«ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР БИШКЕК - 2006 КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ ЖАНА ИЛИМ МИНИСТРЛИГИ ЭШИЕВ А.М. ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР МОНОГРАФИЯ Жогорку окуу жайларынын окутуучулары жана ...»

Мындай жыйынтыкка келгендин себептери: биринчиден, "уйгур жазуусу" км срп турганда согдулуктар кабыл алып, андан уйгурларга ткн сириялыктардын жазмасы; экинчиден, несториан (христиан), манихей диндеринин уйгур мамлекетинде кеири тамыр жайганы. 762-жылы манихеизм динин мамлекеттик дин катары кабыл алган уйгур империясы бул динди ушундай дегээлге ктргн бирден-бир мамлекет катары бизге белгил... Манихеизм дини тууралуу маалыматтарды байыткан тексттер да так ушул Чыгыш Тркстандан табылган. Буга чейин манихеизм жннд маалыматтар манихеизмге каршы адабияттардан, згч Августиндин эмгектеринен гана алынып келинген. Рим империясы сыяктуу эле Сасанилер империясы да манихеизмди катуу куугунтуктаган. Ошон чн ал доордон эч кандай жазма мурас калган эмес [1, 70 б.].

В.П.Мокрыниндин маалыматына караганда [2] тарыхый маалыматтар боюнча батыш трк кмдарлары VI-VIII к.к. здрнн кыздарын Согданын, Гаочандын, Кашгардын жана Юйвендин башкаруучуларына аялдыкка беришкен. Кагандар менен анын вассалдарынын туугандашуусу аялзаты тарабынан гана жргн. Кагандар злр Ашидэ жана Басмылдардын "хатундук урууларынын" кыздарына, ошондой эле эгеменд державалардын ханышаларына йлншкн. Вассалдык аймактардагы эркектер трктрг окшоп кийинишкен, ал эми чачтарын рп таштап жршкн. Трк тили жана жазуусу кеири колдонулган. Самарканддын кмдары Торду-Беке-Кагандын (576-587 ж.ж. батыш трктрнн "он урууларынын" каганы, 587-603 ж.ж.

чыгыш трктрнн каганы) кызына йлнгн. Ал чачын рп таштаган, йлн жана скт жерге бер салттары трктрдкндй болгон, трк жазуусу колдонулган.

Бирок ошол эле В.П.Мокрыниндин пикири боюнча бул хроникалардагы маалыматтарды толугу менен чындык катары кароого болбойт. Согдалыктар эч качан байыркы трк руникалык жазууларын пайдаланышкан эмес.

Пенджикент кмдары Деваштичтин архивдерин изилдеп чыгуу Согдада здрнн жазуусу колдонулгандыгын жана иш кагаздары согда тилинде жргндгн крсткн. Чй рнндг анча кп эмес согдалык жазуулардан тышкары каганаттын нак ордосу болгон могол талааларында согда жазуусу менен аткарылган трк тексти бар стела таш табылган. Бирок, ошол эле Деваштичтин архивинде руна жана араб графикалары менен жазылган документтер болгон [2,156 б.].

Азыркы изилдлр согдалыктар трк жазуусун колдонушпай эле, тетирисинче, согдалык курсивдик графемалар байыркы трк руникалык белгилердин кпчлк блгн чийип тартуу чн пайдаланылган деп божомолдоого ммкндк берет, деген В.П.Мокрынин, ошону менен бирге Фергананын отурукташкан жерлеринен ондон ашуун майда байыркы трк руникалык жазуулар табылгандыгын да моюнга алат [2, 156 б.]. "Житие Константина" боюнча (текст 869-880 ж.ж. аралыгында жазылган) Константин Философ (чокунгандан кийинки аты Кирилл) Венецияга барганда латын епископтору да, поптор да, черноризецтер да "биз згч жазмалар аркылуу жаратканды дактоочу ч гана тилди: еврей, грек жана латын тилдерин гана билебиз" деп ага каршы чыгышкан. Философ аларга тмнкч жооп кылат:

Биз жазма искусствосуна ээ 1. Менгес К.Г. Трк элдери жана алардын тилдери. Б., 2000.

2. Из истории дореволюционного Киргизстана. Ф., 1985.

болгон жана ар бири знн тилинде жаратканга сыйынышкан кптгн элдерди билебиз. Алар: армяндар, перстер, абхаздар, грузиндер, согдулар, чоттор, аварлар, трктр, хазарлар, арабдар, египеттиктер, сириялыктар жана башка кптгн элдер экендиги белгил (курсив биздики, А.Э.) [1, 89 б.].

Мындан биз IX к. эле трк тилд элдердин жазмасы тууралуу маалымат Батышта белгил болгондугунан кабар алабыз. Ад эми "Житие Константинге" комментарийде тмнкч тшндрлт:...згч "согду" жазмасы арамей алфавитинин согду тилине ыгайлаштыруунун негизинде, болжолу, биздин доордун биринчи кылымдарында эле тзлгн. VIII-Х к.к. эле согду тили Кытай менен Араб халифатынын ортосундагы территорияларда згч бир эл аралык тилдин функциясын аткарып келген. Согду жазмасынын эстеликтери бул мезгилдерде Согдадан ыраак чектерде (Синцзянда, Тндк Монголияда ж.б.) жолугат [1, 136 б.]. Согда жазмасын трк тилине ыгайлаштыруунун негизинде б.з. VI к. кеч эмес трк руникалык жазмасы пайда болгон жана аны Х к. чейин Борбодук Азиянын трк уруулары кеири пайдаланып келишкен.

Константиндин тизмесиндеги "трктр"-"тоурси" этноними дал ошолорго тиешел деп ойлоого болот. VI-VII к. к. Византиянын Орто Азия менен байланышы бир топ нккн: согдалык соодагерлер Константинополго катташкан, ал эми трк каганы императорго "скиф жазмалары" менен жазылган каттарды жнтп турган [2, 48 б.]. Бирок Иранды жана Жакынкы Чыгышты арабдардын ээлеп алууларынан со бул карым-катнаштар злгн.

Ошондуктан трк элдеринин жазмасы жннд маалыматтарды Канстантин Хазарияга жасаган саякатында жыйнаган, ал эми согда жазмасы жннд Багдадда жргнд билип алган крнт [1, 137 б.].

Константин атап ткн з жазмасына ээ элдердин баары эле жаратканга з тилинде сыйынышпагандыгы маалым. Эгерде Жакынкы Чыгыштын элдери коптор, сириялыктар, арабдар, армяндар, грузиндер здрнн литургиялык тилдерине ээ болсо, чыгышыраак жактагы лклрд абал башкачараак болгон.

Маселен, перстердин жазма салты Ахемениддердин мезгилинен бери келатканы менен Ирандын несториандык чирксндг литургия сирия тилинде жргн. Ушундай эле абал несториандык чиркнн христиандык жазуулардын (евангелиялык тексттер, жития святых ж.б.) согда жана байыркы трк [3, 131-138 б.б.] тилдериндеги котормолору белгил болгону менен алардын арасында литургиялык тексттер жок болгон.

_ 1. Сказание о начале славянской писменности. М., "Наука", 1981.

2. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники, как источник по истории Средней Азии. М., 1964.

3. Малов С.Е. Памятники древнетюрской писменности: тексты и исследования. М.-Л., Изд-во АН СССР, 1951.

Ал эми ХIII к. Г.Рубрук Борбордук Азиянын несториандары жннд алар "здр билбеген сирия тилинде сыйынышат жана ыйык китептерди сакташат" деп жазган [1, 132 б.].

Эски жана орто трк доорундагы тилдерге кайсы тилдерди кошууга болор эле. К.Г.Менгестин классификациясы боюнча (Борбордук Азия тобу) эски трк доорундагы байыркы тилдерге тмнклр кирген: 1) Орхон (жана Энесай) жазууларынын тили менен эски (же классикалык) уйгур тили. 2) "Орто трк" доорундагы тилдер: уйгур тилинен чагатай тилине тп жаткан маалдагы тилдер (Махмуд ал-Кашкаринин сздгндг жана Караханид империясынын тексттериндеги чыгыш диалектилер жана тндк-батыш хорезм диалектиси (XI-XII кылымдар). 3) Чагатай тили. Кийинки жана азыркы тилдер. 4. збек тили (ирандашкан диалектилери), б.а. збек тилинин айрым таасирлери менен жаыртылган чагатай тили. 5) Азыркы уйгур тили (таранчы жана башка диалектилери менен бирге); блнп калган сары йогур жана салар тилдери, монгол жана кытай тилдеринин курчоосундагы бул тилдер азыркы уйгур тилине т жакын. 6) Кыргыз тили, азыркы адабий тилден байкалгандай бул тилге тндк-батыш (Б) же кыпчак тобу бир топ таасир тийгизген. Бул кыпчак тобу "орто трк" доорундагы тндк батыштагы эски трк тилдери: 1) куман тили (Codex cumanicus менен кумандардын (же половецтердин) тили) жана кыпчак тилинен турган. Калган топтор азыркы тилдерден турат [2, 115 б.].

Ал эми "Языки мира: Тюркские языки" (1997) аттуу тарыхыйлингвистикалык жыйнакта белгил тркологдордун байыркы трк тилдери боюнча иликтлр кенен берилет. Э.Н.Наджип, Г.Ф.Благованын "Тюрки язык" аттуу макаласы боюнча трк тилд элдердин аталышынан келип чыккан трки тил лингвоними трк тилдеринде XI к. бери белгил болгон. Бул термин кийинки чагатай тилинин салтын уланткан китептик-жазма тил катары географиялык зор аймакты камтыган ортоазиялык трки, алтынордолук трки, поволжелик трки, тндк кавказдык трки, кичиазиялык трки, крымдык трки тилдерине блнгн. Алтын Ордонун, андан кийинки XIII-XVI к.к.

биринчи жарымындагы Казан хандыгынын расмий тили катары алтынордолук трки эсептелген. Орто Азияда араб жана фарсы тилдери менен те катарда ортоазиялык тркиде дарстар тлгн медреселер жана мактабдар болгон.

Поволжеде жана Казахстанда ушундай эле медреселерде окуулар араб, фарсы _ 1. Дел Плано Карпини Д. История монгалов; Рубрук Г. Путешествие в восточные страны. М.: Географгиз, 1957.

2. Менгес К.Г. Трк элдери жана алардын тилдери. Б., 2000.

тилдеринде жргзлгн [1, 126-128 б.б.].

Г.Ф.Благова "Чагатайский язык" деген макаласында чагатай тилинин XVXVI к.к. Мавереннахр менен Хорасанда, Тндк-Батыш Афганистанда, Чыгыш Тркстанда жана Хиндустанда кеири колдонулгандыгын белгилейт. Автордун пикиринче Бабур знн уулу - Индиядагы Улуу моголдор империясынын болочок жаш мураскоруна арнап жазган "Мубаййин" аттуу дидактикалыкукуктук трактатын жнкйлтлгн чагатайчада жазгандыгына караганда чагатай тили XVI к. баш ченинде эле окуу-педагогикалык максатта колдонула баштаган. Макаланын автору чагатай тилинин классикага чейинки мезгилине XIV к. аягы - XV к. чтн экисин кошот (Саккаки, Лтфи, Атаи, Ходжанди, Саид Ахмад, Хайдар Хорезми, Амири, Якыни, Ахмади, Гадои). Бул мезгилде грамматикада жана згч лексикада арабизмдердин саны анчейин кп болгон эмес. Классикалык мезгилине XV к. акыркы чтн бири - XVI к. кирген (Алишер Навои, Хусейн Байкара, Бабур, Хамиди, Шейбани, Убайди, Мухаммед Салих, Маджлиси ж.б.). Бул мезгилдин башталышын Я.Эккман Алишер Навои биринчи жолу ырлар жыйнагын жазып бтргн 1464-ж. менен байланыштырат. Чагатай мезгили чн арабизмдердин жогорку дегээли мнзд болгондугун баса белгилейт [1, 149-150 б.б.].

Э.Р.Тенишев "Тюркоязычных писменных памятников языки" аттуу макаласында караханид доорунан араб жазмасы менен аткарылган Юсуф Баласагунинин "Кутадгу билиг", Ахмад Югнакинин "Атабат ал-хакаик" мусулмандык мазмундагы поэмалары, Махмуд Кашгаринин "Диван лугат аттрк" жана Куранга тшндрмлр (тефсирлер) сакталгандыгын белгилейт.

Автордун ырастоосу боюнча фонетикалык белгилерине карай С.Е.Малов (1951) трк тилдерин трт топко блдштрт: эзелки, байыркы, жаы, соку жаы. Эски трк тилдери биринчи ч топко: балгар тили - эзелки трк тилине, рун жазма эстеликтери - байыркы трк тилине, эски кыпчак (печенег, половец) тилдери жана чагатай тексттери - жаы трк тилине туура келген [1, 36-38 б.б.].

Э.И.Фазыловдун "Хорезмско-тюркский язык" аттуу макаласында Кутбдун "Хосров жана Ширин" поэмасында (1340) жана Махмуд Алинин "Нахдж ал-фарадис" прозалык диний-дидактикалык чыгармасында (1358) огуз жана кыпчак элементтерин камтыган караханид тили басымдуулук кылгандыгы айтылат. Ал эми Хорезминин "Махабат-нама" (1353) жана Сайфи Сараинин "Гулистан би-т-турки" (1391) поэмаларында огуз-кыпчактык белгилер стмдк абалда турган. Байыркы эстеликтерге жаткан Ясавинин (XII к.) 1. Языки мира: Тюркские языки. Б., "Кыргызстан", 1997.

мистикалык ырларында жана Алинин "Кысса-и Юсуф" поэмасында (1212), тетирисинче, кыпчактык форма кенен орун алган [1, 140 б.].

Манихей тексттеринин бгнк кнг чейин сакталган зндлр манихей адабияты трд иран жана трк тилдеринде параллелд нгп келгендигин далилдейт. Тркий тексттерде кптгн ирандык крнштр, ал эми ирандык тексттерде тркий лексикалык элементтер жолугат. Бул манихейликтин трк элдеринин арасында згч жагымдуу шартка ээ болгондугунан улам келип чыккан болуу керек. Е.Э.Бертелс Орто Азия элдеринин эки тилдлг эми гана келип чыккан кубулуш эмес, ал эми ошол учурда чыгыш иран элдеринин трк фолклору менен тааныштыгы калетсиз эле деп корутундулайт. Ал байыркы манихей текстинен тмнкдй зндн келтирет: "Расти уд авевазинди ду фарра у ду фаррахви о эмешан шахриаран пад сар. О Заданфаррахв дум ханам бамев э фрестограшан э хураван э тагриха хут булмес алф билга Уйгур-хаган дастур э фрестоган парвараг э хвеш веспухран весдухтан пад сар. О Яххуз-бай, тагин Уга-Пероз, тагин Хисаф, тагин Вазарган, тагин Татар-апа, такин Зирефт, тагин Нев, такин..."

Жогорудагы бир топ крнкт манихейлик ишмерлер жннд баян эткен байыркы согду тилиндеги тексттен тери, тегин, алп билге, каган, бай, апа деген байыркы трк сздрн учуратабыз. Иран тилд манихейлердин трк тилд манихейлер менен тыгыз карым-катышын кайсыдыр бир чыгыш иран тилинен (согду тилинен болушу толук ммкн), балким V к. эле которулган уйгурлардын тообо кылып сыйынуучу "Хуастуанифти" да крстп турат. Турфан аймагында табылган манихей тексттеринин зндлр сирия алфавитинин базасындагы манихей алфавитинде тзлгн турпандык пехлеви болуп саналат [2, 208 б.]. Чыгыш Ткстанды арабдардын басып алуусунан жана ислам дининин жайылтылышынан улам нагыз трк, уйгур сздр араб жана фарсы сздр менен алмаштырылган. Ислам мамлекеттик динге айланып, мусулмандар лксндг коомдук, саясий жана маданият багытындагы маселелер бт бойдон исламдын лгсн салынган.

в) Орто трк доорунун поэзиясы жана адабий тили Араб лирикалык поэзиясы квантитативдик метриканы пайдаланган жана ырларында рифма сзсз болгон. Классикалык араб поэзиясынын бир згчлг монорифмалык болгондугунда. Кандай клмдг касыйда болбосун дайыма бир рифмада курулган, биринчи бейтинде ырдын эки сабы те уйкашса, калган бейттердин 1. Языки мира: Тюркские языки. Б., "Кыргызстан", 1997.

2. Бертелс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. М., 1964.

экинчи ыр сабы гана уйкашып отурган. Мисалы, тмнкдй формулада: аа, ба, ва, да, еа ж.б. Уйкаштыктын башка ыкмалары араб поэзиясына кийинчерээк гана келип кирген. Касыйда (ар. - максат, ниет) - Чыгыш элдеринде айрыкча араб жана фарсы поэзиясына кеири тараган кркм форма. Ода сыяктуу салтанаттуу, мактоо мнзндг поэзиялык чыгарма болуп, ал айрыкча орто кылымда аябай нккн, аны кбнч ырчылар хандарды, аскер башчыларын мактоо, мартабасын ктр максатында чыгарышкан. Ошондой эле прогрессивд акындар да философиялык, саясий темадагы касыйдалар жазышкан. Касыйда газел сыяктуу а-а, б-а, в-а, г-а, д-а... формасында уйкашкан, знч композициялык тзлшк ээ, клм 15-17 беттен аз болгон эмес. Кыргыз жазма поэзиясында кеири нкпгн менен элге ислам дини жана кошу трк элдеринин адабияты аркылуу кирген [1, 40 б.].

Араб поэзиясы арамей жана сириялык алфавиттердин негизинде Аравия жарым аралында жана Иранга чектеш жерлерде исламга чейин эле пайда болгон. Исламдын башка жерлерге таралышы жана бтн элдердин Куранды тшн чн араб поэзиясын йрн, аны реформалоого алып келген.

Исламдык басып алуулардын алгачкы мезгилинде кптгн илимий жана маданий максаттагы эмгектер жок кылынган. Египеттеги атактуу Александриялык китепканадагы мидеген эмгектер да ушундай тагдырга дуушар болгон деп божомолдоого болот. Исламдык фанатиктердин кыйратуусуна ирандык, ортоазиялык жана азербайжандык аалымдардын диний, философиялык жана илимий эмгектери дуушар болгон.

Куранды окуу жана намазга жыгылуу жала гана араб тилинде жргн, башка тилде сыйынуу ритуалдык кчн жоготот деп тшндрлгн. Куранды тшндрнн муктаждыгы араб филологиясын жараткан, грамматиканы жана тшндрм сздктрд тзг, макал-лакаптардын жана байыркы поэзиянын жыйнактарын чыгарууга стимулдар пайда болгон. Ислам дининин жайылышынын алгачкы мезгилинде иш кагаздары кркм нрн чо маани берилген, анткени халифаттагы мамлекеттик иш кагаздары жергиликт элдердин тилинде жргзлгн. Мындай милдетти аткарган сабаттуу адамдардын жетишсиздигинен улам, VIII к. баштап канцелярдык иштер араб тилинде жр баштаган.

Арабдардын Орто Азияны басып алуусу ага чейин жашап келген адабий тилдердин нгсн токтоп калуусуна жана узак мезгил ичи бир гана араб тилинин адабий тил катары колдонулуп келсн алып келген. Ар бир эле мусулман адамынын беш убак намаз окуусу араб 1. Адабият: Терминдердин тшндрм сздг: Мектеп окуучулары чн // Башкы ред. А.Карыпкулов. Тз: Ж.Шериев, А.Муратов. Б., КЭ нин башкы ред., 1994.

тилин кайсыдыр бир дегээлде билг тртк берген. Оозеки сйлш тили болуп жергиликт тилдер кала берген, ошону менен бирге алар диний терминдер, административдик мнздг жана илимий, маданий маанидеги сздр менен толуктала баштаган. Жергиликт аристократтык чйрлрд араб тилин бил, аны менен сйлш анын коомдогу татыктуу ордун аныктайт деп тшндрлгн. Ошондуктан VIII-X к.к. Иран жана Орто Азияда араб тилиндеги поэзиянын калыптанганы бекеринен эместир.

здрнн чыгармаларын араб тилинде жазган акындардан згчлнп эки тилд акындар да болгон. Мисалы, Абул Фатх Бусти жана Абу Абдаллах Мухаммад ал-Жунайди дари жана араб тилинде ырларын жаратышкан. Абул Фатх биздин кнг жетпей калган Абу Шукур Балхинин "Афарин-наамасын" араб тилине которгон. Халифаттын кч-кубатынын кайтышы менен араб эмес жергиликт акындардын здрнн байыркы маданиятына кызыгуусу кчгн. Элдик оозеки чыгармачылыктын лглрн жыйноо жана жазып алуу аракеттери жргн. Мисалы, мервдик Абул Фазл ас-Суккари деген неме бир топ эски макал-лакаптарды ыр трнд араб тилине так зндй кылып которгон жана араб поэзиясына мнзд болбогон жуптук уйкаштыкты муздавадж формасын колдонгон [1, 88 б.].

Орто кылымдык ирандык жана ортоазиялык араб поэзиясынын зн мнзд згчлг болгон. кмдарлардын сарай поэзиясында васф (сртт) - бир нерсени салыштыруулар, метафоралар, эпитеттер ж.б. аркылуу знч бир шаан-шкттп срттп жазуу згч орунду ээлеген. Мисалы, бийлик эгедеринин атын, кылычын, отурган тактын, короо-сарайын ж.б. сртт.

Васф касыйданын бир блг болуп саналат. Мындай срттлр Авестада да кезигип, Анахитаны, Митраны срттлрн эске алсак бул жанрдын байыркылыгын билебиз.

VII-VIII к.к. жалпы эле араб маданияты арабдар басып алган жерлердеги маданияттын дегээлинен тмн тургандыгы жннд айтууга болот.

Аббасиддер сарайлыгынын мезгилинде жергиликт маданияттардын кмктшснн натыйжасында э ири маданий борбор тптлгн. Ал мезгилде араб коомчулугу антикалык дйннн маданий мурастарын здштрп жаткан, ал эми араб поэзиясы ирандык жана орто азиялык поэзиянын дегээлинен тмн турган эмес.

Х к. баштап фарсы-тажик адабиятында бири-биринен кескин айырмаланган эки агым: арабдык таасирге чулганган бийлик диванынын поэзиясы жана эски элдик салттарды улантууга жана нктрг негизделген поэзия пайда болгон. Араб стмдгнн _ 1. Бертелс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. М., 1964.

басадашы менен араб тилинин ордуна чыгыш ирандык жана орто азиялык жергиликт говорлордун негизинде дари тили сп-нккн. Ал араб тилин жана жергиликт говорлорду бара-бара срп чыгарып адабий тилдин функциясын аткара баштаган. Араб тили негизинен дин менен илимдин тили катары кп мезгил ичи колдонулуп келген.

Араб поэзиясы менен кошо жергиликт поэзияга арабдык квантитативдик метрика - аруз системасы кирген. Бирок дари жана тркий тилдердеги аруз арабдык аруздан ыр саптарындагы муундардын туруктуу саны менен айырмаланып турган. Муну арабдар чн белгисиз болгон эпикалык поэзиялардан крг болот. Орто Азия элдеринин эртеги эпикалык поэзиясынын метри болгон мутакариб жана хасаджда квантитативдик принцип сакталган, ошону менен бирге аларда он бир муундук туруктуу метр мнзд болгон. Жергиликт арузда уйкаштыгына чо маани берилген жана элдик оозеки чыгармачылыктын салтынын таасири кчт болгон [1, 88 б.]. Аруз (ар.

сз) - трк тилдеринде сйлгн калктардын классикалык поэзиясында, ошондой эле араб-фарсы адабиятында тараган ыр тзлш. Бул тзлштг ырлар узун жана кыска муундардын кезектешип алмашуусуна, ошондой эле саптагы муундардын сапатына жана чен-лчмн негизделет. Аруз менен жазылган алгачкы чыгармалардын бири Баласагындык Жусуптун "Кут алчу билим" деген китеби. Орто кылымдарда трк поэзиясында пайда болуп ркндгн бул система араб-фарсы адабиятынын кийинки сшн зор таасирин тийгизген. Ар элде знч згчлктрг ээ болуп "араб арузу", "фарсы арузу", "трк арузу" деп жиктелг жеткен. Аруз Жами, Навои, Махтумкули, Низами ж.б. классиктердин ыр жазуу системасына айланган [2, 19 б.]. Касыйдалардын арабдык тпк тегинен кмн саноого болбойт, бирок одалар парфян жана сасанид кмдарларынын сарайларында болуп келген деп ишеним артууга болот. Ал эми насибдердеги жаз менен кзд срттлр исламга чейинки байыркы зороастрдык нооруз жана михрган майрамдары менен байланышкан.

Орто Азиянын байыркы газелдери касыйдалардан блнп чыккан. Газел (ар. - аялдарга карата сй дген сздн) - Чыгыш элдеринин поэзиясындагы лирикалык жанр. Анда адегенде басымдуу трд сй сезими ырдалган болсо, кийинки тематикасы кеейген. Газелдин э алгачкы лгс VII кылымда арабдарда пайда болуп, кийинчерээк Кнчыгыш элдеринин пэзиясында айрыкча нккн. Газелде ч бейттен он тогуз бейтке чейин болот. Бул формада 1. Бертелс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. М., 1964.

2. Адабият: Терминдердин тшндрм сздг: Мектеп окуучулары чн / Башкы ред. А.Карыпкулов. Тз: Ж.Шериев, А.Муратов. Б., КЭ нин башкы ред., 1994.

философиялык ойлор берилгени менен махабат маселеси негизги орунду ээлеген. Кбнч а-а, б-а, в-а, г-а, д-а...схемасында уйкашат. Мисалы, Хафиздин 7 бейттен турган газели:

Кулпурган дйн курсам кыялымда, Периштем, чарчап турам, чакап турам, Чйчг махабаттын каягында!

Торуна тармал чачтын чалындымбы, Булбулдай кономун деп тарагыа.

Алат ай, атыды да сурабапмын, Аты айт, жар кылайын казалыма.

Байланам мынча неге кабылдымбы, Бактыма же болбосо азабыма.

Кызылдан кз катсын деди бекен, Кызылдан шуру тагып тамагыа.

Хафизжан, тепсендиде кала крб, Мага окшоп махабаттын таманында [1, 25 б]. Сй насибдери байыртадан эле ортоазиялык поэзияда жана фолклордо болуп келген деп ишенимд айтууга болот. Бирок эртеги суфийлик лирикалардагы жрктн чыккан купуя сырдашуулар кийинки суфизимдин схолостикалык трактаттары менен эч кандай жалпылыгы жок болуп, байыркы элдик ырлардын знн демр алышкан. Ал эми рубаилер ирандык жана тркий башатка ээ жана аларга он, он бир, он эки, он ч муундук ыр саптары мнзд. Бирок "трт саптан турган ар кандай эле ыр рубаи боло бербейт, ал чн жалпылаштырган философиялык ойдун болушу зарыл.

Чыгыш элдеринин классикалык поэзиясында абдан кеири тараган дин лирикасынын кпчлгн рубаилер тзт..."

знн эне тилин жерип, анын коомдогу карым-катнаштык ролун баалай албоо, ошол члкмдг мамлекеттик жана адабий тилдин функциясын аткарып жаткан бтн тилге ооп кет д мисалдар тарыхтан кп эле учурайт. Ушуга окшогон эле крнш фарсы-тажик адабиятын клдрнд кездешкен. Мындай акындар араб тилиндеги здрнн поэзиясын жаратууда анын ммкн болушунча жогорку эстетикалык дегээлде чыгуусуна кам кршкн. Ал эми здрнн эне тили болгон дариде таптакыр башка теманы козгошуп, аудиторияны анчейин урматташкан эмес. Ушундан улам трк тилд акындар да убагында з эне тилинин дараметине кз жетпей, араб же фарсы тилдеринде поэзия жаратышкандыр.

1. Адабият: Терминдердин тшндрм сздг: Мектеп окуучулары чн / Башкы ред. А.Карыпкулов. Тз: Ж.Шериев, А.Муратов. Б., КЭ нин башкы ред., 1994.

Ошондуктан Баласагындык Жусуп Хасс-хажибдин орток трк тилинде чыгарма жаратышы ХI к. дегээлден алып караганда атуулдук парз, инсандык эрдик болгон.

Суфийлик эрг араб поэзиясына караганда фарсы поэзиясын кбрк азыктандырган. Араб поэзиясы дале ургалдуулугун уланткан. Бирок, мусулман адабиятынын чыныгы дакын фарсы акындарынын эмгектери чыгарган. Фарсы тили IX-Х кылымдарда адабий тил катары жарала баштап, з башатын бузула элек оозеки традициядан жана алгачкы пехлеви жазмасындагы эмгектерден баштайт. Мусулман басып алууларына чейинки перс улутунун байыркыларын дактаган эпикалык поэмаларды жаратууга бтндй кч-кубатын арнаган Фирдоуси (1020-ж..) э алгачкы улуу фарсы акыны болуп саналат.

Фирдоусинин поэмасына такыбалыктан кр патриоттуулуктун маанайы кбрк мнзд. Ал эми Анадолудагы дервиш ордендеринин негиздчлрнн бири Руминин (1273-ж..) ырларында диний маанай басымдуулук кылса, Омар Хайямдын (1123-ж..) калемине таандык ырлардын згн гедонизм тзгн. Ушундай таасирд эки агымдын ортосунда Саади (1281-ж..) менен Хафиздин (1390-ж) поэзиясы жашап келген [1, 311 б.].

Х к. илимдин тили араб тили болсо, поэзияда стмдк дари тилине ткн.

ХII к. биринчи чейрегинде Мухаммад Ауфи тарабынан иштелип чыккан байыркы поэтикалык антологияда дари тилинде жазган отузга жакын акындарды алардын нисбасы менен чогуу келтирип маалымдайт. Бул акындар Орто Азияда жана Чыгыш Иранда жашашкан. Монгол чапкынына чейинки акындардын чыгармачылыгынын тематикасы жана стили негизинен окшош болгон, буга, албетте, хан сарайындагы "акындардын эмирлеринин" тздн-тз кийлигишс да себепчи болгондой.

Ошол мезгилдеги (Х-ХI к.к.) ар кандай эле адабий, илимий багыттагы эмгектердин дээрлик бардыгы ыр менен шкттлгн. згч тарыхый окуяларды камтып ткн, трд илимий тармактардан алынган салыштырууларды пайдаланган акындын ырлары баалуу болгон. Ошондуктан ыр жазуудан мурун акын белгил бир дегээлдеги билимге ээ болуп, илимдин трд тармактары менен тааныштыгы бар болушу керек эле. Бул араб тилин билмейинче ммкн болбогон. Орток трк поэзиясынын клдр Жусуп Баласагын, Адиб Акмат Жгинеки, Кулкожоакмат Ясави д атактуу инсандар трк, дари (фарсы) тилдеринен башка араб тилинде да чыгармаларын жараткан деп ишеним артууга болот. Ал эми атактуу трк тилд инсандар АлФараби, Махмуд Кашкари илимий эмгектерин ислам дйнсндг расмий илимий тил болгон араб тилинде гана жазышкандыгы бизге маалым.

_ 1. У.Г.Макнейл. Батыштын башаты. Адамзат тмшн кылчаюу. 2 китеп. Б., 2002.

Жусуп Баласагунин атактуу чыгармасы кайсы трк уруусунун тилинде жазылган деген суроо туулушу ммкн. Н.А.Аристовдун тшндрс боюнча Богра-хан "Кутадгу биликтин" авторуна чыгармады здн тилиде жаз деп табыштаган. Бирок бул чыгарма уйгур же знч башка бир трк тилинде жазылгандыгы чо кмн туудурат. "Кутадгу биликте" уйгур деген аттын з жок; анын автору знн лксн Тркстан, ал эми тилин трк тили деп атайт. Вамбери мындай жагдайды чыгыш уйгурлары буддизимди тутунуп келсе, батыш уйгурлары мусулмандыкка тп, буддизмге сыйынган уруулаштарынан айырмаланып туруу чн здрн трк деп атап алышкан деп тшндргс келет. Бирок мындай божомолдун чындык экендигин далилдеген бир да тарыхый далилд жок, муну Вамбери з да мойнуна алат.

Вамберинин божомолунун тууралыгына эч кандай негиз жок [1, 252 б.].

Ошондуктан "Кутадгу биликти" жалпы трк жамагатына бирдей орто трк адабий тилинде жазылган деп ишенимд айтууга болот.

Биздин кнг чейин жетип келген манихей тексттеринин зндлрн здштрп йрн бир топ маанил тыянакка келг ммкндк тзгн.

Авеста тили л тилге айланып, жаратканга сыйынуу иретинде гана колдонулуп калган доордо чыгыш ирандык уруулар жашаган аймактагы тилдер адабий тилдин ролун аткарууга ткнн согда, парфян жана чыгыш пехлеви тилиндеги жазмалардын лглрнн крбз. Бул адабий тилдердин жана жазмалардын нгс арабдык басып алуулардан улам кп убакытка чейин токтоп калган. Орто Азиянын территориясындагы адабий тилдер кркм адабиятты жаратуу чн пайдаланылып бир топ нг дегээлине жеткен.

Парфян, чыгыш пехлеви жана согда тилдериндегидей эле тркий тилдерде да поэзиянын болгондугуна кмн кылууга болбойт. Тркий тилдеги байыркы тексттердин лглр биздин кнг чейин жетип келбегендиги т кнчт.

Муну биз трк тилд бардык эле элдердин оозеки чыгармачылыгындагы силлабикалык муун тзлш менен сакталып калган поэтикалык чыгармалардын зндлрнн метрикасынын окшоштугунан да байкайбыз.

Мисалы, элдик эпостордогу силлабикалык тзлш. Исламга чейинки ирандык жана тркий поэзиянын бизге жетип келген зндлр силлабикалык принципте гана жаралып келгендиги балгил. Силлабикалык (муунчул) ыр тзлш - ыргак тзнн б.а. ыр куруунун каражаты катары муун сандарынын бирдейлигине негизделген ыр системасы. Мында ыргак (ритм) ыр сабындагы муундардын бирдей лчм айкашы аркылуу аркылуу тзлт, бул система туруктуу басымга ээ тилдерге мнзд. В.Радловдун, А.Самойловичтин, А.Фалевдин, К.Рысалиевдин кыргыз ыр тзлшн арналган эмгектеринде биздин _ 1. Н.А.Аристов. Усуны и кыргызы или кара-кыргызы. Б., 2001.

традициялуу ырыбыз ушул системага таандык экендиги крстлгн [1, 60 б.].

Л.Н.Гумилев Хойто-Тамирдеги Беш-Балык операциясына арналган эстеликтеги бир жазуунун саптарын мисал келтирет:

"Мечин жылы токузунчу айда биз жашырын трд Беш-Балыкка жндк.

Бактылуу баатыр кысталышта калды. Аскерлери болсо курчоодо турат. Эрдин бактысы ачылсын!".

Чыгыш таануучу бул жазуу тарыхый документ жана маданий эстелик катарында эки тараптуу кызыгууну туудурат дейт.

Анын пикиринче бул ыр лчм жана уйкаштыгы бар биринчи трк ыры катарында белгил. Силлабикалык лчмдг ыр: 4 муун, 5 муун, 8 муун, ч сап строфаны тзт, бирок ырдап окулганда экинчи сапта нд тыбыш басадап турат, ошондуктан муну ритмдик тынуу жана ички рифма менен сегиз муундуу сап катарында окуса же трт муундуу сап катарында окуса болот.

Автор бул лчм татар фолклорунда биздин кнг чейин сакталып калган деп далилдегиси келет, мисалы:

Тыбыштар толук дал келип турат.

Рифмалоонун схемасы: а, а, а, б, б, с. Жазуудагы акыркы сап цезура менен эки сапка блнгн. Бул ырдын композициясы менен тшндрлт.

Биринчи сап - кырдаалды сыпаттоо - тезис; экинчиси анын трагизмин крстт - антитезис; акыркы сабы - негиз, бул знд "ошондой болот" деген арбоо элементин кармап турат. Ал элемент ырга сыйкырлык маани берилгенин крстт: андан колдоону, жалгоону ктшкн.

Л.Н.Гумилев рифмаланган арбоо ыры - кыска ыр жанры - алгачкы орто кылымдардын мезгили чн араб поэзиясына гана мнзд. Биздин материал бул ык трктр Орто Азияда арабдар менен карым-катнашта болгондуктан арабдардан алганын же з алдынча чыгармачылык байланыш экенин аныктоого ммкндк бербейт, бирок кандай болгон кнд да VIII к. музалар байыркы трктрдн кийиз чатырларынын мейманы болуп калганы анык деп тыянак чыгарат [2, 331 б.].

Байыркы убактарда трктр бир тилде, бардыгына тшнкт болгон тилде сйлшкн. Болжол менен эки ми жыл мурда алардын тили диалектилерге, б.а. здрн гана тшнкт болгон тилдерге _ 1. Танаев Т. Эпикалык жанрлар. II китеп. Ош, 1999.

2. Л.Н.Гумилев. Байыркы трктр. Б., "Кыргызстан-Сорос" фонду. 1999.

блн баштаган. Бирок, жалпы тил узак мезгил бою унутулбай келди. Ал тил мурдагыдай эле, ар трд эл топтолгон жерлерде, алыс жактан келч алыпсатарлар катышкан базарларда колдонулуп жатты. Бул жалпы тил адабий тилдин башатын берди. Акындар жана жамакчылар трк дйнснд бардыгына тшнкт болушу чн, чыгармаларында ар бир сзд жылмалап отурушту. Жалпы тилде мамлекеттик чиновниктер сйлшч, аскерлерди топтоодо, андагы буйруктар, з ара мамлекеттик алакалар ушул жалпы тилде аткарылып жатты. Ал мезгилде дээрлик бардык эле мамлекеттер трк тилинде сйлшп, трк тилинде жазышчу! [1].

Фарсы жана трк тилдериндеги орто кылымдык поэзияда рифманын пайда болушу араб поэзиясынын таасиринен улам деп эсептелинет. Мисалы, арабдардын касыйда жана газелдеринде монорифмалык форма мнзд болсо, туташ уйкаш (бейт) жана рубаи (трттк) араб поэзиясында болгон эмес. Бейт (ар. - й деген сздн) туташ уйкаш эки саптан турган ыр трмг. Ал Чыгыш элдеринин поэзиясына мнзд болгон. Низами, Навоинин поэмалары ушул бейт формасында жазылган. Газел, касыйда адатта туташ уйкаш эки саптан б.а.

бейттен турат. Кыргыз оозеки жана жазма адабиятында да бейт кп эле кездешет. А.Осмонов элдик дастандардын негизинде "Мырза уул" "Карагул ботом" поэмаларын бейт формасында жазган. Мисалы, Клкс жакшы згчм, кыз ээй. (А.Осмонов) Бири - булбул, бири - шак. (Б.Алыкулов).

Арабдардын мурабба строфалык формасынын згн тзгн а-а-а-б, б-бб-а, в-в-в-а, г-г-г-а тибинде уйкашкан трттк ыр формасы кптгн трк тилд элдердин фолклорунда, ошондой эле Махмуд Кашкардын "Тркий тилдер сз жыйнагынын" бир топ ырларында орун алган. Ал эми рубаи илгертен бери трк тилд элдердин фолклорундагы э бир сйкт форма болуп саналат. Рубаи (ар. трттк) - трт гана саптан турган кбнч а-а, б-а, аа-а-а формасында уйкашкан ыр. Рубаилер араб, парсы-тажик, трк тилдеринде жазылып, философиялык, сй, диний мазмунга ээ болгон. Трт саптан турган ар кандай эле ыр рубаи боло борбейт, ал чн жалпылаштырылган ойдун болушу зарыл. Чыгыш элдеринин поэзиясында абдан кеири тараган Рудаки, Омар Хайям, Жами, Навои, Бабур ж.б. акындардын лирикаларынын кпчлгн рубаилер 1. Мурад Аджи. знн трк экенин билбеген эл кп. Кыргыз туусу, 20тзт. Чыгыш поэзиясын изилдчлр рубаинин трт элементтен турарын белгилеп жршт. Биринчи сап тезис деп аталат. Автор рубаисинде айта турган пикирди ортого таштайт, б.а. чыгармасынын темасын белгилеп алат.

Экинчи антитезис деп аталган сапта болсо, биринчи сапка карама-каршы пикир айтылат. чнч моддан рубаи деген сапты акын тртнч сапта айтуучу жыйынтыгы чн кпр катары колдонот, тртнч сап синтез деп аталат, мында бардык саптардан негизги идея чыгарылат. Рубаинин бул эрежелери Омар Хайямдын (1040-1123) чыгармачылыгында т чеберчилик менен ишке ашырылган. Мисалы, анын эки рубаиси:

Ажалым жетсе "чыр" этип денден жан кетер, Крмдн оозун эки-ч кирпич бекитер.

Убакыт тр, тирлр мени унутар, Мрз чн башка сгмдн кирпич куюшар.

Жз жыл жаша, мейли ми жыл жашагын, Бирок, чындык кр алдында жатары.

Падыша бол кайырчы бол баары бир, лм чн бирдей сенин катары.

Рубаи т кыска болгону менен т тере ой берилет. Бул жанр азыркы трк элдер поэзиясында, анын ичинде кыргыз адабиятында да бар [1, 80 б.].

Е.Э.Бертелс кызыгарлык бир маселени ортого салат. Махмуд Кашкардын атактуу "Дивани лугат ат-трк" ХI к. экинчи жарымында жазылган. Эпикалык чыгармалардагы ырлардын жана зндлрдн андагы келтирилген лглр трк элдери тарабынан ХI к. эмес, андан бир топ илгери жаралып, ХI к. гана жазылгандыгынан кмн саноого болобу? Анда келтирилген поэтикалык зндлрдн дээрлик бардыгы рифмаларга ээ. Иран элдеринин кеири массасынын арасында эки адабияттын - араб адабияты менен трк фолклорунун кайсынысы кеири тараган деген суроо туулат. Биздин оюбузча, жооп дайын: араб тили Орто Азия калктарынын эл массасына эч качан тере сгп кирген эмес, ал ар убакта алар чн бтн тил, стмдк кылуучу таптын тили болуп келген. Трд трк тилдеринин тажик калктарынын арасында кеири тарагандыгы жакшы белгил. Бул кубулуштун т байыркылык тамыры бар деп ойлоого болот [2, 88 б.].

1. Адабият: Терминдердин тшндрм сздг: Мектеп окуучулары чн / Башкы ред. А.Карыпкулов. Тз: Ж.Шериев, А.Муратов. Б., КЭ нин башкы ред., 1994.

2. Бертелс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. М., 1964.

г) Орто трк доорундагы билим жана илим маселелери жана алардын педагогикалык ойду нктрдг орду Кылымдар тп жатты. Кайра-кайра дйннн трд бурчунда илимпоздор Аалам сырын ачууга аракет жасашкан. Клавдий Птоломей жана Аристотел, биздин улуу бабабыз, кыпчак талааларынын кулуну астроном Габбас Жаухари жана улуу самарканчы Улугбек, алгачкы жылдыз таблицасын тзгн, поляк Николай Коперник жана даниялык Тихо Браге, Галилей жана Джордано Бруно...[1, 20 б.]. Орто Азияда саясий бытырандылык жана трктрдн стмдг мусулман дйнснн интеллектуалдык жана кркм нр маанайын згртп жиберген эмес. Он биринчи кылымдын соуна чейин исламдын ыйык илиминин жана маданиятташкан сарайдын кркм адабиятынын ортосундагы чилтик блн мурдагысындай эле улана берген.

Жада калса Индиянын талоончусу Махмуд Газневий д кмдарлар здр да кат-сабаттуулукка умтулуп, илим-билимдин кишилерине колдоо крстшп, каршылаш сарайлардын згч жетишкендиктерин здштрг умтулушкан. Узакка созулган зордук-зомбулук жана толкундоолор илимбилимге болгон кызыгууларга олуттуу бгт боло алган эмес. Саясий бытырандылык атактуу кишилерге колдоо крстг умтулган дымактуу башкаруучулардын жоон тобун жараткан [2, 307 б.]. Орто кылымдык мусулман Чыгышынын билим берснн бир згчлг болуп так илимдер (математика, астрономия, география, медицина ж.б.) негизинен араб тилинде, чанда гана фарсы тилиндеги адабияттар менен жабдылып, ушул тилдерде гана окутуп-йрт иштери жргзлгндктн башка этникалык уруулардын, топтордун клдр чн илим, билимге ээ болуу кыйынга турган.

Ошондуктан билимге умтулган трк тилд жаш мусулмандар биринчи кезекте араб тилин, жазуусун жана расмий тил катары фарсыны кошо здштрг мажбур болгон. Орто трк доорунун атактуу илимпоздорунан болгон алФараби, Махмуд Кашгари, Улугбек, Али Кушчу Самарканди д чыгаан инсандарынын ушундай татаал тепкичтерди басып ткндгнн кмн саноого болбойт. Билим бернн борборлору мечиттердеги китепканалар, борбордук мечиттердеги ханакалар, завиилер, медреселер болушкан.

У.Г.Макнейл боюнча б.з. он экинчи кылымына карата мусулман _ 1. Алимжанов А. Джемшидова чаша. Публицистика. Алма-Ата, "Жазушы", 1973.

2. Бертелс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. М., 1964.

окумуштуулары здрнн мурдагы грек жана индиялык окууларды здштршкн; айрыкча математика, медицина, химия жана оптика тармактарын жаы билим менен толукташкан; аны белгил лчмд мусулман доктринасына ылайыкташтырышкан. Грек окуусунун улуу системалоочулары Аристотел, Гален, Евклид жана Птоломей мусулмандык илим чн негиз болуп беришкен; бирок мусулман илиминин ченемсиз толуктоолору жана чектел эрежелери байыркы устаттардан белгил бир дегээлде ашып тшкн.

Ал-Фарабинин, Ибн Синанын, Бирунинин жана Махмуд Кашкардын илимий эмгектери Х-ХI к.к. Орто Азияда жана Чыгыш Иранда илимдин канчалык жогорку дегээлде тургандыгын айгинелейт. Илимий эмгектердин баары араб тилинде жазылган. Дари тилиндеги э алгачкы илимий иш катары Мухаммад Баламинин атактуу тарыхчы Табаринин бткл дйнлк тарыхын кайра иштеп чыгуусу болгон. Эмгек 963-ж. аяктап араб тили менен тааныштыгы жок адамдар чн чо табылга болгон.

Х к. ортодоксалдык исламдын илимге каршы чабуулуна жооп иретинде эгемендлгнн ажыраган лклрд, анын ичинде Орто Азияда да таасирд каражаттарды издешкен. Натыйжада халифаттын чегине байыркы грек илиминин келип киришине шарт тзлгн жана Орто Азиянын шаарлары математика, астрономия, медицина ж.б. так илимдер жаатында чо ийгиликтерге жетишкен ири илимий борборлорго айланган. Орто кылымдык аалым белгил болгон бардык илимдер менен тааныш з мезгилинин энциклопедисти катары саналган. Так илимдердин, философиянын, филологиянын мыкты адистерин чо урмат менен аким (акылман аалым) деп аташкан. Мындай даражага убагында Барскандык Махмуд ибн Хусейин да жетишкен деген ойдобуз. Ал эми трк тилд элдерден чыккан тарыхта белгил э алгачкы аким, албетте, ал-Фараби (873-950) болгон. Фараби IX к.

экинчи жарымында Сыр-Дарыяга Арыстын куйган жери Фарабда трк аскер башчысынын й-блснд туулган. Анын толук аты Абу Наср Мухаммад ибн Мухаммад ибн Узлаг ибн Тархан ал-Фараби. Ал чыгыш теги боюнча трк аскер чйрснн чыккандыктан дайыма трк улуттук кийимин кийип жргн жана ата-тегин жашырган эмес. Билимин ркндтш чн Дамаскиге барып, анда байыркы грек авторлорунун арабча котормолорун йрнгн. Аты алыска угула баштаган жаш, таланттуу Фарабини Багдадга аалымдардын колдоп кубаттоочусу эмир Сайф ад-Даул (915-967) зн чакырып алат. Фараби ошол кездеги таанымал бардык илимдер: математика, психология, музыка, табият таануу, философия, саясат д илимдер менен машыккан; улуу грек философу Аристотелдин эмгектерин ("Категориялар", "Герменевтика", "Аналитика", "Топика", "Софистика", "Риторика", "Поэтика") араб тилине которуп тшндрм берч катары таанылган. Ал знн философияга болгон тшнгн "Акылмандуулуктун геммасы" ("Фусус ал-хикам") деген чакан трактатында баяндайт. Бул ошол кездеги Жакынкы Чыгыш философиясынын байыркы грек окууларын исламга чейинки чыгыш мистикасы менен сугарууга болгон аракети болгон.

Ошол кездеги куман деп аталган ал-Фарабинин эне тили араб жана фарсы тилдериндей эле ошол кезде эл аралык тил болуп саналган. Бирок, кптгн китептердин сырын адап туюу чн араб, фарсы, латын жана санскрит тилдерин бил керек болгон. Ал музыканы сйгн жана знн биринчи музыкалык аспабын - казахтардын домбрасын жасаган. Крнкт советтик чыгыштаануучу академиктер И.С.Брагинский, В.М.Жирмунский, Н.И.Конрад ж.б. Абунасыр Мухаммед ал-Фараби "Чыгыш Ренессансынын" доорунда жашаган деп ишендиришет. Анын эмгектери Байыркы Чыгыштын улуу аалымдары Ибн Сина, Абдуллах ал-Багдади, Бируни, Омар Хайямдар чн гана жагымдуу рол ойнобостон...Европалык кайра жаралуу процессине т зор таасирин тийгизген, анткени анын эмгектерин Леонардо да Винчи жана Коперник, Бекон жана Лейбництер пайдаланышкан... [1, 40 б.].

IХ к. башында халиф Мамундун мезгилинде Багдадда байыркы гректик, сириялык, индиялык ж.б. авторлордун эмгектерин араб тилине которуу боюнча чо иштер жргн. Жогорку бийлик чйрлрндг сарайларда трд диний конфессиялардын клдрнн ортосунда дискуссиялар ткрлп турган.

Мындай дискуссияларда иудаизмди, христиандыкты жана манихейликти зороастрдык аалымдар катуу сынга алышкан. Ал тургай исламды, куранды ачык трд болбосо да сындап чыгуулар болгон. Бирок, Х к. ислам биротоло бекемделип зороастризм диний окуу катары коомдук турмуштан срп чыгарылган.

Мусулман илими менен философиясынын э крнкт ч адамы: саясий башаламандыктын шартында жашаган Ибн Сина (980-1037), ал-Бируни (973Ибн Рушди (Аверроес, 1126-1189) жана алардан тмнрк турган башка ондогон адамдардын жасаган иштери кабыл алынган билимдерди Эллинистик Александриянын дегээлиндеги же андан да жогору татаалдыктын жана системалуу бтндктн дегээлине чыгарган. Ошону менен бирге У.Г.Макнейлдин пикиринче та калыштуу жана жазмыштуу дал келгендик менен XII-XIII кылымдарда Батыш Европада интеллектуалдык зээндлк ойгоно баштаганда мусулмандык ой былкылдагыс калыпка салгандай сенек болуп калган. Мусулман жогорку окуу жайларында жатка айтуу Батыш Европанын университеттеринин интеллектуалдык кызуу турмушуна 1. Алимжанов А. Джемшидова чаша. Публицистика. Алма-Ата, "Жазушы", 1973.

салыштырганда олуттуу айырмаланып турган. Бул британ тарыхчысы он экинчи кылымдан кийин исламдын интеллектуалдык кч-кубаты расмий диний окуунун кчп турган былкылдагыс мистика салтынын курчоосунда калган дегендик кыйла туура болор деп келип, бул салт ой калчоонун зериктирме формаларынан кр поэзияда тере чагылдырылгандыгын белгилейт. Ислам илими менен философиясы соолуганда да поэзия менен адабияттын жалпысынан глдп тургандыгынын себебин да ушундан крт. Анын оюнча трк тили акимчилик менен жоопкерчиликтин тилине, фарсы тили кркм адабият менен сарай катнаштарынын тилине айланган [1, 310-311 б.].

Амир Темирдин небереси Улугбектин доорунда (1394-1451) лкд илимпоздорго, акындарга, срткерлерге жана нрпоздорго жагымдуу жагдай тзлп берилген. Улугбектин хан сарайында Орто Азиянын э мыкты делген интеллектуалдуу кчтрнн жылдыздары топтолгон. Мында Руми, Хоразми, Магсуди, Биржонди д белгил илимпоздор жана ойчулдар эмгектенген.

Улугбектин ислам дйнсн дрблг тшргн "дин туман д тарап кетет, хандыктар бузулуп жок болот, а бирок аалымдардын эмгектери тблкк кала берет" деген сз ортодоксалдык динаят клдрнн аябагандай каршылыгын туудурган жана анын мрн чекит койгондугу маалым. Улуу инсандын э жакын адамы жана шакирти з мезгилинин Птоломейи саналган Али Кушчу Самарканди (1403-1474) болгон. Анын геометрия боюнча трактатында геометрия билиминин негиздери, чекит, сызык, айлана жана табигый илимдер жаатындагы баштапкы билимдер жнндг тшнктр камтылган. Самарканди э мыкты философ-материалист болгон, анын аныктамасы боюнча бт дйн материалдык блкчлрдн турат да, булардын баары туруктуу кыймыл аракет абалында турушат. Ушул эле мезгилде орто трк тилинде жазылган мыкты эмгектер пайда болуп, мындай акындар тобунун баштоочулары катары Лтфи жана Сакаки саналган [2]. Али Кушчу Самарканди зн тахаллус катары Самаркандды алгандыгы крнп турат. Бул атактуу орток трк илимпозу жана ойчулу Самаркандда туулуп скн, же мрнн чыгармачыл доорун ушул жерде ткргндгнн улам ушинтип аталгандыр. Бул кыргыз уруусунун таланттуу кл камоодогу Улугбектин акыркы кндрнд анын керээзин орундатып, экнн кп жылдык эмгегинен болгон "Гурагон зиджи" жана "Жаы гурагондук астрономиялык таблицалар" деген бгнк илимий дйнг белгил эмгектерин сактап калган. Мында дйн элдеринин жыл ср ыкмалары:

пайгамбардын доору, гректер, Ездегирддин доору, тркн системалардын з ара катыштары, Жалаледдиндин, 1. У.Г.Макнейл. Батыштын башаты. Адамзат тмшн кылчаюу. 2 китеп. Б., 2002.

2. Хидоятов Г.А. Моя родная история. Т., 1990.

уйгурлардын жана кытайлардын доору, майрам кндр жннд..., ошондой эле эсептеп чыгуунун таблицалары жана мисалдары, жылдыздардын бийиктигин жана асман телолорунун аралыгын лчнн, кндн тутулушун аныктоонун жол-жоболору бар эле [1, 126 б.]. Али Кушчу Самаркандиге замандаш ткн дагы бир мыкты каллиграф Длт Мухаммет Теирберди Кушчуну да белгилеп т зарыл. Ал белгил илимпоз, ойчул жана акын Абдурахман Жаминин (1414-1492) "Ал-Кафиинин кыйынчылыктарын чеч чн жеткиликт пайдалуу эскертмелер" аттуу эмгегин бир-эки жылдан кийин эле бир нече нускада кчрп жазып калтыргандыгы тарыхта маалым.

Казахтын белгил жазуучусу Ануар Алимжанов прозанын дшааларынан болушкан Мухтар Ауэзов менен Айбектин з ара маектешсн тмнкч срттп жазат: "...Алар эк гана сйлшп отурган эмес эле.

Хафиз жана Жами, Тагор жана Фирдоуси, Навои жана Абай, Шернияз жана Фуркат, Махамбет жана Мукими кзг крнбй ушул айванда кмдк кылып жатышты. Алардын арасында суфий Ахмет Яссави да, астроном Улугбек да бар эле. Алар Орто Азиянын генийи - сртч Бехзадды эскеришти, Гераттык тарыхчылар Мирхонд жана Хондемирдин эмгектери жннд маек курушту..."

[1, 119 б.]. Ушундан улам ошол кезде тигил улуу маектештерде кыргыз жеринин атактуу аалым жана акындарынан болушкан Юсуф Баласагуни, Махмуд Кашгари, Адиб Ахмад Югнакилер жннд айтарлык маалымат болбогон крнт деген ой келет.

С.М.Абрамзондун пикиринче кп кылымдарга созулган тарыхында кыргыз эли эмпирикалык билимдердин бай запасын топтогон, алар, атап айтканда, элдик календарда айкын чагылдырылган, анда оригиналдуу 12 айлык цикл жана Плеядалар боюнча т байыркы эсепт (тогоол) бар. Ушуну менен катар 12 жылдык айбанаттар цикли деп аталган эсепт да тараган, ал Орто Азиянын башка элдерине тааныш жана анын чегинен тышкары белгил. Белгил бул кыргызтаануучу турмуш-тиричиликте кыргыздар ушул убакка чейин узундуктун жана аралыктын элдик чендерин жана убакытты аныктоонун ыкмаларын пайдаланышат деп жазат. Алардын космогониялык тшнктр турмуштун койчулук образы менен байланыштуу болгон. смдктрдн глдшн жана алардын сшн, айбанаттардын жана канаттуулардын абалына байкоо жргзнн тажрыйбасы кыргыздарга белгилерди иштеп чыгууга ммкнчлк берген, ал белгилер боюнча алар жаздын же кыштын келишинин убагын аныктоого, анын аз кардуулугун же кп кардуулугун алдын ала крг, эмдиги жылы чп кандай чыга 1. Алимжанов А. Джемшидова чаша. Публицистика. Алма-Ата, "Жазушы", 1973.

тургандыгын алдын ала айтууга аракет кылышкан. Ал кыргыздардын жандуу жаратылыш жагынан билимдери згч экендигин белгилейт. Илгертеден бери эле аларга жздгн ар трд тоо смдктр белгил, анын стн й жаныбарлары, ошондой эле адам чн алардын уулуу же пайдалуу касиеттери алар тарабынан жакшы аныкталган. Ачылык чн пайдаланылуучу жырткыч канаттуулардын трлрн ажыратууда кыргыз тблдрн тейлеген тажрыйбалуу ачылар згч мыктуулугун крстшкн. Кыргыздардын згч й жаныбарларына карата анатомиялык билимдери т так болгон, й жаныбарларынын др, алардын жашы чн терминология жакшы иштелип чыккан [1, 394 б.] С.М.Абрамзон кыргыздардын турмуш тиричилигинде узундуктун згч лчмдр колдонулгандыгын белгилейт. Маселен, башка ортоазиялык элдерге белгил лчмд - кулачты (эки жакка созулган жана горизанталдуу абалдагы колдун учтарынын ортосундагы аралык), тш жары (созулган колдун смйлрнн учунан тштн ортосуна чейинки аралык) лчмн, смй (ачылган бармак менен смйдн учтарынын ортосундагы аралык), серени (бир ачылган трт манжанын ортосундагы кедик), элини (манжалардын кедиги) ж.б. атай кетели. Ал тгл, э жнкй болуп крнгн узундук лчм - чакырым (адамдын н жеткен аралык) кыргыздар жашаган ар трд релефтин шарттарында знн сзсз негизи бар дейт. Кыргыздардан биз космогондук тшнктрдн башталмаларын да табабыз, албетте кн ткн заманда койчулардын турмушунун образынан келип чыккан. Аларга Темир казык, Алтын казык (Полярная звезда), ркр (Плеяда), Чолпон (Венера), Жетиген (Болшая Медведица), Керген-Саба ( 4 жылдыздан турган топ жылдыз ), Кош-гз жылдыздары белгил болгон, Дастара-Кундуз жылдызы кырсык алып келч жылдыз деп эсептелген, мындан тышкары Кербен жол, Куш жолу (Млечный пут) д.у.с. жылдыздарды билишкен [1, 478 б.].

Ч.Валиханов кыргыздар Топ жылдыздарга карап тнк саат канча болгонун жана жыл мезгилдерин билишет деп жазган. Ал эми М.С.Андреев мезгилди Топ жылдыздарга карап эсептн э байыркы эсептлрдн бири деп эсептейт. Кыргыздарда (жана казактарда) элдик метеорологдор жана жылдызга карап билген эсепчилер - планеталардын жана топ жылдыздардын бийлигин байкоолорго негизделген бул календардын билермандары болушкан... Алар малга кайсы жер жайлуу болоорун, кар качан оор тшрн ж.д.у.сыяктууларды жылдыздарга, айга, кнг карап биле алышкан [1, 75 б.] 1. С.М.Абрамзон. Кыргыз жана Кыргызстандын тарыхы боюнча тандалган эмгектер. Б., Сорос-Кыргызстан" фонду, 1999.

д) Орто трк доорундагы фолклор жана акындар поэзиясы, алардын этнопедагогикалык ролу Белгил кыргыз философу А.А.Брудный жазуу "тышкы эс-тутум" деп аталганды жаратат, анын жардамы аркасында "ички эс-тутумга", б.а.

конкретт жеке бир инсандын эс-тутумуна караганда оголе кп маалымат топтолот....Руникалык эстелик "тышкы эс-тутумдун" т кчт каражаты болгон, бирок тарыхый себептерден улам жоголуп кеткен. А бирок анын функциясын жазмадан тышкары сактап калууга ммкн эместей туюлган ушунчалык клмд, билимдердин ушундай мазмунун энциклопедия болуп кеткен эпос зн ткрп алгандай. Бирок муну "Манас" сактап кала алды.

Бул бтндй бир элдин маданиятынын нгснн згн жазма эмес формада сактап калган дйннн маданий тарыхында знч бир згч кубулуш. Ошол эле учурда бул ички эс-тутумдун клмнн канчалык эбегейсиз зор экендигин далилдейт, а бул тарыхый психология чн т маанил [1, 155 б.]. Философ аалымдын жогорку пикири толугу менен кыргыз элинин оозеки жана ырчылар чыгармачылыгына тиешел экендигин белгилеп кет зарыл.

Фолклордук бай мурасы жок элди элестетг болбойт. Бул мурас кылымдан кылымга, муундан муунга элдик таланттар тарабынан утуру ркндтлп отурган. Фолклордук мурас - эбегейсиз руханий, эстетикалык бай казына. Алар зн элдин жашоосунун тарыхый-социалдык, коомдук, нравалык-этикалык тажрыйбаларын алып жрт. Фолклор дйнс кп кырдуу керемет. Бекеринен ар кайсы мезгилде ал трд багыттагы жана агымдагы сз чеберлеринин клн зн буруп келген эмес. Фолклор бир трд тшндрлбйт [2, 129 б.]. Санат-насыят жана терме ырларында адепыймандуулуктун, акылмандуулуктун элдик педагогикалык негиздери жаткандыгын крбз. Терме жана санат-насыяттарда кыргыз элинин кылымдар бою таалим-тарбиялык кз караштарынын жоболору сакталып келген. Алардын кыргыз элинин жашоо турмушунда аткарган ролу т зор болгон. Санат-насыят, термелерде элдик этика жана педагогикалык маданият з ара биримдикте элдин педагогикалык кз караштарын, ой жгртлрн толук сактап келген.

"Жрш-туруш эрежелери, турмуштук крнштрг карата болгон мамилелер, салттар ыр трнд насыятталган чыгармалар кездешет. Мындай чыгармаларды дидактикалык поэзия дейбиз.

1. Брудный А.А. К проблеме социално-психологических функций эпоса "Манас" // Эпос "Манас" и эпическое наследие народов мира: Тез. докл. научн.

симпозиума. Бишкек, 1999.

2. Озмител Е.К. Фолклор, классика и националная литература. Б., 2000.

Кыргыз оозеки чыгармаларында дидактикалык поэзияга - санат, насыят ырлар жатат" [1, 37 б.]. Ал эми "Кыргыз элинин оозеки чыгармачылык тарыхынын очеркинде" (1973) санат жана терме ырларынын башкы максаты тмнкч чечмеленет: "Санат жана терме ырларынын жаралышы жалпысынан элдин чыгармачылык жндмдлг менен тере байланышып нккн.

Адамдардын турмушундагы ар кыл мамилелерге, жаратылыштын кубулуштарындагы ар башка крнштрг жараша акыл-насыят айтуу, ой жгрт санат менен терменин башкы максаты болуп саналат" [2, 140 б.].

Санат-насыят ырлары угуучуларга жашоо-турмуштун бул же тигил принциптерин кыйыр маанисинде туюнтса, термеде акыл-насаат сздр, адепыйман эрежелери тике берилет. Бирок бул экнн ички жана тышкы тзлшн жана ырдын курулуш салтына карап эки башка кароого болбойт, анткени терме ырлар менен санат-насыяттардын тпк башаты бирдей.

Ошондуктан аларды бир эле жанр катары кароого болот. "Макал-лакаптын чыккан булагы катары гт-насыят, терме ырларын крстг болот...Элдик оозеки чыгармалардын ичинде гт-насыят терме ырлар макалдарга, турмушту адамгерчилик жннд, й-бллк, коомдук мамилелерди курч, элест сздр менен баяндап берд э таамай айтылгандары макалга айланып кетет.

Ал эми тескерисинче санат-насыят, термелердин негизги каражаты, уюткусу лакаптардан алынары маалым" [3, 16-17 б.б.].

Элдик оозеки чыгармалардагы таалим-тарбиялык идеяларды чагылткан чыгармалар канчалык маанил жана таасирд болгону менен андагы идеялар акындар поэзиясында гана знн турмуштук маанисине ээ болгон.

П.Ирисовдун пикиринче фолклордогу тарбиялык идеялар - туруктуу статикалык абалдагы идеялар. Ал жандуу же динамикалык абалдагы идеялар.

Башкача айтканда жомоктордогу, эпостук образдардагы, макал-ылакаптардагы тарбиялык идеялар балдарга айтып бер же тажрыйбалуу кишилердин сзнд кошо айтылуу жолу менен жашап, жалпы мааниге ээ болгон. Ал эми ырчылар чыгармачылыгында тарбиялык идеялар дайыма ырдалып, практикалык мааниге ээ болуп келген [4, 68 б.]. Кыргыздардын кчмн турмушунда ички жана сырткы душмандар менен кагылышуулар эл-жерди коргоого чакырган атуулдук парз маанисиндеги кптгн клмд да, чакан да оозеки 1. Кыдырбаева Р.З., Асаналиев К. Адабият таануу терминдеринин кыргызча кыскача сздг. Ф., 1963.

2. Кыргыз элинин оозеки чыгармачылык тарыхынын очерки. Ф., 1973.

3. Закиров С. Кыргыз элинин макал-лакаптары.Ф., 1972.

4. Ирисов П. Ырчылар чыгармачылыгы. Б., 2004.

чыгармалардын жаралуусуна тртк болгон. Эл-жерин сй, аны кздн карегиндей коргоо темасы э башкы темалардын бири болгон, анткени уруунун карысы да, жашы да бейпилдик заманда гана башка маселелер жннд кам крг болорун адап туюшкан. Казак адабиятын изилдч С.Калиев адабиятчы, акын Аскар Егеубаевдин тмнкдй пикирин мисал катары келтирет: "...адабиятыбыздын алтын кору болуп эсептелинген акындар поэзиясынын нгп, керемет чеберчилик дегээлине ктрлшнн тпклг 9-13 кылымдарда мр сргн, бткл Орто Азия элдерине орток Жусуп Баласагын, Махмуд Кашкари, ал-Фараби сыяктуу кеменгер ойчулдардын эмгектеринен лг алышында" [1, 10 б.].

Элдик акындар - жалпылаштырылган, топтоштурулган жана жекече згчлнгн трнд оозеки элдик чыгармачылык чн салт болуп калган идеялардын, темалардын, сюжеттердин, кркм формалардын таланттуу жаратуучулары, алып жрчлр жана жеткирчлр. Ошону менен бирге элдик оозеки чыгармачылыктын нгшнд зн мнзд шартына карай элдик акындар знч бир кркм жеке сапаттарга ээ болушкан. Мына ошонусу менен улуттук адабияттар чн алардын кркм мурасынын згч мааниси аныкталат. Фолклордун чо кркм-эстетикалык ммкнчлктр акындардын клн зн буруп келген. Акындар здрнн мурунку муундардай эле элдик оозеки чыгармачылытын нг процессине иш жзнд тздн-тз аралашып кетишкен. Акындар поэзиясы чн гана мнзд эмес, жалпы эле фолклор чн да мнзд болгон зглтксз байланыштын чынжыры тзлгн жана элдик оозеки чыгармачылыктын мыкты лглр муундан муунга тп ркндтлп-нгп отурган.

Элдик акындар эмгекчил массасынын э бир таланты таш жарган клдрнн болгон. Ошондуктан фолклордун тагдыры белгил бир дегээлде алардын жеке тагдыры жана чыгармачылык ишмердлгнн кз каранды абалда турган. Таалим-тарбиялык милдет аркалаган ырчылар рухий турмушка таасир этч булактардан алыстабай элдик каада-салттын, маданияттын иштелип чыккан асыл эрежелеринин негизинде з идеяларын жаратышкан. Тарбиялык багыттагы ырлардын тематикаларынан фолклордон демр алып каныккан акындар поэзиясынын ролу зор. Ж.Таштемировдун ишеними боюнча "импровизатор акындардын айрымдары гана санат, насыят сыяктуу дидактикалык чыгармаларды жаратууга дараметт. Кайсы акындар коомдогу с процессти даана байкап, социалдык мамилелерди айкын тшнп, элдин клн белгил максатка карай бурууну каалайт экен, ошол акын гана бул трдг чыгарманы _ 1. Калиев С. XV-XIX кылымдардагы акындардын поэзиясындагы педагогикалык ой-пикирлер. Алматы, 1990.

тзг жндмд" [1, 103 б.].

Сулуулукту мээримдлк тшнг менен бирдей караган байыркы Платон да ар бир эле кркм нрд "тууроо" деп эсептейт, ошондуктан чындыкты реалдуу срттг каршы турган. Кркм нр этикалык максаттарга кызмат кылуусу зарыл деп жомоктордун, мифтердин адепыймандуулукка тарбиялоодогу ролун жогору баалаган. Платонго окшоп Аристотел да кркм нрдн тарбиялык маанисин тшнгн жана аны знн мамлекет жнндг окуу системасына киргизген. знн "Саясатында" кркм нрдн социалдык маызын аныктаган. Ал лкнн граждандары аскердик жана башка ишмердлктр менен алектенснд бейпилдикти сактап, бош убактысын ндрмд пайдаланып, керект жана пайдалуу э бир сонун жумуштарды аткарууга ммкнчлг болушу зарыл деген.

Кыргыздардын маданиятында оозеки элдик акындык чыгармачылык ири рол ойногон. Анда элдин знч тарыхый тагдыры, анын знч байыркы маданияты, эмгек турумушу, мттр жана тилектери, жаратылышты поэтикалык кабыл алуу кп жактуу жана ачык формада чагылдырылган.

Тарбия идеялары ырчылар чыгармачылыгында адамдын жашоосуна, кулк мнзн жана адамдык сапаттарына байланыштуу ырдалып, ар бир ырчынын дегээлине, ырдоо згчлгн жараша чагылтылган. Таалим-тарбия ырчылык нрдн зкт масалелеринин бири болуп келген. Ар бир эле ырчынын чыгармаларынан бул теманы крбз. Дидактикалык темадагы ырлар ырчынын чыгармачылык талантынын жогорку дегээлин аныктаган.

Е.К.Озмителдин пикиринче кыргыз фолклорунда тарыхый жанрлар жокко эсе болгон, ошону менен бирге бул улуттук элдик чыгармачылыктын анчейин социалдык эмес активдлгн айгинелебейт. Улуттук классикалык мурастын згчлг ушундай. Кыргыз совет адабиятында тарыхыйлуулук орус же украин адабиятына окшобой фолклордук салттардын тздн-тз таасирисиз эле ордун тапкан. з кезегинде кыргыз элдик оозеки чыгармачылыгы дидактикалык поэзиялык салттуулугу жагынан бай келет жана анын (жагымдуу гана эмес) таасирдлг улуттук адабияттын нгснн тарыхында байкалат [2, 129 б.].

Белгиленип, жазылып алынган жана ал тургай басмадан, чыгарылган фолклордук чыгарма эл арасында оозеки жзнд бир эле мезгилде жашап келсе да, знн функционалдык маанисинде трансформацияланат. Ал жандуу гана аткарылуучу фолклорго мнзд знн табигый жашоо формасын жоготуу менен ткн _ 1. Таштемиров Ж. Токтогулдун акындык чеберчилиги.Ф., 1975.

2. Озмител Е.К. Фолклор, классика и националная литература. Б., 2000.

мезгилдин эстелигине айланат. Маселен, "Роланд жннд ыр", "Нибелунгдар жннд ыр", "Калевалалар" менен ушундай болгон. "Илиада" менен "Одиссея", калети жок, бул же тигил трнд, мындай же тигиндей вариацияларында оозеки элдик айтылыштарында калыптанган жана жашап келген. Кийинчерээк гана байыркы грек адабиятынын эстелиги болуп калышкан. Элдик оозеки чыгармачылыктын чыгармаларын кол жазма, ал тургай басма сз трнд бекитд ал бирдемкесин жоготуп жана кабыл алуу менен канондоштурулат. Жок эле дегенде жомокчунун знн болушунун эффекти жоголот. Дастанчынын ролун эч нерсе менен алмаштырууга болбойт [1].

Белгил кыргыз фолклористи С.Закиров элдик поэмаларда окуялар эпостордой кеири срттлбстн, каармандын турмушундагы орчундуу бир учуру гана алынат. Буларды жазма адабияттагы жанрларга салыштырсак ыр трндг повест же агеме деп атоого болот [2] деп жазат. Ал эми Т.Танаевдин [3, 54 б.] айтымында фолклордук чыгармаларда "эпос" менен "поэма" элдин оозеки кебинде синонимдик мааниде колдонгону менен бул эки кркм формада белгил шарттарда з ара айырмаланган белгилери бар.

Биринчиден, поэмалар сырткы клм эпосторго салыштырганда кыска мазмунда жашайт, экинчиден, эпостор эл арасында т кеири таркап, бай окуяларга ээ болот, ал эми поэмаларда белгил гана бир турмуштук крншт з ичине камтыйт.

Башкыр фолклорунун адиси А.Н.Киреевдин [4] пикиринче сэсендердин (ырчылардын) кысымга алынышынын натыйжасында оозеки кркм сз нрнн афоризмдик формалары басымдуулук кыла баштаган. Башкы орунга таалим-тарбиялык мнздг накыл сздр (айтемдер) чыккан. Айтем дидактикалык жанры негизинен ыр трнд келип, анын ар бир саптары же эки ыр саптары з алдыынча макалдардан турган. Орто трк дастаны "Алпамыш жана Барчын-Сулуунун" сюжети орток трк эпикалык салттары менен тамырлаш. Бул эпостун кптгн улуттук варианттары (алтай, казак, татар, башкыр, збек, каракалпак) негизинен трт байыркы башаттардын (коурат, огуз, кыпчак, алтай) айланасына топтолушат. А.Н.Киреевдин ишениминде бул эпикалык чыгарманын башаты кыпчак этникалык чйрснд тптлгн.

Кыргыз фолклорунда негизги орунду ыр чыгармачылыгы ээлейт. Бул биринчи кезекте кыргыздардын э крнкт акындык дарамети менен алардын акындык сейрек кездешч жндмдлгн, 1. Озмител Е.К. Фолклор, классика и националная литература. Б., 2000.

2. Элдик поэмалар. Ф.,1973.

3. Танаев Т. Эпикалык жанрлар. II китеп. Ош, 1999.

4. Киреев А.Н. Башкирский народный героический эпос. Уфа, 1970.

турмушту курчап турган бардык т маанил окуяларды поэтикалык образдарда жана ыр формасында зн камтууга жндмдлг менен байланыштуу.

Кыргыз эли эки ми жылдан ашуун тарыхынын ичинде знн эркиндигин жана кз каранды эместигин бир канча жолу жоготуп, аны калыбына келтире алса да бтндй муундардан адам суктанарлык чыгармачылыгынын э асыл трлрн биздин кндрг чейин жеткире алды.

Бул чыгармачылыкта элдин знч бир тарыхый тагдырлары, анын кайталангыс маданияты, жаратылышты поэтикалык кабыл алуусу, эркиндикти сйс, кп сандаган душмандарга каршы кршт эрдиги жана баатырдыгы кп кырдуу жана айкын формада чагылдырылган. Элдик оозеки чыгармачылыктын кркм эстетикалык бай ммкнчлктр элдик ырчылардын клнн борборунда болгон. Элдик ырчылар турмуштун агымы менен элдик оозеки чыгармачылыктын нг процессине жакындан аралашып, здрнн нрн кийинки муундарга калтырып отурушкан. Элдик чыгармачылыктын оозеки формасында жздгн жылдар ичи сакталып, толукталып жана нгсн, жаычыл идеялардын жаралышына жана эл арасында жайылтылышында элдик оозеки чыгармачылыктын базалык мааниси эбегейсиз. Фолклор менен акындар поэзиясын бири-биринен ажыратып кароого ммкн эмес. Ткм акындардын чыгармачылыгынын негизин элдик чыгармачылыктын э мыкты классикалык лглр тзгн. Эл ырчылары негизинен караламан калктын арасынан чыккан жана алардын ой-тилектерин, мд-талаптарын ырдап чыгышкан. Мисалы, Жайса ырчы уруу ырчыларынын з уруусунун баатырларын даазалаган салттын алкагы менен чектелбей, бардык уруулардын кызыкчылыгына жана мдсн жооп берген идеяларды чагылтууга жетишкен. Ушунун з орто кылымдагы же Жайсадан кийинки мезгилдеги ырчылык нрдн ошол дегээлде нгшн негиз салат (1, 31 б.). Казак адабият таануучусу Н.Келимбетов знн "Казак адабиятынын байыркы доору" аттуу эмгегинде: "Казак ырчылары казак аты менен аталган дербес адабияттын башаты гана эмес, ошону менен бирге, знн мурунку, трк тилд элдердин баарына орток болгон байыркы трктрдн кркм сз нрнн табигый уландысы" деген пикирин айтат [2, 213 б.].

Чыгыш эпосторун изилдеген окумуштуулардын пикиринче трк тилд элдердин эпикалык чыгармаларынын э байыркы формасы болуп проза менен ырдын гармониялык айкалышуусунун негизинде жаралган чыгармалар саналган. Мындай форма Чыгыш элдеринин эпикалык салттарында кеири жайылтылган. Маселен, ортоазиялык _ 1. Ирисов П. Ырчылар чыгармачылыгы. Б., 2004.

2. Келимбетов Н. Казак адабиятынын байыркы доору. Алматы, "Мектеп", 1986.

орто трк доорунун огуз трк уруулук башатына эгедер "Китаби Коркуд" эпикалык чыгармасы да проза менен ырдын айкалышуусунан турган. Ушундай эле крнштрд збектердин, каракалпактардын, тркмндрдн, казахтардын, кыргыздардын ж.б. элдердин репертуарларынан крг болот.

Башкыр элинин эпикалык чыгармачылыгынын кээ биринде проза басымдуулук кылса, башка биринде ыр басымдуу келет. Башкыр элинин эпикалык мурастарынан болгон "Урал-батыр", "Акбузат", "Зая-туляк жана Хыу-Хылу", "Кара юрга", "Куныр буга", "Акхак кула", "Алпамыш жана Барсын-Хылу" жана "Кузы-Курпес жана Маян-Хылу" дастандары проза менен ырдын айкалышынан турган. Бирок "проза менен ырдын айкалышуусунан турган мындай форма эпикалык традицияда жалгыз болбосо керек. Бул башка элдердин чыгамачылыгынын мисалында да айгиленет. Маселен, кыргыз элинин эпосу "Манас" толугу менен ырлардан турат. Казахтар менен сибирдик элдерде да жала гана ырлардан турган эпикалык чыгармалар бар" [1, 437 б.].

А.Н.Киреевдин пикиринче редифт рифмалар башка эпикалык эстеликтерде сейрек кездешч кызыгууну жараткан, згч бир крнш болуп саналат. Кыргыз акындар поэзиясында да он бир муундуу ырлардан кийин цезураны байкоого болот. Т.Танаев да "Редиф формасы тштк кыргыздарда лирикалык майда ырлардан тартып, "Жалайыр жалгыз", "Кулмурза менен Аксаткын" поэмаларына чейин жыш учурайт, анткени редифтик уйгаштар ырдын ыргактуулугун арттыруучу жана ритмдик топторду белгилч кч катары крнт" деп, "Кыргыз элинин оозеки чыгармачылык тарыхынын очеркиндеги" редифтик уйкаштар жнндг тшндрмг таянып, "Жалайыр жалгыз" поэмасында да мындай уйкаштар бардык варианттарында негизги орунду ээлерине мисал келтирет:

Мына, чуудаларын ча баскан аке, оо... ой!

Мына, эки ркчн кум баскан аке, оо... ой!

Кумда жаткан тлрм бар аке, оо... ой!

Мына, Жалайырды кое кр аке, оо... ой! [2, 146 б.].

1. В.М.Жирмунский, Х.Т.Зарифов. Узбекский народный эпос. М., 1947.

2. Танаев Т. Эпикалык жанрлар. II китеп. Ош, 1999.

Биринчи бап боюнча корутунду 1. Кыргыз эли - жалпы адамзаттын бир блг. Анын тарыхы жалпы адамзаттын тарыхынан айрылгыс, ажырагыс. "Жалпы адамзаттын тарыхы", "Азия элдеринин тарыхы", "кыргыздардын тарыхы" деген тшнктрдн байланышы жана айырмасы философиядагы "жалпылык", "згчлк" жана "жекелик" деген категориялар менен мнздлт. "Адамзаттын тарыхы" жалпы, "Азия элдеринин тарыхы" - згч, "кыргыздардын тарыхы" - жеке тшнк.

2. Кыргыздардын биринчи жолу Тян-Шанда болушун б.з.ч. 49-47 ж.ж. ЧжиЧжи Шанюй баштаган гунндардын кошундарынын Тян-Шанга бастырып кирс жана алардын бир блгнн Талас рннд калып калуусу менен байланыштырууга болот.

3. Кыргыздар бир эле учурда Энесайдан башка Алтайда, Чыгыш Тркстанда (Пенчул), Жети-Сууда, Чй рннд тухси менен чигилдердин ортосунда, Таласта жана Жети-Суудан жогорураакта кимактардын талаасында жашап келген.

4. Энесайда кыргыз урууларынын нг процесси кийинчерээк таптык коомдун келип чыгуу доорунда знн мамлекетин тзг жана байыркы трк тилиндеги энесайлык руникалык жазуулардын жаралышына негиз тзгн.

5. Байыркы мезгилде кыргыздар саясий мамиле жагынан зн алуучу лк болсо, маданият жагынан башкаларга берч лк болгон. Кчмн трктр, анын ичинде кыргыздар згч Хан династиясынын тушундагы Кытай маданиятына з салымын кошкон; Кытай жак кркм нрдг реализм чн кчмндрг милдетт, ошону менен бирге кчмндр Кытайдан эл аралык мамилелер маданиятын йрншкн.

6. Байыркы трк уруулары Борбордук Азиядан кчп келгендиги аныкталып такталган. Алардын Батыш Сибир жана Алтай уруулары менен жакындашуусу жана кошулуп кетс кийинкилердин трктшсн жана Тштк Сибирде ири трк тилд топтордун тптлшн алып келген.

7. Кытай тарыхчыларында сакталып келген Батыш трктрнн аймактарынын аталаштарында бир жагынан кыргыз-казак, экинчи жагынан кыргыз урууларынын болгондугунан маалымат алабыз. Тркстандагы (VI-VIII к.к.) трктр дулу жана нушиби урууларынан турган. Дулу деп Улуу Ордонун дуулат уруусу аталып, анын курамында чумекей, жаныс, адбан, суван кыргызказак уруктары турган, нушиби аймактарын ассык жана кучу (коши) аттуу кыргыз уруктары жердеген.

8. Орто кылымдагы тян-шандык кыргыздар жнндг маалыматтарды изилдд кыргыз деген этнонимдин з аздык кылат, аны кыргыздардын азыркы урууларынын, уруктарынын аталыштарынан изд туура крнт.

Муну кыргыз урууларынын уруулук негизде блнп-блнп кчп келлрнд здрнн уруу-уруктук аталыштарын так сактап келгендиги менен тшндрг болот. Кыргыздардын жер бетинен этнос катары жок болуп кетишинен ушундай уруу-уруктук аталыштарын так сактап, уруу мчлрнн азан чакырылып айтылган энчил аттарына уруулук аталыштарын такай кошо айтып келишкендиги да себеп болгон.

9. Батыш трк жана тргш деген терминдерди эске албаганда бул эки кагандыктардын "он ок будун каганы" (Ашина династиясы), "он ок эли" деп аталганына (Кытай булактарында "трк жабгу каганы") караганда бир эле эл болгон деп тыянак чыгарууга болот. Бул кыргыз тарыхына жаыча мамиле жасоого тртк бермекчи.

10. Трк коомунун баштапкы бирдиги огуз жамаатчылыгы болгон жана уруулар огуздардын саны жана алган аталыштары боюнча айырмаланышкан.

"Токуз-огуз" (9 уруу) аталышы уйгурларды, "ч огуз" (ч уруу) карлуктарды билдирген. Ушундан улам бгнк кнг чейин аягына чейин толук тактала элек "кыргыз" этноними "кырк огуз" (кырк уруу) деген байыркы уруулук аталышынан улам келип чыккандыр деген гипотезанын негизд орун алышы ммкн экендигин белгилг болот.

11. "Монгол, трк жана тунгус тилдери бири-бири менен туугандаш келет, бул ч тил кайсыдыр бир мезгилдеги бир тилдин трд эволюциясынын натыйжасында келип чыккан жана з ара "орток тилдер" тшнгн тзшт.

12. Кыргыз элдик педагогикасы - кыргыз элинин улуттук рухий маданиятынын тамырлаш жана зктш бир блг. Ал жздгн жылдар ичи борборазиялык, ортоазиялык, чыгыш европалык, кавказдык жана славяндык ар кандай элдер жана майда этностор менен кыргыздардын з ара байланыштагы карымкатнашында жана кыргыздардын жашоо тиричилигинин этникалык згчлктрнн татаал тарыхый нгснд калыптанган.

13. Христиандыкка чейинки байыркы грек жана римдик диндер, исламга чейинки зороастризм, буддалык, теирчилик, манихейлик, шамандык, несториандык диндердин баары бткл адамзатынын рухий байлыгы болуп саналат. Бардык эле диндердин негизги темасы адам, сй, бала, таалимтарбия болуп келген.

14. Исламга чейин трк тилд элдердин кпчлг анын ичинде кыргыздар да теирге сыйынышкандыгы трд булактардан белгил. "Теир" деген сз кк, асман деген тшнктрг синоним болгону менен чыныгы мааниси кудай, алла деген маанини туюнткан.

15. Теирчилик байыркы Азия, Алтай-могол элдеринин ишеними, дйн кабылдоосу катары дйн диндерине (буддизм, христианизм, ислам) чейин бир канча кылым илгери пайда болуп кеири тараган жана анын жигерд алып жрчлр трк тилд элдер болгон. "Теирчилик" мидеген жылдар ичи кчмн цивилизациясынын идеясын тзгн.

16. Орто кылымдагы э алгачкы клмд адабий эстеликтер диний мнзд болушу ммкн эле. Ошондуктан араб басып алуулары мезгилинде биринчи кезде диний мнздг согдалык жана тркий руналык жазуулар жана адабияттар жок кылынган 17. Трк тилд элдердин аталышынан келип чыккан трки тил лингвоними трк тилдеринде XI к. бери белгил болгон. Бул термин кийинки чагатай тилинин салтын уланткан китептик-жазма тил катары географиялык зор аймакты камтыган ортоазиялык трки, алтынордолук трки, поволжелик трки, тндк кавказдык трки, кичиазиялык трки, крымдык трки тилдерине блнгн.

18. Исламга чейинки ирандык жана тркий поэзиянын бизге жетип келген зндлр силлабикалык принципте гана жаралып келинген.

19. Орто Азиянын территориясындагы адабий тилдер кркм адабиятты жаратуу чн пайдаланылып бир топ нг дегээлине жеткен. Парфян, чыгыш пехлеви жана согда тилдери менен те катарда тркий тилдерде поэзия нгп келген.

20. Орто кылымдык ислам Чыгышынын билим берснн бир згчлг болуп так илимдер (математика, астрономия, география, медицина ж.б.) негизинен араб тилинде, чанда гана фарсы тилиндеги адабияттар менен жабдылып, ушул тилдерде гана окутуп-йрт иштери жргзлгндктн башка этникалык уруулардын, топтордун клдр чн илим, билимге ээ болуу кыйынга турган. Ошондуктан билимге умтулган трк тилд жаш мусулмандар биринчи кезекте араб тилин, жазуусун жана расмий тил катары фарсыны кошо здштрг мажбур болгон.

21. Крнкт советтик чыгыштаануучулар Абунасыр Мухаммед алФарабини "Чыгыш Ренессансынын" доорунда жашаган деп белгилешет. Анын эмгектери Байыркы Чыгыштын улуу аалымдары Ибн Сина, Абдуллах алБагдади, Бируни, Омар Хайямдар чн гана жагымдуу рол ойнобостон европалык Кайра жаралуу процессине т зор таасирин тийгизген, анткени анын эмгектерин Леонардо да Винчи жана Коперник, Бекон жана Лейбництер пайдаланышкан.

22. Кп кылымдарга созулган тарыхында кыргыз эли эмпирикалык билимдердин бай запасын топтогон.

23. Руникалык эстелик "тышкы эс-тутумдун" т кчт каражаты болгон, бирок тарыхый себептерден улам жоголуп кеткен. Анын функциясын жазмадан тышкары сактап калууга ммкн эместей туюлган ушунчалык зор клмд, билимдердин ушундай мол мазмунун кыргыз улуттук энциклопедиясы Манас" эпосу сактап калган.

Экинчи бап

ОРТО КЫЛЫМДЫК ПЕДАГОГИКА, ЭЛДИК ПЕДАГОГИКА ЖАНА

ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР, БУЛАР ЖННДГ ИЛИМИЙПЕДАГОГИКАЛЫК ИЗИЛДЛРДН ТЕНДЕНЦИЯСЫ

1. Байыркы жана орто кылымдык педагогиканын нг тенденциясы а) Педагогикалык салттуулуктардын жана ойлордун башаттары Э эзелки адамзат коомуна тиешел тарбиянын алгачкы тарыхый тиби бир топ згчлктрг ээ болгон. Анын негизги згчлг катары тарбиянын максаттарынын, каражаттарынын жана натыйжаларынын жогорку ндрмдлг саналган. Алгачкы жамааттык коомдогу тарбия табияттын катаал шартына каршы туруу, анда жашап кете алууга йрт максатындагы адат-салттарды, кндм-ыкмаларды здштр менен те катарда жрп отурган. Тарбиянын бул тибинде адамдын тшнбстктн практикалык кндм-ыкмага, билбестиктен эмпирикалык билимге жетг болгон жанаркетинин эчен кылымдык тажрыйбасы топтолгон. Адам чн курчап турган чйрн таанып-билнн зарылдыгы келип чыккан.

Цивилизациялардын жана маданияттардын калыптанышы менен алгачкы жамааттык коомдун социомаданий маызына ылайыкташкан жана эмгектин табигый блштрлшн негизделген тарбиянын бул биринчи тиби тарбиянын экинчи тарыхый тибине орун бошоткон. Тарбиянын бул экинчи тиби эмгектин коомдук блнш менен алмашкан жана млктк да, социалдык да тесиздик менен коштолуп отурган. Трд социалдык топтор жана жеке адамдар здрнн коомдук абалына жараша ммкнчлктрг ээ болгон. Ошондон улам аларда трд педагогикалык максат-милдеттер келип чыккан, б.а. тарбиялоонун максаты жана аны ишке ашыруунун ыкмаларынын ажырымы пайда болгон. Ошондуктан бул экинчи тип цивилизациялардын, доорлордун, мамлекеттердин, улуттардын социомаданий згчлктр менен шартталган адамды тарбиялоонун тарыхый кп кырдуулугун аркалаган.

Байыркы цивилизациялар адамзатына адамды уюшкан трд тарбиялоого ммкндк берген знн баа жеткис педагогикалык мурасын калтырып кеткен. Ошону менен бирге ар кандай ири же майда цивилизациялар тарбиялоонун здрн гана мнзд згчлктрн ээ болгон. Б.з.ч.

биринчи ми жылдыктын экинчи жарымында кытайлык, андан кийинки корейлик, жапандык ыраакычыгыштык педагогикалык салттуулук конфуцийликтин, даосизмдин жана буддизмдин синкреттик биримдигинин натыйжасы катары келип чыккан. Ыраакычыгыш акылмандары билимдлкк караганда адамдагы адептлкт, улууну урматтоону, коомдук адепыймандык эрежени сактоону, зн з нктрнн стнд талыкпай эмгектенн жогору коюшкан. Андагы тарбия негизинен й-бллк жана млктк-кызматтык мнзд болгондугун белгилг болот.

Индиялык тштказиялык педагогикалык салттуулук жарткандын, акылмандардын жана бабалардын алдындагы адамдын ч милдетинин биримдигинин принцибине таянган. Катаал мнздг тарбия жана зн-з тарбиялоо аркылуу адам знн "мендик" табиятын жеип чыгуусу жана знн ички дйнсн инсандык "менинен" жана социалдык тшнктн жогору турган абсолюттук кч менен айкалыштыруусу чн знн ички дйнсн тазалоосу зарыл болгон. Тштказиялык цивилизациянын педагогикалык салттуулугунун дйнтаанымдык негизин индуизм жана буддизм тзгн. Мында тарбия да, билимдлк да ушул салттуулуктун алкагындагы адамдын табият тартуулаган ммкнчлгнн жана мурастоочулугунун алдында алсыз абалда турган. Касталык мнздг педагогикалык идеал зн з ооздуктоо, изгилик, убадага бек туруу, акылэстлк жана жнкйлк д жалпы мнздрд камтыган. Маселен, касталардын кээ бири интеллектуалдык жндмдлкт бийик карманса, башка бири кч-кубат менен эрдикти жогору тутунган, дагы башкасы эмгектенн жана чыдамкайлыкты гттс, башка бир каста моюнсунуучулукту башкы сапат деп эсептеген.

Ислам дйнснн т кчт таасири астында калыптанган жакынкычыгыштык цивилизациянын педагогикалык салттуулугу рационализмдин элементтерин зн камтыган тере монотеисттик динийллкк сугарылган абалда болгон. Тарбиянын згн изгилик сапатына жет тзгн. Исламдык тарбиянын жана окутуунун фундаменталдык негизине дин, билим жана илим, акылмандуулук, адилеттлк, амал жана адеп-ыйман гана эмес, адамдын табият берген зээндлг да кирген. Чыгыштын улуу цивилизацияларынын базистик педагогикалык салттарын тарбиянын ушул чыгыштык тиби аныктаган. Мында каада-салттык эрежелерди жана канондорду аткарууга коюлган катуу талаптар мнзд келген. Адам акылэстин, эрктин жана ички сезимдин рухий биримдиги катары тшнлгн.

Антик доордогу Байыркы гректик батыштык педагогикалык салттуулукка негизденген тарбиялоонун жана окутуунун афиналык жана спарталык модели батыштык педагогиканын теория менен практикасынын нгснн башаты катары саналган. Афиналыктар адамды ар тараптан гармониялуу нктр системасын карманса, спарталыктар коомдук жана согуштук-кубаттык тарбияны жогору коюшкан. Тарбиянын батыштык тибин аныктаган педагогикалык салттуулуктун негизги мнзн окутуунун жана тарбиялоонун баалуулук-рационалдык мнз, акыл-эсти жана эркти стрг багыттоо, адамдын социум менен мамилесин гармониялаштыруу айкалышкан жекече жана чыгармачыл башатын тпт кирген.

Ошентип, педагогикалык тажрыйбанын нг тарыхында тарбиянын алгачкы жамааттык-коомдук жана социалдык-багыттык башкы типтерин блп крстг болот. Адамзаттын цивилизациялык жана маданияттык нг процессинде таалим-тарбиянын мына ушундай чыгыштык жана батыштык типтери калыптанган. Ошону менен бирге ар бир этностун, элдин, улуттун педагогикалык салтынын нг тарыхында зн гана мнзд кайталангыс мнзг ээ згчлктр болорун белгил зарыл.

Педагогикалык салттуулуктун калыптануу жана нг тарыхы коомдун нг процессинде тптлгн белгил бир таалим-тарбиялык система менен байланышта болгон. Ар бир таалим-тарбиялык система доордун жана социалдык-саясий тзлштн, коомдук мамилелердин мнзн алып жргн.

Анын максат-милдеттеринде ошол доордун адамынын идеалы чагылдырылган.

Ошого байланыштуу бизге чейин жетип келген салттуулуктардын башаттарын адап-туюуга багыт алуу зарылдыгы келип чыккан. Белгил бир доордун педагогикалык салттуулуктары конкретт-тарыхый, маданий, адеп-ыймандык, идеологиялык жана турмуштук баалуулуктарынын эволюциясынын логикасына жараша нгп жрп отурган. Ал эми адамзат нгснн тарыхында адамды тарбиялоонун ордосу болуп й-бл, дин, коом жана мамлекет болуп келгендиги айныгыс чындык [1, 43-46 б.].

Элдик таалим-тарбия системасынын калыптанышы жана нгш элжердин кп кылымдык тарыхы жана маданияты менен тыгыз байланышта болуп келген. Баланы жаыга йрт ар мезгилде адамдын курчап турган чйрг карата ыгайлашуусунун айныгыс шарты, анын башка адамдар жана жаратылыш менен шайкештигин калыптандыруунун ыкмасы, элдин социалдык-экономикалык жана маданий турмушуна кнгп кетснн ммкндг катары каралган. Жаыга йртнн кптгн методдору, формалары жана ыкмалары ми жылдык тарыхка ээ жана бгнк кнг чейин сакталып келген.

Байыркы адамзатынын дйнтаанымы жана ишеними, элестлр жана кыял-чабыттары болмуштук тшнктрг негизденген. Болмуштардын негизи болуп ондогон ми жыл илгери башталган алгачкы жамааттык доордогу адам менен жаратылыштын биримдиги саналган. Мындай тшнктн андан аркы тарыхый _ 1. Н.В.Бородавская, А.А.Реан. Педагогика. Санкт-Петербург, 2001.

эволюциясы индивиддин жндмдлктрнн нгш менен дал келип отурган. Маселен, алгачкы жамааттык фетишизмден курчап турган чйрн жандуу катары кароо, андан со асман, жер жана жер алдындагы кчтрг ээ эпикалык мифология, акырында сыйкырдуу жомоктор жана уламыштар келген.

Эпикалык мифологиянын эволюциясынын баскычтары болуп адамзат нгснн (филогенез) тарыхый ырааттуулугу менен негизинен дал келген знн динамикалуу нгсндг индивид (онтогенез) чн таалимтарбиянын, билим бернн мазмунун жана жол-ыкмаларын тандоодогу жетектч принциби саналган. Болмуштар, сыйкырдуу жомоктор жана уламыштар кп кырдуу трд турмуштук кырдаалдар чн колдонулуучу окуу китеби болуп кызмат тп келген. Алардагы персонаждар трд сырткы кчтр менен сыйкырдуу каармандардын тигил же бул иш аракеттерине карата ылайыкташкан баланын нгсн жардам берген. Индивидге жашоонун мыйзамдары менен эрежелерин тааныштырган, кыйынчылыктарды чече билг, кп кылымдык акылмандуулукка ыктап аракеттенг жол крсткн.

Баланын оозеки элдик маданият жана дйнтааным, тарых жана география жнндг маалыматтарды здштрс й-блд элдик педагогиканын салттуулугу аркылуу ишке ашырылган. й-блдг негизги мугалимдик милдетти баланын ата-энеси, улуу бир туугандары жана уруудагы абройлуу адамдар аркалаган. Педагогикалык ой жана тажрыйба элдин каадасалттарында, рп-адаттарында жана оозеки чыгармаларында бекемделген.

Балдар оозеки чыгармачылыгы т нмд окуу куралы болуп саналган. Ал баланын клкг жана кл ачуусуна, оюнга, жан-жаныбарларга кызыгуусуна болгон талабын чагылдырган, балалык ой жгртснн згчлктрн эске алган. Таалим-тарбиянын, жаыга йртнн байыркы элдик усулдары эстутумду нктр (табышмактар, жаылмачтар) чн атайын ылайыкташкан оозеки трндг билимдерди берг масташкан. Орто кылымдык трк (кыргыз) дйнснд байыркы теирчилик менен кийинки исламдык дйнтаанымдык тшнктрдн чогуу жашап кел кубулушу келип чыккан.

Адамдын дйн менен байланышы аны курчап турган жандуу чйр, акыл-эс чйрс жана руханий чйр дегээлинде аныкталып келген. Байыркы акылмандардын, ойчулдардын башкы идеяларынын бири - адамдын айааламдык масштабга тиешел экендигин тшндр болгон. Элдик педагогикалык кз караштан алып караганда адамдын ички дйнс курчап турган тышкы дйнг жаратмандык менен знн иш аракеттери аркылуу гана орун табат. Билимге ээ болуу, жаыга йрт социумдун "буюртмасы" гана эмес, адамдын ай-ааламдагы миссиясы болуп саналган. Адам - бул табиятынан дйнте инсан, ал знн дйнсн сгп кирг умтулуп келген. Бул таалим-тарбияга эгедер болуп жаткан пендезаттын знн жеке ндрмд ишмердлг аркылуу ишке ашырылып отурган.

Байыркы доордо да ар бир эле пендезат жаратман катары каралган.

Жаратмандыктын негизи адамдын табиятынын знд болуп, бул анын знн ички дйнснн сырткы дйнг чыгуу жндмдлг болуп саналган. Ар бир пендезаттын жаратмандыгы жалпы адамзаттык, ай-ааламдык мнзг ээ болуп, знн жеке ишмердлг аркылуу адам белгил бир тарыхый доордо адамзаттын маданий-тарыхый процессинин катышуучусу болуп саналган.

Бардык эле згрлрдн (анын ичинде глобалдык да) алгачкы башаты адамдын з болгон. Жеке бир адамдын згрс бткл ай-ааламдын згрсн тете катары каралган. Ушундан улам таалим-тарбиянын миссиясы жалпы адамзаттык максат-милдеттерге жана процесстерге шайкеш келген адамдардын згрлрн жана нглрн камсыздоо болуп келген. Курчап турган дйнг сгп кир максатында таалим-тарбиянын системасына аралашып калган адам знн дйнтаанымдык багытын з билгениндей нукка салган жана инсандык потенциалын иш жзн ашыра баштаган. Анын жаыны билг умтулуусунун жекече траекториясы жаратылышка, маданиятка, ааламга жана зн карата болгон мамилелеринин системасын тшндргн [1, 36 б.].

Тарбия - адам ишмердлгнн згч бир тр катары мындан трт ми кылым илгери алгачкы жамааттык коомдо жаралгандыгы белгил. Анын максаты баланы кндлк жашоо турмушта практикалык мааниге ээ болгон ачылык кылууга, балык тутууга, курал жасай билг ж.б. ушул д иш ыкмаларына йрт болгон. Е.М.Мелетинский боюнча архаикалык коомго дйнтаанымдын синкреттлг жана индивиддин уруу-уруктук общинага толугу менен кошулуп-куюлушу мнзд. Индивид коомдон алигече блнп чыга элек, б.а. алигече индивиддин з жок. Ушундай адамдын блнп чыга электигинде (же жетишт эмес блнп чыгуусунда) индивид катары мифтин апсихологизми, мифологиялык ой жгртс орун тапкан [2, 225 б.]. Ошону менен бир катарда баланын дйнг болгон кз карашы калыптанып отурган, ошондой эле карым-катнаш жасоонун зарыл ыкмаларына ээ болуу жргн.

Адам баласы зн курчап турган материалдык жана коомдук турмушка тууроо жана знн жеке активдлг аркылуу ынгайлашып олтурган. И.С.Кондун пикиринче индивидуалдык "мен" _ 1. Хуторский А.В. Современная дидактика. СПб: Питер, 2001.

2. Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. М.: Наука, социалдык нгнн алгачкы баскычында зн з эгедер маани-маызга жана баалуулукка ээ болбойт, анткени индивид (пендезат) коомго анын з алдынча турган мчс катары куюлушуп кирбестен, андан блнп чыгып кетиши ойго да келбеген бир бтн нерсенин блкчс катары кирген [1, б.]. Бирок бара-бара байыркы салттык коомдо адам знн коомчулугунан, "бизинен" блнп чыга баштаган. Ушул блнп чыгуу анын дене тзлш, анын эмоциясы, эрглр жана адаттары менен эмес, биринчи кезекте анын зн адап-туюусу, анын ой-толгоолору, сздр, иш аракеттери, б.а. анын интеллекти менен шартталган. И.П.Вейнбергдин ишениминде индивиддин эмансипацияланышы менен байыркы коомдо мифтик апсихологизмден психологизмге байма-бай жылып т тенденциясына орун бошотуп жумшарып отурган [2, 93 б.].

Педагогикалык ойдун башаттары кыргыздардын элдик оозеки жана ткм ырчылар чыгармачылыгында, байыркы рун жазмаларында жана орток трк жазма поэзиясында орун алган. Тарбия адамдын ар кандай башка ишмердлгндй эле коомдук крнш болгон. Адамдын инсан катары социалдык тажрыйбасынын татаалдашуусу менен таалим-тарбиянын максаты жана милдеттери да татаалдашкан. Элдик педагогиканын зкт идеяларына баланы тарбиялоо, камкордукка алуу, чоойтуп стр, эрезеге жеткир, адам кылуу, элге кошуу д элдик таалим-тарбиянын зкт маселелери кирген. Элдик педагогикалык ойлор элдик акыл-ойлордун казынасы катары ошол элдик педагогикалык идеялардын пайдубалынан нп чыккан.

Педагогикалык ой знч бир кадыр-нускалуу кептер, жекече ой-жоромолдор жана накыл сздр трнд калыптанган. Алардын башкы темасы ата-энелер менен балдардын жрм-турумдарынын жана мамилелеринин эрежеси болгон.

Ушундай ой-толгоолордун баары бгнк кнг чейин макал-лакап, санатнасыят, терме, накыл сз, нускалуу кептер трнд жетип келген. Элдик дастандардан жана ырчылар чыгармачылыгынан кптгн элдик педагогиклык ойлорду таба алабыз. Жалпы эле таалим-тарбия маселелери ар мезгилде акындардын, ойчулдардын жана аалымдардын клнн борборунда болуп келгендиги бгн бизге белгил.

1. Кон С.И. Открытие "я". М.: Политиздат, 1978.

2. Вейнберг И.П. Человек в културе древнего Ближнего Востока. М.: Наука, 1986.

б) Педагогиканын нг тенденциясы Билим бернн ордосу катары мектеп биздин заманга чейинки бир нече ми жыл илгери пайда болуп, Байыркы Чыгыш лклрнд шумер, кытай, египет жазуулары д трд жазмалардын келип чыгуусу менен сп-нккн.

Ошондуктан б.з.ч. беш ми жылдык мектеп тарыхынын башталышы катары эсептелинет. Сирия, Ассирия, Палестина, Египет, Кытай жана Индиянын шаарларында, общиналарында, храмдарында э алгачкы мектептер пайда болгон. Байыркы Индияда гурунун айланасына топтолгон окуучулар токой мектептеринде окушкан. Байыркы Кытайда мектептер биринчи ирет балдарды окутууга йрт милдетин аркалаган кары-картадардын й-жайларында пайда болгон. Мектептерде башкаруучу таптардын жана колунда барлардын балдары гана билим алышкан, ошону менен бирге тексиз таптардын балдарынан иш кагаздары менен иштч адистерди даярдашкан.

Мезгилдештирнн бардык варианттарын тескеп келип, философиянын тарыхынын этаптарын (мезгилдерин) белгилг болот. Биринчи мезгил (этап) - байыркылардын тарыхы. Буга Байыркы Кытайдын, Байыркы Индиянын, Байыркы Грециянын (антик) философиясы кирет. Бул философиянын клдр, багыттары, окуулары, концепциялары философиянын тарыхында кенен крстлгн. Ал эми бул мезгилдин тарыхынын философиясы, так жана таамай айтыла элек аталган мезгилде философиялык диалектикалык снн пайдубалы (тпк спиралы) жаралган. Бул мезгилдер тарыхтын философиясы, материализм менен философиялык идеализм эриш-аркак болуп, бир бтндн о жана сол жагындай аракетке келип, кереметт нерселерди жаратууга болоорун крсткн. Байыркылардын тарыхынын философиясы знч илим, анын знч орду бар. Ошондой эле келечектеги философиялардын негизи.

Анын э баалуу ачылышы - космоцентризм [1, 41 б.].

Байыркы Чыгышта тарбиялоону жана окутуп йртн теориялык жактан негизднн аракеттери болгон. Окутуу менен тарбиялоонун тажрыйбаларын бириктирген, аны теориялык жактан адап-туйган э алгачкы педагогдордун бири атактуу кытай акылманы Конфуций (б.з.ч. 551-479) жазуу трнд эчтеме калтырбаса да анын атагы дйнг тараган. Ал Кытайдын биринчи мугалими катары элдердин эс-тутумунда бгнк кнг чейин сакталып калган. Конфуций (Кун Фу-цзы) э биринчилерден болуп адамды даазалаган.

1. Исмаилов А.И. Кыргыз элинин тарыхынын философиясы. Б., 2004.

Конфуций Сулуулукту, Бийиктикти жана Керектлкт жаратуучу маданияттын жаратуучусу адам, ошондуктан ал кудайлардан кем эмес деген.

знн жашоо турмушу жннд ой жгрт бил гана адамды адамзатынын катарына кошот. Башка бирн йртдн мурун здн жеке ркндп с жннд кам кр. Конфуцийдин бир кесиптин чебери болбой, жеке здн жргдн чебери бол, жашоонун маани-маызына а-сезимдин атар-тетер иштешинин негизинде жет, ан чн эч кандай техникалык курал, бийлик талап кылынбайт деп айтканы, анын башкы насааты болуп саналат [1, 17 б.]. Кытайдын "алтын доор" мезгилиндеги (III-X к.к.) университет тибиндеги окуу жайларда бтрчлр Конфуцийдин "згрнн китеби", "Жрмтурумдун китеби", "Жаз жана кз", "Поэзиянын китеби", "Тарыхтын китеби" классикалык трактаттары боюнча илимий даражага ээ болушкан.

"Маектешлр жана ой чаргытуулар" деген китепке Конфуцийдин окуучулары тарабынан анын жашоо турмушу, философиялык ой жоруулары жана педагогикалык кеештери киргизилген. Ал окутуу деп ар бир инсандын руханий жактан нгсн эсептеген. Окутуп йртнн негизги максаты:

окуучунун руханий сезимталдуулугун стр; билимд адам гана дйнн эркин кыла алат. зн кармана бил, жупунулук, аракеттен, таза ой жгрт ар кимди болсо да акылмандуулуктун бийиктигине алып келет. Ар кандай улуу иштер майда иштерден башталат. Конфуций адамды тарбиялоо чн анын эркин сшн жардам бер керектигин тшнгн. Ал знн жеке жрм-турумунун мисалында башкаларга знн табиятын ркндт аркылуу йрнг йрткн. Ал адамзат тарыхында биринчи болуп адамдын табият берген жндмдлгн стрн йртн максат катары караган.

Конфуцийдин тмнкдй айткан сздр бгнк кн да знн маанисин жогото элек:

- Жаштар йнд ата-энелерине урмат-сый менен мамиле кылуусу, йдн башка жерде улууларды урматтоосу зарыл, бардык адамдарга сылык жана чын дилинен мамиле жасоосу жана адамгерчиликт адамдар менен мамиле тзс тийиш;

- Мени уялткан, менин жек крмд жараткан жана мени коркуткан бир нерсе бар: бул жаш кезинде дурустап билим албаган, жашы ткнд башкаларды окутуп йртг жарабаган - мен мына ушундан уялам; киндик кан тамган жерден кетип, кмдарга мыкты кызмат тп, знн мурунку жан досуна кол бербегенди - кррг кзм жок; пас адамдардын курчоосунда жашап, кадыр сыйы жогору адам менен мамиле тз албаган адамдан чочуймун [1, 47 б.].

Б.з.ч. VII-IV к.к. Байыркы Грецияда философия менен те катарда 1. Антология гуманной педагогики. Конфуций. М., 1996.

тарбия системалары калыптанып, педагогикалык ой нг баштаган. Мында негизинен спарталык жана афиналык трд педагогикалык системалар згчлнп турган. Спарталык тарбия табият-климаттык шарттар жана дайыма согуштук абалда турган тарыхый тагдырынын з ара байланыштыгынын негизинде калыптанып отурган. Спарталык тарбиянын максаты согушка дапдаяр кчт, шамдагай, чыдамкай аскер адамын даярдоо болгон. Аристотелдин айтканына караганда спарталык тарбиянын жана мыйзамдардын бт баары согуш чн ылайыкташкан [1, 592 б.]. Спарталык аялзаты дени сак аскер адамын трп жана тарбиялап стрг милдетт болгон. Афиналык тарбия спарталыктардан згчлнп лкнн атуулдары ден соолугу мыкты жана ички дйнс бай болушу керек, анткени ушундай инсандар гана бейкуттукта чогуу жашайт жана зарыл болгондо з мекенин сактап калат деген ишенимде болгон. Афиналыктар чечендик кркм нрн т баалашкан. згч ага йртнн (б.з.ч. 469-399) сократтык усулу дилмаек аркылуу чындыкты аныктоо жогору турган. Байыркы Грециянын Сократ, Платон, Демокрит, Аристотел д философторунун окууларынан кптгн педагогикалык идеялардын башатын крбз [2, 66 б.].

Цивилизациянын тарыхында билим берн философиялык анализге алуунун башаты Платондон башталып, ушундай анализ жасоо анын философиялык системасынын бир блг болуп саналган.

Платондун б.з.ч. (427-327) "Мамлекети" кыялдагы мамлекет, й-бл жана тарбиялоо маселесин камтыйт. Убагында муну туурап Томас Мор (1480-1535) да знн "Утопиясында" "Пир" аттуу сй жнндг дилмаегин жазып чо кызыгууну жараткан. Мында дилмаекке катышуучулар сйн тблк бакытта жашоого умутулуу; сй э жогорку чындыкка, изгиликке, жаратканга жана лбсткк кошулуунун каражаты, ал эми Сократты знн окуучуларына болгон сйснн улам идеалдуу сйнн лгс катары даазалашат. Платон поэзияны грек сзнн тз маанисинде "чыгармачылык" катары тшнгн. Ал эми кркм нр музада жана ички сезимде поэтикалык чыгармачылыкты ойготкон эргнн иши деп эсептейт. Сулуулукту мээримдлк тшнг менен бирдей караган. Платон ар бир эле кркм нрд "тууроо" деп эсептейт, ошондуктан чындыкты реалдуу срттг каршы турган. Кркм нр этикалык максаттарга кызмат кылуусу зарыл деп жомоктордун, мифтердин адеп-ыймандуулукка тарбиялоодогу ролун жогору баалаган. Платонго окшоп Аристотел да кркм нрдн тарбиялык маанисин тшнгн жана аны знн мамлекет жнндг окуу 1. Аристотел. Соч.: в 4 т. М., 1984. Т.4.

2. Радциг С.И. История древне-греческой литературы. М.. 1968.

системасына киргизген. знн "Саясатында" кркм нрдн социалдык маызын аныктаган. Ал лкнн граждандары аскердик жана башка ишмердлктр менен алектенсн бейпилдикти сактап, бош убактысын ндрмд пайдаланып, керект жана пайдалуу э бир сонун жумуштарды аткарууга ммкнчлг болушу зарыл деген. Аристотелдин "Поэтика", "Поэтикалык кркм нр жнндг изилдлр", "Акындар жннд" деген эмгектери кркм нр жана поэзияга арналып бгнк кнд да тарыхый, маданий баалуулукка ээ.

Аристотел боюнча поэзия илимден згчлнп конкретт образдар аркылуу жалпы ойду билдирет. Акындын милдети болуп жаткан окуялар жннд эмес, боло турган жана зарылдыктан улам болчу нерселер жннд баяндап бер. Тарыхчы менен акындын айырмачылыгы бири метрикалык, экинчиси метрикасыз кеп аркылуу ойлошот, бири болуп жаткан, экинчиси боло турган окуялар жннд сз кылат. Ошондуктан поэзия тарыхка караганда философиялашып турат: поэзия жалпы, тарых жеке мнзг ээ. Поэзияда башкы нерсе форма эмес, мазмун [1, 66 б.]. Адабият адамдардын ритмди табиятынан сезе билснн аны бара-бара ркндтп стр менен жнкй импровизациялоодон знн з келип чыккан.

Б.з.ч. IV к. эллинстик адабиятта проза басымдуулук кылган. Поэтикалык формага жамынып нукура прозалык мазмундагы чыгармалар орун алган жана тексттин илимийллг андагы поэзияны басып турган. Ошондуктан кркм адабиятты тшн чн илим менен алдын ала тааныш болуу керек болгон.

Эллинизм доорунун э башкы маданий борбору Александрияга грек дйнснн э мыкты окумуштуулары келе башташкан. Алар Эвклид, Архимед, Эратосфен, Аристарх Самосский, Аристарх Самофракийский, Клавдий Птоломей ж.б. болуп илим, билимдин трд тармактарында зрл эмгектенишип, дйнлк атакка жетишкен.

Чо шаарлардагы жашоого канагаттанбай кпчлк калк жаратылышка жакын шарттагы жашоо турмушту д кршкн. Бирок, акындардын чыгармаларында карапайым элдин, мал баккандардын реалдуу турмушу эмес кыялдагы жашоо турмушу кркмдлп кооздолуп срттлгн. Эллинисттик поэзиянын реалисттик багытынын клдр турмушту кандай тшншс дал ошондой срттп жазышкан. Алардын кпчлг карапайым калктын жакырланган турмушун сындаган ырларын жазышкан. С.И.Радцигдин пикиринче гомердик поэмаларды кароодо алардын башка элдердин баатырдык эпостору: орустардын былиналары, тштк славяндардын юнактык ырлары, могол-ойрот жана кыргыз эпостору, эски француздук "Роланд жннд ыр", _ 1. Радциг С.И. История древне-греческой литературы. М.. 1968.