аздектеп йрншкн.
Махтумкули чыгармачыл салттарга таянган жана Чигыштын алдыкы инсандары - Рудакиден, Низамиден, Навоиден, Саадиден ж.б. йрнгн. Ошону менен бирге ал карапайым адамдарга жакын жана тшнкт поэзиянын чыныгы новатору, ал эми анын ырлары жарды-жалчылар чн мттн шам чырагы болуп калган [2, 197 б.].
А.Н.Киреевдин ишениминде трк тилд элдердин эпикалык чыгармаларынын э байыркы формасы болуп проза менен ырдын гармониялык айкалышуусунун негизинде жаралган чыгармалар саналган. Мындай форма Чыгыш элдеринин эпикалык салттарында кеири жайылтылган. Маселен, ортоазиялык орто трк доорунун огуз трк уруулук башатына эгедер "Китаби Коркуд" эпикалык чыгармасы да проза менен ырдын айкалышуусунан турган.
Ушундай эле крнштрд збектердин, каракалпактардын, тркмндрдн, казахтардын, кыргыздардын ж.б. элдердин репертуарларынан крг болот [3, 245 б.].
Кыргыз этнопедагогдорунун пикиринче кыргыз этнопедагогикасы - улуттук руханий маданияттын зктш блг. Ал жздгн жылдарда Борбордук Азиянын ар кандай калктары жана майда элдери менен кыргыздардын з ара байланышта нгшнд топтолгон....Кыргыз элдик педагогикасы акырындык менен кыргыздардын тиричилигинин этникалык згчлктрнн нг процессинде, алардын татаал тарыхый нгснд топтолгон. Анын згн бардык трк элдери (анын ичинде баарыдан мурда хакас, казак, каракалпак, збектер) чн кптгн жалпылыктар тзт [4, 18 б.].
1. Каррыев Б.А. Эпические сказания о Кор-Оглы у тюркоязычных народов. М., 1968.
2. Х.Дурдыев. Ковчег разума. Ашхабад, "Туркменистан", 1988.
3. Киреев А.Н. Башкирский народный героический эпос. Уфа, 1970.
4. Рахимова М.Р., Панкова Т.В., Калдыбаева А.Т. Педагогикалык ойлордун жана билим бернн тарыхы. Б., 1998.
2. Орто трк доорунун рухий жана этнопедагогикалык дйнс, булардын педагогикалык ойлорду калыптандыруудагы орду а) Орто трк доорунун диний жана рухий дйнс Адамдын курчап турган чйрг, табиятка, жан-жаныбар жана адамдарга болгон сйс болмоюнча ишеним да, дин да болбойт. Христиандыкка чейинки байыркы грек жана римдик диндер, исламга чейинки зороастризм, буддалык, теирчилик, манихейлик, шамандык, несториандык диндердин баары бткл адамзатынын рухий байлыгы болуп саналат. Бардык эле диндердин негизги темасы адам, сй, бала, таалим-тарбия болуп келген.
Кайсы диндин, конфессиянын кл экендигине карабай адамдар з ара учурашып кайрылышканда биринчи кезекте бала-чаканын амандыгын сураган, ар бир эл, уруу знн келечегин, элдлгн, бтндгн сактап калуу чн жаш муундардын, урапактардын келечегинин камын крп келген. Жашоо турмушунун зг кчмнчлк жана сыйынганы теирчилик болгон кыргыздар: "Мал-жан, бала-бакыра аманбы" деп учурашкан. Мал дегени трт тлк мал: кой, эчки, уй, жылкы, ал эми жан - бул адам, анын й-блс. Бул кчмн кыргыздарда мал аман болсо, бала-бакыра да аман -эсен турат дегенди туюнткан. "Кыргыз турмушу, тарыхы жнндг кеп башаты б.з.ч. XXX кылымдардан башталат. Анын алгачкысын кой стнд торгой жумурткаланган доор деп калат кыргыздар. Тарыхты мезгилдештир принцибине такаганда, бул мезгил - тарыхка чейинки турмуш, жапайычылык.
Бул турмушта кыргыздар белсемд эл болуп, уруучулук - улуттуктун коломтосу калыптана баштаган, уруктар пайда болгон. Ар бир урукту ата баштап, башкарып келген. Ал кездерде ата сз ар бир адамга ыйык дагы, бийик дагы болчу. Аткарылбаган ата сз болгон эмес" [1, 70 б.].
Мусулмандардын Куранында кайрымдуулукка басым жасалат. Бул христиандык менен ндшп кетет. Кайыр садага бер мусулмандардын ыйман-сооптук милдети болуп келген. Пайгамбардын "Арзанга сатып алыш чн башка бирнн муктаждыгынан пайдаланбагыла; андан кр аны жакырлыктан куткар", "Ач адамды тойгуз, сыркоого барып кабар ал, кнсз болсо аны абактан куткар" деген насааттары бар. Адамзат маданиятынын э жогорку катмары катары динден сырткары туруп руханийликтин бекем негизин курууга болбостугу белгил. Мухаммед пайгамбар кптгн элдердин окутуучусу болгон, анын окуулары бткл араб маданиятынын негизин тзгн. "Кудай менен адамдын ортосундагы мамилелер орто кылымдын философиясында баарлашуу катары берилет. Баарлашуу бул кудайдын адамга кл койгону. Кудайдан _ 1. Исмаилов А. И. Кыргыз элинин тарыхынын философиясы. Б., 2004.
келген информация адам тарабынан кыйшаюусуз кабыл алынат, ал адамдын жрш-турушунун жана таануусунун критерийи жана адам чн чексиз ишен, б.а. бул адамдын абсолюттук чындык катары кабыл алуусу.
Куранда: "Алладан башка кудай жок, кудайдын жердеги жападан жалгыз шакирти Мукамбет", - деп айтылат. Бул кудайдын атынан, анын ишендирме катары жолдомосу. Буга ишендн башка эчтеме жок жана болууга ммкн эмес экенин орто кылымдын философиясы йртт" [1, 42 б.]. Будданын адамдар менен сйлш ыкмасы, маектешд трд санат сздрд, макаллакаптарды, болмуштарды чебердик менен пайдаланышы адамдардын жргнн тнк таап, ага сыйынгандардын аягы злбгн. Будда адамдарга аракет кылуу, ишт, эрктлк эмне экендигин йртмн деп айткан.
Буддизм христандыктай эле башкы изгилик сй дейт. Анын негизги осуяттары: "Бирнн мрн кыянат кылба", "Уурулук кылба", "Акыл-эси менен жаша", "Жалган сйлб", "Адамды мас кылуучу ичимдиктерди ичпе".
Ою менен да, сз менен да, дене менен кнг батпоо - буддизмдин ар тараптан жетилген адамды калыптандыруучу тыюу салуу системасы болгон.
Ал эми христандардын Евангелиесинин сздгнд "бог" деген сздн кийин эле "окутуучу", "окуучу", "сй", "кайрымдуулук" деген сздр келет.
Христосто: "Адамдар, силер менин йрткнмдй жрср, менин чыныгы окуучуларыман болуп каласыар", "Шакирти устатынан озуп кете албайт, бирок ар ким окуп йрнп бткн со устатындай боло алат" деп айтылат.
Евангелиеден тмнкдй сздрд окуйбуз: "Бул иуддарча, грек жана латынча жазылган эле", "Ар бирибизге апостолдор здрнн тилинде сйлп жатышканы угулуп жатты...биз баарыбыз угуп жаттык, алар бизге кудайдын жасаган улуу иштерин биздин эне тилибизде айтып жатышты" [2, 147-151 б.б.].
Манихейлик III к. акырында христиандык жана зароастризм менен те тайлашкан дин болгон. Манихей дининин негизги тс-турпатын з калыбындай кылып крст азырынча ммкн эмес. Зороастрлар да, христиандар да, мусулмандар да бул дин менен аеосуз кршкн жана кптгн манихей эстеликтери жок кылынган. Бгнк кнг чейин манихей тексттеринин кээ бир зндлр гана жетип келген. Махинейликти байыркы тарыхчылар христандык секта деп атаса, башка бирлр зароастрдык сектага (армян тарыхчысы Езник,V к.) таандык дешкен. Азыркы батыш европалык тарыхчылар манихейликтин негизин эски вавилондук диний окуулардан кршт. Мындай трд кз караштардын чын-тгнн аныктоо татаалдыгы манихей тексттеринин зндлрнн т эле чектел санда экендиги менен тшндрлт. Манихейлердин башкы борбору Нишапур жана 1. Исмаилов А. И. Кыргыз элинин тарыхынын философиясы. Б., 2004.
2. Волков Г.Н. Этнопедагогика. М., АСАДЕМА, 2000.
Мерв болгон. VII-VIII к. к. манихейлик согда жана трк урууларында кеири тараган. Бирунинин сз боюнча Кытай жана Тибет элдеринин Чыгыш трктрнн кпчлк блг жана индустардын кээ бирлери Мани окуусун жана мыйзамын сакташкан. Ал эми Самарканддагы манихейлердин чо общинасын тогузгуздардын кмдары з коргоого алгандыгы тууралуу маалымат да бар.
Орто кылымдык мусулмандык таалим-тарбия исламдык канондордо жазылган эрежелерге жана элдик адеп-салттардын, жрм-турумдардын нормаларына негизделген. Исламдык диний окууларда "фикх" (тере тшн, билим) деген тшнк бар. Бул тшнктн бир жагы: азиз мусулман адамынын жрм-турум эрежелерин, адеп-ыйман нормалары. Фикх адамдын таалим-тарбиясынын дегээли, анын ичинде милдетт, сунушталган, уруксат берилген, сзсз эмес, д принциптердин категорияларына блнт. Бул принциптер мусулман дйнсндг таалим-тарбия системасын баланын туулгандан баштап мрнн аягына чейинки: й-блд, мектепте, медреседе ж.б. кары-жаштын, улуу-кичнн з ара мамилелеринин, карым-катнашынын такталып-тптлгн нормаларын рп-адаттарын жана эрежелердин белгил бир дегээлде аныктап турат. Мусулман баласы исламдык шариаттын мыйзамдарына негизделген фикхке жана жергиликт каада-салттар эске алынган адаттарга йрнгн. Орто кылымдык мусулмандык таалим-тарбиянын згн Куранды жаттоо, йрн, срлрн тшндрп бер кирген.
Диний мектептерде араб жазуусуна, Куран боюнча исламдык диний окуулардын негиздерине, шариаттын нормаларына йртшкн. Медреселер диний мекемелердин кызматкерлерин, молдолорду, мектептердин Мында Курандан тышкары исламдын тарыхы, араб тили, география, астраномия, кркм сз нр ж.б.дарстар окутулган жана Мухаммеддин жана анын жолун жолдоочулардын ишмердлктрн жана айткан сздрн хадисти йрнг чо маани берилген: мусулмандык таалим-тарбияны улантууда билимди молдодон, имамдан же наиб-имамдан окуучуларга, йрнчктрг, талибдерге калтырып кет принциби - иснад белгил ролду аткарган [1, 224 б.].
Мавераннахр, Чыгыш Тркстан, Тштк Сибир жана Алтай аймактарын жердеген христиан, будда жана ислам диндери алигече жете элек теирчилик, шаман, бутпарас ж.б. этникалык-уруулук динге сыйынган элдердин таалимтарбиясы, тарбиялоо маданияты бир топ башкача нукта нгп отурган. Бирок бул орто кылымдык Батыш менен Чыгыштын бири-бирине этникалык маданий, диний з ара ????????????????????????????????????????????????????????????????????????????
??????????????????????????????????????????????????
?????????????????????????????????????????????????????????????????????????????
????????????????????????????????????????????????????клрн з ара байланыштырып туруучу Улуу Жибек жолу соода-сатык, алыш-бериштин гана эмес, ушул эбегейсиз зор территорияны камтыган лклрдн калктарынын трд диний ишенимдери жана кз караштары кайсыдыр бир дегээлде трансформацияланып отурган. Маселен, христиан дининен блнп чыккан несториандык, ал эми зороастрдык буддалык жана христиандык окуулардын уюткуларынан тзлгн манихеизм Орто Азия, Иран, Тндк Кытай, Тштк Сибир элдерине тараган [1, 225 б.].
Кудай менен байланышуунун сопулук жолу кндлк ишмердиктин ар бир крншн жараткандын жол-жобосуна ылайык жнг салуунун адепки аракеттерин срп чыгара баштаган. Тажрыйбанын жеке мнзг ээ болгондугуна карабастан сопулук тарикаттары - дервиштер же бакырлар мистикалык умтулууну ийгиликт калыптандырышып, аны диний туугандыктын формасына багытташты. Атактуу ыйык, аны ээрчиген бир ууч шакирттер, же бу даражада айырмалуу салт-жрлглр жана жашоо ыгайы сопучулуктун жаы орденин жашоого алып кел чн жетишт эле.
Саналуусу гана узак мнтк жашап, географиялык кеири аймакты камтышканы менен XI-XII кылымдарда бтндй мусулман дйнс боюнча сопучулуктун эсепсиз ордендери жайнап кеткен [2, 302 б.]. Белгил кыргызтаануучу С.М.Абрамзондун пикиринче ислам кыргыздарда салыштырмалуу кийинки крнш болуп саналат. А тгл XVII кылымга таандык болгон тарыхый булактарда кыргыздар али "капырлар" деп аталган.
Исламдын кыргыздардын арасына бир кыйла жигерд киришин болжол менен XVII кылымдын экинчи жарымына жана XVIII кылымга таандык кылууга болот, ал убакта кыргыздар бир катар себептер боюнча Кашкардын жана Фергана рннн мусулман калкы менен активд катнашка кире баштаган [3, 467 б.]. Кыргыздардын исламды стртдн здштргндгнн кбрк ынанымдуу далили аларда ткнд байыркы диндик тшнктрдн т кп сандаган калдыктарынын бар болгондугу болуп саналат, алардын арасында згч ири орунду ата-бабасынын арбагын сыйынуу жана шаманчылыктын элементтери ээлеген. Кыргыздардын диндик ишенимдеринде жана мифологиясында буддизмден чыккан айрым тшнктрдн жана ырымжырымдардын байкалгандыгын эске алсак, анда биз кыргыз идеологиясындагы _ 1. Озмител Е.К. Человек и литература в меняющемся мире:
Литературоведческие труды.
2. У.Г.Макнейл. Батыштын башаты. Адамзат тмшн кылчаюу. 2 китеп. Б., 2002.
3. С.М.Абрамзон. Кыргыз жана Кыргызстандын тарыхы боюнча тандалган эмгектер. Б., Сорос-Кыргызстан" фонду, 1999.
диндик синкретизм жннд толук негиз менен айта алабыз [1, 467 б.].
К.Г.Менгестин пикиринче исламга чейин трк тилд элдердин кпчлг анын ичинде кыргыздар да теирге сыйынышкандыгы трд булактардан белгил. Теир деген сз кк, асман деген тшнктрг синоним болгону менен чыныгы мааниси кудай, алла деген маанини туюнткан. Ошондуктан ислам динин колдоочу бийлик клдр тарабынан теир деген сздн кудай маанисинде колдонулушуна тыюу салынган, анткени теир деген сз политеисттик манихеизм жана махаяна диндеринде кудай маанисинде колдонулган теир деген сз куман (кыпчак) тилинде да сакталып, колдонулуп келинген [2, 277 б.]. Ал эми С.М.Абрамзондун ишениминде асман култунун кыргыздарда сакталып калган изи азыркы кыргыздардын ата-бабалары тарабынан асман э кубаттуу башкы кудайлардын бири катарында урматталганга шек саналат; анын каарынан, жазасынан коркушкан, демек, байыркы трктр асман рухуна курмандык чалышкан. Байыркы трктрд "tari" - асман, Умай жана жер-суу кудайы менен бирдикте кудай аял катары эсептелген. Тнкк коюлган эстеликтеги жазууларда тмнкдй саптар бар:
"Таri, Umai, Уdyg Jar sub basa darti arinc", б.а. "Асман, (кудай аял) Умай, ыйык Жер суу - мына (бизге) жеишти ушулар берди деп ойлоо керек". Тувадагы экинчи бир эстеликте мындай жазуу бар: "Таrim oчук бизка", б.а. "Менин асманым (кудайым) бизге чатыр" [1, 204 б.].
Кыргыз этнографы кыргыздардын диний кз карашына токтолуп Ч.Валихановдун: "От, ай, жылдыздар алар урматтаган нерселер", казактар менен кыргыздардын "шаманчылыкты" бирдей карагандыгы жана туулган айды кргнд ч ирет жгнс кыргыздарга да тиешел" экендигин, Ф.Поярковдун: "Айды крп, ар бир кара кыргыз, эркек да, аял да ага бата кылат" дегенин жана этнографтар менен тилчилерде кыргыздардын жылдыздарга згч мамилеси, шамалды, чагылганды жана табияттын башка каардуу кубулуштарын жандуу нерсе катарында тшншкн жннд да айрым маалыматтар бар экендиги тууралуу маалыматтарды келтирет [1, б.].
Умай эне култу кыргыздардын байыркы диний култтарына кирет. Бул култту кароого кириш менен баарынан мурда мунун байыркы трктрдн диний тшнктрнн системасынын курама блг болгондугун белгилеп кет керек. Бул диний тшнктрдн бткл жыйындысын карап чыгууга болгон аракет Л.Н.Гумилевго таандык дейт ал [1, 193 б.]. Байыркы трк рун тексттеринде Умай теири жннд айтылган менен ал жннд ырааттуу маалымат 1. С.М.Абрамзон. Кыргыз жана Кыргызстандын тарыхы боюнча тандалган эмгектер.
2. К.Т.Менгес. Трк элдери жана алардын тилдери. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду, 2000.
жок. А.Н.Бернштам П.М.Мелиоринский менен В.В.Бартолддун айткан пикирлерине таянып, Умайды аял теири, йдн колдоочусу, укум-тукум сактоочусу катарында карап, мындай аялдардын эне култунун калдыгын кргн [1, 105-106 б.б.]. Кыргыздарда аял теири, балдарды колдоочу катарында качандыр бир убакта т нккндг жана кеири тарагандыгы талашсыз болгон жана Умай эне жнндг тшнк азыркы кезде кнрп, бдмк, ачык эмес бир калдык трнд сакталып калган... Кыргызмусулмандар байыркы теирдин образын жана анын атын да мусулмандар кадыр туткан аялдардын: Фатиманын (Мухаммеддин кызы, Аалынын аялы) жана Зухранын образдары жана ысымдары менен бириктиришип аларды бирге аташкан (Батма, Зуура же Суура) [2, 193 б.].
Теирчилик байыркы Азия, Алтай-могол элдеринин ишеними, дйн кабылдоосу катары дйн диндерине (буддизм, христианизм, ислам) чейин бир канча кылым илгери пайда болуп, кеири тараган жана анын жигерд алып жрчлр трк тилд элдер болгон. "Теирчилик" мидеген жылдар кчмн цивилизациясынын идеясын тзгн. Жазма эстеликтер менен дастандарга караганда ата-бабаларыбыз "Кк Теирге" ишенген. "Кк Теир жер менен ккт жаратты. Бул экнн ортосуна адам баласын койду, адам баласынын башына трктрд каган кылды" деп Клтегин эстелигиндеги жазмада айтылат. Бгн теирчиликтин кп белгилери трк тилд элдерде згч кыргыз, казак, татар, алтай ж.б. сакталып калганына кббз [3].
"Педагогика тарыхынын очерктери" окуу куралында (1998) кыргыз элдик педагогикасынын пайда болушунда жана нгшнд тилдик байыркы ишенимдер, табынуулар жана ырым-жырымдар, кнмш укуктар, адаттар жана дйнлк диндин бири болгон ислам чо мааниге ээ болгон жана азыркыга чейин маанисин жогото электиги баса белгиленет. Ошону менен бирге авторлор кыргыздар белгил шартта асмандан жардам сурашкан, азыркы кыргыздардын ата-бабалары кудуретт кч Теир катары асманды ардактап келишкен, ошондой эле жерге, сууга сыйынуу кеири тараган деп тшндршт. Байыркы кыргыздарда шаманчылык да педагогикалык мааниге ээ болгон. Алардын негизги милдеттери негизинен дарылоо, кз ачыктык кылуу болгон. Тилдик ишенимдер, шаманизм ж.б.
1. А.Н.Бернштам. Социално-экономический строй орхоно-енисейских тюрок VI-VIII в.в., М.-Л.: 1946.
2. С.М.Абрамзон. Кыргыз жана Кыргызстандын тарыхы боюнча тандалган эмгектер.
3. К.Исаев. Трк дйнс - ааламдашуу шартында. Жаы кылым, №18 (85), 10.03.2006.
байланышкан рп-адаттар, адамдын психологиясына таасир тийгизгени талашсыз, ал тарбиялык мааниге ээ болгон [1, 25 б.].
Фирдоусинин Шах-намасынын" "Кушандык Камус жннд баян" деген эпизодунда лкннн чегине кирип келген ирандыктарга турандык Афрасиабдын кол башчысы Пиран каршы чыгат. Бирок абалы оордоп бараткан Пиран жардамга шаманды чакыртып, ал ирандыктардын стн калы кар жаадырып, ызгаардуу суукту жнтт. Трк шамандары гана ушундай кудурет-кчк эгедер болгондугу тууралуу X к. чейинки фарсы-тажик жана араб адабияттары кабардар болгондугуна ишеним артабыз [2, 208 б.].
Байыркы монголдордун "Сокровенное сказание. Юанчао-биши" летописинде (санжырасында) Б.Я.Владимирцов туура белгилегендей ккч "волхв", "служител неба" эскертилет. Бул асман кызматчысы Тэб-Тэгери деп аталып, Асмандын ордосу дегенди тшндргн. Хонхотадайлык Мунликатанын жети уулу болгон. "Сокровенное сказаниеде" жетнн улуусу ТэбТэгери аты менен ккч болгон [3, 100 б.].
Рашид-ад-Динде да тмнкдй саптарды окуйбуз: анын (Мунликтин) Кокэчу аттуу уулу болгон, аны монголдор Тэб-Тэгери деп аташкан. Ал сыр билги, болочокту кр билген да: "Кудай (теир) мени менен маектешет, мен кк асманга барып келип турам..." деп айтчу экен...Ккч асманга ак боз ат менен кезип келерин монгол карапайым калк айтышчу экен [3, 150 б.]. Рашидад-Диндин "Сборник летописей" эмгегинде (Т. 1, к????????????????????????????????????????????????????????????????????????????
?????????????????????????????????????????????????????????????????????????????
?????????????????????????????????????????????????????????????????????????????
??????????????????????????п киргендигин далилдешкен Б.Я.Владимирцов менен А.М.Шербактын гипотезаларын чындыктан алыс деп тшндрт [3, б.].
Л.Н.Гумилев орхон жазууларынан тмнкдй текстти келтирет:
"Трктр лмг бара жатканда "Трктрдн Теири жана трктрдн ыйык Жер-Суусу мындай дешти: "Трк тукуму лбйт, эл болуп кала берет". Андан со Теир Элтерес-ханды колдоп, аны ктрмлп, анын кошуунуна кайраткч берип, кошуларын жеип чыгуусун камсыз кылат. Теир колдоп гана тим болбостон жогортон сыр да крст алат, ошондо жер жарылып, каран кн башка тшт;
1. Рахимова М.С., Панкова Т.В., Калдыбаева А.Т. Педагогика тарыхынын очерктери. Б., 1994.
2. Бертелс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.
3. Т.А.Бертагаев. Внутренняя реконструкция и этимологоия слов в алтайских языках. Проблема общности алтайских языков. Л., 1971.
бирок Теирден ырайым сурап алууга да болот, ошондо ал жардам берет, анткени "мезгил (т.а. тагдыр) Теирдин колунда". Л.Н.Гумилев "теирди болжолдуу которуп, туура эмес тшндрлрд пайда кылбоо чн ал терминди которбой калтырган жакшы" деп эскертет [1, 352 б.].
Дйнлк (буддизм, христианство, ислам) диндерди гтт кчмндрд кп мезгилге чейин ийгиликке жетишкен эмес. Трк кагандары будда же ислам динине т согушчан кчмндрдн кжрмн духун тмндтп, кбрк гумандуулукка ооп кетсн негиз тзт деп эсептешкен. Мына ошентип кчмндр маданияты нккн аймактардын идеологиясына здрнн идеологиясын каршы кое алышкан [2, 163 б.].
Н.А.Аристовдун айтымында Амир Темирдин Моголистанга жетинчи жршнд (Хижранын 785-ж.) Чагатай лкснн кээ бир жерлеринде башаламандык км срп, аскер башы Эмир Мырза Алиге лкнн тынчыбаган мусулман эмес кпчлк калкын кырып жоюуну жана негизинен ушунун башында турган Камр-эддиндин артынан куугун уюштурууну тапшырат. Бирок кмдар Темирдин Моголистанга, анын ичинде Чй, ЫсыкКл, Нарын аймактарына бир канча жолку жрштр ийгиликке жеткен эмес.
Н.А.Аристовдун "xistoire de Timur-bec" аттуу эмгекте келтирилген "мусулман эмес кпчлк калк" деп аталгандар, кыязы, алигече исламды кабыл албаган здрнн байыркы диндерин (шамандык, теирчилик, буддалык, манихейлик) тутунган элдер. Мында окуялар негизинен азыркы Тндк Кыргызстандын жеринде жрт, бирок кыргыздар жннд сз жрбйт [3, 346 б.]. Бирок Махмуд Кашкаринин атактуу эмгегинде бир нече жолу эскертилип ткн кыргыз уруусу ошол эле Ысык-Клдн айланасында, Чй менен Нарын жерлеринде жашап тургандыгына ишеним артууга болот. Кыргыз деп аталбаганы менен кыргыздардын бир канча уруулары исламга тпй теирчилик байыркы динин тутунуп, мусулмандыкка ткрг катуу аракет жасаган Амир Темирге айыгышкан каршылык крстш бекеринен болбосо керек Н.А.Аристовдун маалыматы боюнча 1485(890)-ж. Мавераннахрдын кмдары Юнус-хан Сайрам менен Ташкент, Самарканд шаарларында кыштап чыгат. Ошондо кптгн уруулар Юнус-хандын кич уулу Султан-Ахмедди здр менен кошо ала кетишип, ал Моголистанды башкарып калат. "ТарихиРашидинин" авторунун тшндрс боюнча Юнус-хан отурукташкан жашоо образына Персияда туткунда жргндг кнгн адаты менен гана _ 1. Л.Н.Гумилев. Байыркы трктр. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду. 1999.
2. Из истории дореволюционного Киргизстана. Ф., 1985.
3. Н.А.Аристов. Усуны и кыргызы или кара-кыргызы. Б., фонд "СоросКыргызстан", 2001.
эмес, диний ишеними боюнча да "анын букаралыгындагы кпчлк калк илгертен берки байыркы диндерин жана каада-салттарын карманып келген, аларды мусулмандыкка ткр кчмндктн отурукташууга ткнд гана ммкн деп эсептеген [1, 359 б.]. Отурукташууга кнбй жана исламды кабыл албай Моголистанга тп кеткен кптгн кчмн уруулардын ичинде кыргыз урууларынын да болгондугуна кмн кылууга болбойт.
"Тарихи-Рашидиден" алынган маалымат боюнча "Гефтиклимдин" автору Ахмед-хандын лмнн кийин Моголистандын кмдарынын тактына анын улуу уулу Мансур-хан отурат. Мансур-хан менен араздашып турган бир туугандары ар жакка качып жнп, алардын Абу-Саид жана Халил дегендери кыргыздарга барып баш паанек табышат. Бирок алардын оюн тшнгн Мансур-хан жрш менен чыгып Жарум-Чалак капчыгайында аларды талкалайт. Абу-Саид менен Халил Ферганага качып барат, бирок Шейбанинин аталаш тууганы Андижанды башкарган Жаныбек Халил-Султанды токтоосуз лтртт. Абу-Саид качып кутулуп Кабулдагы Бабурга барып кошулат [1, б.]. "Тарихи-Рашиди" боюнча здрнн байыркы динин тутунган кыргыздардын "белгил эмири" Мухаммед 1514-ж. Яркент менен Кашкарды багынтырууда Саид-ханга бир топ жардам берген. Андан со бул Мухаммед Шейбаниддердин ээлигиндеги Тркстан, Ташкент жана Сайрамга бир нече жолу баскынчылык жортуулдарын уюштурган [1, 375 б.].
Л.А.Шейман, Г.У.Соронкулов, И.А.Абдыразаков пушкиндик Гирей хандын "чыгаан" символикасына карата кызыктуу бир параллелди келтиргендигин жазышат: 1582-ж. Индиядагы Улуу Моголдордун империясынын кмдары Жалал-ад-дин Акбар (Фергана рннн чыккан империянын негиздчс, трк тилд поэзиянын классиги Захир-ад-дин Мухаммед Бабурдун небереси) дин тутуу эркиндиги боюнча аты чыккан "Дин иллахи" ("Алланын дини") аттуу орток диндин киргендиги жннд жарыя кылган. Бул анын оюнча букараларынын баары чн бирдей монотеисттик дин болуп калмак. Акбар универсалдуу диний эркиндиктин пинцибин кармаган жана бардык конфессияларга эркиндик берген. Фатпур Сикри жана Аграда з курдурган ак сарайлар трд диндердин: исламдын, индуизмдин, жайнизмдин, зороастризмдин, христиандыктын жана иудаизмдин символдору менен жасалгаланган. Акбардын реформасы (ортодоксалдык исламдын туусун ктргн феодалдардын айыгышкан каршылыгын жараткан) бардык букараларды бириктир жана алардын диний араздашууларын 1. Н.А.Аристов. Усуны и кыргызы или кара-кыргызы. Б., фонд "СоросКыргызстан", 2001.
элдештирч саясий мдн кздгн. Авторлордун ишеними боюнча бул трк-мусулмандык цивилизациянын ареалында илгерки, сл-кесил болсо да оптималдуу реформатордук толеранттуулуктун тенденцияларынын болуп келгендигин кблндрт [1, 200 б.].
б) Орто трк доорундагы дин, тил жана жазуу Казахтардын байыркы мекени Жетисуудагы коргондон б.з.ч. V-IV к.к.
жаш жоокердин мумиясы табылган....Аны илимпоздор "казах Тутанхамону" деп аташкан. Негизгиси мумиянын жанындагы кмш табактын тбнд тамгадан турган жазуу болгон. Бул кандай жазуу эле? Кайсы тилде жазылган?
Эмнени тшндрт? Табышмак бойдон калууда. Бирок, бул, кандай болгон ченде да, байыркы трктр жердеген аймакта мындан XXV кылым илгери эле жазуу болгондугунан кабар берет.
Адамзат тарыхында дин, тил жана жазуу дайыма биримдикте каралып келген. Орто трк дооруна чейин трк тилд элдер трд жазмаларды колдонуп келишкендиги маалым. Байыркы арамей алфавити ошол кездеги алфавиттерге негиз болуп берген. Ал з да бардык эле европалык элдердин алфавиттерине окшоп финикиялык жазуудан келип чыккан. Чыгыш иран элдери Ахамениддер мезгилинде (б.з.ч.550-330) арамей тилин жана алфавитин пайдаланышкан. Орто Азия жана Иран элдери Александр Македонскийден баштап араб басып алууларына чейин кайсы жазууларды пайдаланып келишкен деген суроо туулат. Селевкиддердин мамлекетинде (б.з.ч. 312-64), ошондой эле грек-бактриялык падышачылыкта (б.з.ч. III-II к.к.) грек тили жана грек алфавити кмдк кылган. Бирок грек алфавитинде иран жанаа трк тилдериндеги кээ бир тыбыштарды белгилч тамгалар болгон эмес.
Кушандардын бийлигинде (I-IV к.к.) согдалык жана хорезмдик жазуулар кеири колдонулуп келген. Кытайдын Дунхуан шаарында табылган текстти изилд ошол кезде орто азиялык карапайым калк да согдалык жазууну билишкенин, иш кагаздары согдалык жана хорезмдик алфавиттерде жргндгн тастыктайт.
Жазуу "тышкы эс-тутум" деп аталганды жаратат, анын жардамы аркасында "ички эс-тутумга", б.а. конкретт жеке бир инсандын эс-тутумуна караганда оголе кп маалымат топтолот....Руникалык эстелик "тышкы эстутумдун" т кчт каражаты болгон, бирок тарыхый себептерден улам жоголуп кеткен [2, 155 б.].
_ 1. Л.А.Шейман, Г.У.Соронкулов, И.А.Абдыразаков. Пушкин и его современики: Восток - Запад: очерки. Б., 2000.
2. Брудный А.А. К проблеме социално-психологических функций эпоса "Манас" // Эпос "Манас" и эпическое наследие народов мира: Тез. докл. научн.
симпозиума. Бишкек, 1999.
Бирок жазууну кндлк жашоо турмушта колдонуу адабий тилди тптй алган эмес. Ошол кездеги э алгачкы клмд адабий эстеликтер диний мнзд болушу ммкн эле. Ошондуктан араб басып алуулары мезгилинде биринчи кезде диний мнздг согдалык, руналык тркий жазуулар жана адабияттар жок кылынган жана мындай тексттер ислам дининен алыс турган Синцзяндын талааларынан табылган. Колдо бар т аз сандагы тексттердин зндлрнн согда жазуусун буддалык, христиандык жана манихейлик диндердин клдр пайдаланып келгендигин билебиз. Археологиялык казуулар буддалык окуулар Орто Азияга б.з.ч. III к. чейин эле кирип келгендигин аныктаган. Буддизм Кушандардын мезгилинде (I-IV к.к. жакын) кеири жайылтылган. Буддалык тексттерди санскриттик тп нускасынан да, кытайлык котормосунан да согдалык жана жергиликт трк тилдерине которушкан. Будданын сутрасы адеп-ахлак маселесин, абхидхарма софистикага негизделген догмалык окууларды, жатаки уламыштарды, жомокторду, санжыраларды, элдик оозеки чыгармачылыкка тиешел материалдарды камтыйт. Ошондуктан буларды согдалык тилге которуу согдалык адабий тилдин сп-нгсн тртк болгон. Бизге жетип келген согдалык буддалык тексттердин эк гана клмд байланыштуу текст болуп саналат. Будданын Сувофна-прабхаса сутрасы кытай тилинен уйгур трк тилине которулган.
Албетте, будданын согдалык жана тркий котормо тексттеринин адабий баалуулугу чектел. Бирок бул жергиликт тилдердин байыркы индиялык т нккн санскрит адабий тилинин дегээлине жетг блг тзгн.
Буддалык тексттер менен кошо эле согдалык жана тркий тилдерде христиандык жана манихейлик адабий тексттер да болуп келгендигин сакталып калган зндлрдн крг болот. Манихей тексттерин ошол кездеги шарттуу трд уйгур тили деп аталган (ал азыркы уйгур тилинен т эле алыс турат) тркий тилдеринин биринин диалектинде крбз. Бул Орто Азиянын трк тилд элдери байыртадан эле ушул члкмд жашап келгендигин айгинелейт жана жаы доордун башынан баштап трк элдери ирандыктар менен бейкуттукта жанаша жашап келген деген бтм чыгарууга болот.
XX кылымдын улуу ойчулу, талыкпаган изилдч Олжас Сулейменов "Шумер-намэ" аттуу атактуу, лбс-чпс чыгармасында трк жана шумер тилдеринин маданий тууган экенин, шумер тилиндеги бир топ сздн, тшнктн трк тилинен киргенин, т кп лексикалык, фонетикасемантикалык таблицаларды илимий талдоонун негизинде ишенимд далилдеген [1]. Т.В.Гамкрелидзе _ 1. К.Исаев. Жаы кылым, №18 (85), 10.03.2006.
боюнча тил з алдынча да, абстракттуу мейкиндиктен жана убакыттан сырткары да жашабайт, ал зн ошол тилди алып жргн белгил бир этнос менен биримдикте мейкиндик жана убакытты камтыган бир бтн кубулуш болуп саналат. Тил аркылуу биз ошол этностун маданиятына баа беребиз, анын дйнтаанымын жана руханий баалуулуктарын кайрып бере алабыз... "тил адамзат маданиятынын жыйындысы катары маданият менен т тыгыз биримдикте жана ошол тилди алып жрчлрдн маданий тарыхынын ке мейкиндигинде йрнлс тийиш" [1, 9 б.]. Бул бгнк кндн т алыс турган доорлордун руханий жана педагогикалык маданиятын изилднн методологиясын иштеп чыгууга туура багыт берет.
Орто Азиядагы дагы бир ирандык хорезм тилиндеги кптгн жазуу эстеликтери арамей алфавитинде жазылган. Булар негизинен иш кагаздары болгон жана клмд байланыштуу тексттер сакталбаган. Хорезм тили негизинен оозеки сйлш тили катары кеири тараган, анын адабий же илимий максатта колдонулушу боюнча эч кандай маалымат жок. Муну X-XI к.к. жашап ткн эне тили хорезм тили болгон Абу Райхан Бирунинин "...кандайдыр бир илимди тблкк калтырууга ммкн болгон тил гана мен чн табигый тил болуп саналат..." деп айтканынан баамдайбыз [2, 65 б.].
Мындан биз Бирунинин хорезм тилиндеги илимий эмгектерден эч кандай кабары болбогондугун тшнбз. Ал эми А.А.Фреймандын пикири боюнча согдалык жана хорезмдик тилдер бири-бирине з алдынча тилдер эмес, диалектилик мамилелерде турушкан [3, 27 б.]. Демек, ар бир эле сабаттуу хорезмдик адам керек болгон учурда согдалык адабий тилде жаза билген деп айтууга болот.
Орто Азиядагы чнч бир иран тили парфян тили болгон. Бул тилдин жазууда колдонулуп келгендиги б.з.ч. III к. чейинки мезгилди камтыйт. Парфян тили Орто Азиянын батыш жагында азыркы Тркмнстандын чегинде негизги адабий тилдин ролун аткарган. знн нгснн алгачкы баскычында парфян тили арамей жазмасын пайдаланган, ошол эле учурда сириялык алфавиттин негизинде знн жазмасын иштеп чыккан жана сасаниддикперсиялык жазуунун нгсн тртк болгон. "Драхт е Асурик" ("Ассириялык дарак") жана "Аяткар е Зареран" ("Зарер жннд уламыш") аттуу парфян жана орто перстик тилдеги тексттерди йрнп чыгуу араб басып алууларына чейин эле орто перстик поэзиянын болуп келгендигин тастыктайт.
Бул тексттер ирандык жана трк тилиндеги элдердин оозеки чыгармачылыгына мнзд _ 1. Гамкрелидзе Т.В. Лингвистические аспекты реконструкции индоевропейской културы // Мировая култура. Традиции и современност.
М.: Наука, 1991.
2. И.Ю.Крачевский. Бируни и его рол в истории восточной географии. Сб.
"Бируни", М.-Л.,1950.
3. А.А.Фрейман. Хорезмийский язык. М.-Л., 1951.
силлабикалык метрикалык формада жазылган жана рифмага ээ болгон.
Жогорку эки тексттин парфяндык теги байыркы доордогу жана кийинки IX-X к.к. адабий чыгармачылык сасаниддик ирандык эмес, орто азиялык башат экендигин крстт.
Орто Азиядагы дагы бир жазма эстеликтерге манихей жазуулары таандык. Манихей жазма эстеликтери согда, байыркы трк жана орто азиялык пехлеви (дари) тилдеринде сакталган. Манихей дининин негиздчс Мани б.з. III к. жашап ткн. Мани жети "ыйык" китептин алтоосун знн сириялык эне тилинде, бирн эски ирандык тилдердин биринде жазган. Сасанид Шапур I арналган "Шапуракандын" зндлрнн Манинин окуусу ошол кездеги белгил болгон диндердин знч бир курулмасы болгондугун билебиз.
Манихейлик окуу Орто Азияда согдалыктарда жана трк урууларында кеири таралган. Берунинин маалыматы боюнча чыгыш трктрнн кпчлг, Кытай менен Тибеттин элдери, анча-мынча индиялыктар да Манинин мыйзамын жана окуусун тутунушкан. Ал эми Самаркандда манихейлик чо коом жашап, ага тогузгуздардын кмдары з уруксат берген.
Манихейликтин окуусу боюнча "жарыктын падышасында" "улуулуктун атасы" жашайт жана "жарык", "кч-кубат" жана "акылмандыкты" бириктирип турган.
Бул "улуулуктун атасы" чыгыш ирандык тексттерде "Зерван", трк тилиндеги тексттерде "Азруа" деп аталган. Берунинин маалыматы боюнча манихейликте "тандалгандар" бир кндн ашкан тамак-ашты ктнбс жана бир жылда бир гана кийим-кече кийип жрс тийиш болгон. Бул кийинчерээк кээ бир суфийлик коомдордун жол-жоболорунда кабыл алынган жана суфизмдин нгснн алгачкы баскычтарында манихеизм менен болгон байланыштыгын тастыктайт.
К.Г.Менгестин пикиринче Батыш лклрнн таасири Орхон регионуна Тарим бассейни аркылуу кбнч "Жибек жолу" деген улуу соода жолу менен каттаган чыгыш ирандык (адатта согдулук) соодагерлер аркылуу таралган.
«