«ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР БИШКЕК - 2006 КЫРГЫЗ РЕСПУБЛИКАСЫНЫН БИЛИМ ЖАНА ИЛИМ МИНИСТРЛИГИ ЭШИЕВ А.М. ОРТО ТРК ДООРУНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК ОЙЛОР МОНОГРАФИЯ Жогорку окуу жайларынын окутуучулары жана ...»

Жусуп Хасс-хажиб анын ысымы трк бектеринин ичинде белгил болуп Тонгу Алп деп аталып, билими менен дактангандыгын, акылдуу жана кргч болгондугун даазаласа, Махмуд ибн Хусейин ал "душман отун чргн, аскер ишин нак билген, кпт баштан кечирген, замана огу тийдиби" деп трк элинин кайгы-мдсн билдирет.

Афрасиаб менен Сиявуш жнндг уламыштар Чыгыштын байыркы уламыштарынын ыйык казына-кенчи болуп саналат. Афрасиаб жнндг уламыш турлар жнндг биринчи эскер. Беруни боюнча Сиявуштун доору б.з.ч. 1292-жылдан башталат. Ал эми Фирдоуси "Афрасиаб падышалардын э алгачкы Адилет династиясынын негиздчс" дейт. Бухарада азыр да Афрасиаб курдурган Рамитан каналынын издери бар. Бирок зороастрлардын ыйык китеби "Авестада" "турлар - отурукташкан арийлерге кас" деп айтылат.

Афрасиаб менен Сиявуш аскерий (кчмн) жана баба дыйкан (отурукташкан) элдердин образдарын тзшкн. Байыркы уламыштар боюнча отурукташкан элдердин кудайы Анахита (Эне, Жер) жана кчмндрдн кудайы Митра (Кн) деп аталган. Митранын тутунган башкы пири - Чындык, анткени чындыксыз урушта жее албайсы. "Авестада" да "Митраны алдаган ат стнд жр албайт" деп айтылат. Афрасиаб деп ирандыктар, трк уруулары аны Алп Эр То деп аташкан. Х к. караханиддер династиясынын негиздчлрнн бири кч-кубаттуу кмдар Буура-хан зн Алп Эр Тодун урпагымын деп жарыя кылган.

Махмуд ибн Хусейиндин "Диванынын" негизин тил илими, _ 1. Бертелс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

географиялык тшнктр тзгн менен ал з табиятынан поэзияга жакын болуп колго тийген, изденип тапкан араб, фарсы тилиндеги кптгн адабий чыгармаларды окуп йрнгндр. Ошондуктан анын поэзиясында Кнчыгыш адабиятына мнзд илим, билим, акылмандык темалары арбын:

Алгын, уулум, менден кееш, мыкты Мында улуу аалым болуп, илимиди Аалым киши насаат айтса, дароо Тблкт замана темасы Кожо Акмат Ясави сыяктуу акындар тобунан бир кылым илгери эле Барскандык Махмуд тарабынан да козголуптур.

Илим, билим жоголду, - [КПА, 455 б.] деп ткн доордо учурдагыдан заман кыйла жакшы болуп, жамандар аз болуп, билимдлр кп болуп, илим, билимдин дайын экендигин кайгырып эскерет.

Махмуд ибн Хусейиндин ыр саптарынан илим, билимге умтулууга ндгн ойлорду кп кездештиребиз:

Даанышман акын знн замандаштарына, талибдерине:

деген насааттарын андан бир кылымдай ткн со дагы бир атактуу трк тилд акын бабабыз Адиб Акмат Жгинеки бир эмес, ми жолу айткан экен:

Кичипейилдлкт бекем карма [КПА, 467 б.].

Махмуд Кашкардын санат-насыят маанидеги ырларынан таалимтарбияны, "жакшы бол, анын зрн крс" деген тариздеги уюткулуу ойлорду крбз:

Келсе бирлр жоктошуп, Бергин жакшы тамак-нан.

Каргап кетер меймандар, Аалым акындын:

Жылдыздары шайланар,- (453 б.) деген байкоолору орток трк поэзиясындагы бизге белгил э алгачкы астрономиялык тшндрм болуп, ааламды, космосту Теир жараткандыгын (Карагы тндн, б. а. Хаостон), асмандын дайыма айланып турарын илимий ой жгртдн улам ушундай тыянакка келген экен. Акындын ааламдын тблктлгн, адамзатынын бул дйнг келип кетерин:

Жаралган зат дйнд тблк калбас, Бир гана аалам, жылдыз, ай-кн дайым чыгар...(454 б.) деген ыр саптарынан баамдайбыз.

Махмуд Кашкардын чексиз аалам тшнктр орток трк (кыргыз) поэзиясынын кл, ткм акын ХV к. ичи жашап ткн Асан Кайгынын космогониялык ойлору менен ндшп турушу кызыгууну арттырат:

Керебе чачып койгондой, Асманда жылдыз мончоктой [КПА, 513 б.].

Махмуд ибн Хусейиндин эмгектериндеги макал-лакаптар азыркы кыргыз лексикасында активд колдонуудагы сздрг жатат. Алсак, анын "Жигит жазыксыз болбойт", "Куш канаты, эр аты менен", "Жаылбаган жаак болбойт", "Курук сз кулакка жакпайт", "Бычак канчалык курч болсо да, з сабын кеспейт", "Адам аласы ичинде, жылкы аласы сыртында" д элдик макалдары бгнк кнд да актуалдуулугун жогото элек. Бул келтирилген макалдардын башаты элдик оозеки чыгармачылыкка барып такаларын жана алардын т байыркылыгын тастыктайт.

Махмуд Кашгаринин бул эмгеги жннд крнкт чыгыш таануучу, трколог А.Н.Кононовдун "бир катар трк тилдеринин фонетикасын, грамматикасын жана лексикасын т дилгир жана т кылдат байкоолору сздн толук маанисиндеги алтын брткчлрнн болуп, ошондой эле хакандык (каракагандык) трктр, тркмндр, огуз, йагма, чигил, кыргыздар тууралуу баа жеткис лингвистикалык, этнографиялык, фолклордук, географиялык, тарыхый маалыматтарды биздин заманга жеткирип берген бирден-бир турпатка ээ чыгарма болуп саналат" деп айтканы орто трк доорунун улуу инсанына берилген жогорку баа болуп саналары бышык [1, б.]. Барскандык Махмуд жана Баласагындык Жусуп орто трк доорунун такы жылдыздары катары Кнчыгыш поэзиясынын тарыхында э алдыкы сапта турары талашсыз.

_ 1. Советская тюркология. №1, 1972.

3. XII к. орток трк поэзиясындагы педагогикалык ойлор а) "Коркут-Ата китебиндеги" педагогикалык ойлор Байыркы орток трк поэзиясынын кл, болжолу XI-XII к.к. жашап ткн Коркут-Ата жннд трд пикирлер бгнк кнг чейин чо кызыгууну жаратып келд. Патриарх акындын "Китаби Коркуду" он кылымдан бери колдон-колго тп трк тилд элдердин адабий кенчине айланган.

В.В.Бартолддун пикири боюнча "Китаби Коркуддун" бгнк кнг чейин жеткен редакциясы XV к. Закавказеде тптлгн жана XVI к. акырына чейин кол жазма трнд сакталып келген. Коркуттун аты менен байланышкан эпикалык цикли Кавказдан сырткары аймакта жрш ммкн эмес эле.

Эпостогу окуялар армян дслрнд жрп отурган.... Огуздардын эпикалык дастанынын биротоло тптлшн чейин ал элдик оозеки чыгармачылыктын салтында нгп келген. Бирок ошол эле В.В.Бартолддун ишеними боюнча "огуздар, Коркуд жана Казан-Бек" жнндг уламыштар Батышка селжуктардын империясынын доорунда (XI-XII к.к.) ткн жана аларга Азербайжанды, Закавказени жана Кичи Азияны трктштр таандык болгон. Сыр-Дарыянын жээктеринен огуздар Батышка элдик патриарх жана ырчы, элдик акылмандыктын тзчс жана сактоочусу Коркут жнндг уламышты алып келишкен [1, 93 б.].

';

Е.Э.Бертелстин маалыматы боюнча Селжук Санжардын Орто Азиядагы бийлигинин тушунда кара-кытайлар анын ээлигине коркунуч туудурганда султан жардамга огуз кчмн урууларын жардамга чакырат. Ошол кчмн огуз урууларынын башчылары Коркут жана Тутубек деген эмирлер болушкан.

Султан Санжар кчмндр менен мамиле кылууну знн эмирлеринен болгон Кумажга тапшырат. Бирок Кумаж огуздарга салыкты очойтуп салып, алардын эркиндигине да шек келтире баштайт. Ошондой бир пикир келишпестиктен со кчмндр селжук бийлигинин клдрн лтрп коюшат. Чаап алганы келген Кумаждын колу кыйрап калат. Ошондо ал Султан Санжарга бул огуз урууларын толук тыптыйпыл кылууга чакырат. Султандын башка эмирлери мындай кооптуу талапка каршы чыгышат, бирок Кумаж кмдардын макулдугун алууга жетишет. Мындан кабардар болгон огуздар шейит кеткен селжуктар чн эл ми т жана жылкы, эки жз ми кой, эки жз ми рукни динар, ошондой эле киши колдуу болгондорду кармап берип, мындан ары зглтксз хараж тлп турарын билдиришет. Кумаждын катуу талабы менен султан огуздардын сунушун кабыл _ 1. Жирмунский В.М. Следы огузов в низовях Сыр-Дари. Тюркологический сборник, №1, М.- Л., 1951.

албай коет да, аларга каршы жрш менен чыгат. Кчмндр к жана кул болуудан кр эркиндикти артык крп болуп крбгндй эр жрктлк менен согушат. Султан Санжар курчоодо калып, колго тшрлт. Жеип алган кчмн огуздардын барымтасында Санжар толук ч жыл жрт.

Кчмндр ага жылуу-жумшак мамиле жасап, ага такты да орнотуп беришет да, Коркут менен Тутубектен башкалар анын алдында таазим кылып баш ийип турушкан. Селжук мамлекети огуздардын соккусуна туруштук бере албай кыйроого учурайт, ордо калаасы Нишапур жер менен жексен болот. Мунун баарын з кз менен крп отурган Санжардын колунан эчтемке келбейт.

1156-ж. эрте жазында султан Термезге качып чыгууга да лгрт, бирок кп тпй апрел-май айларында о дйн сапар тартат [1, 499 б.].

Мына ушинтип "улуу селжуктардын" эчен жылдык бийлик срсн кчмн огуз уруулары чек коюшкан. "Коркут ата" дастанынын жаралган доорун жана эмир Коркуттун селжукиддер династиясынын жашоосун тарых барагынан чрп салган мезгилин салыштырып кр менен бир катар з ара жакындыктарды таба алабыз. Кп эле бийлик эгелери маданият, поэзия жана илим-билим жаатында здрнн атын чыгарышкандыгы тарыхтан маалым.

Алсак, Жусуп Хасс-хажиб, Кет Бука Найманлы, Бабур, Эмир Хосров Дехлеви, Улугбек, Асан Кайгы, Навои, Абулгази, Низам ал-Млк, Рашид ад-Дин, казак эл башчылары, баатырлар Казтуган (XV к.) жана Доспамбет ырчы (1490-1523) ж.б. белгил. Ошондуктан огуз урууларынын эмири Коркутту "Коркут ата" дастанын жаратманы менен идентификациялоого, же улуу даанышмандын атын мураска алган урпактарынан деп божомолдоого болот.

Х к. карата кыргыздар Тян-Шандын территориясында жашаган. Бул жннд Х к.автор Истахри жана "Худуд ал-Алам" кол жазмасынын (982) белгисиз автору маалымдайт. Истахриде кыргыздар Ысык-Клд болгондугу айтылса, "Худуд ал-Аламда" Жети-Сууну кыргыз урууларынын жердегендиги бир нече жолу эскертилет. Сз кбнч кошу уруулар катары кыргыздар жана тогуз-огуздар жннд жрт жана тндк-чыгышта кыргыздар менен казахтар Иртышта чектеш турушкандыгы айтылат [2, 517 б.]. Ушуга байланыштуу селжуктарды жеип алган кчмн уруулардын катарында жанаша жашаган кыргыз уруулары да болгондугуна ишеним артууга болот.

Сыр-Дарыянын тздгндг "Ыйык Хорхуттун" кмбз 1. Е.Э. Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

2. Бернштам Л.Н. Избранные труды по археологии и истории кыргызов и Кыргызстана Т.I. Б., 1947.

жннд В.В.Бартолд Коркутка болгон ушундай сыйынуу "Сыр-Дарыяда ми жылдык байыркылыкка ээ" деп белгилейт. Анын пикиринче СырДарыянын тмнк агымындагы жерлер Х кылымда огуздардын жашоосундагы борбордук мааниге ээ болгон; ал кездеги "Жаы айыл" (арабча - ал-Каря ал-Хаджа, фарсыча - Дих-н нау, тркч - Янгыкент) деп аталган мусулмандык колония, азыр Жаыкенттин урандылары, огуздардын падышасынын кышкы отуругу болгон [1, 93 б.].

Сыр-Дарыянын тздктрнд, Казалинскиге жакын жерде XI-XII к.к.

"огуздардын падышасынын кышкы резиденциясы" болуп келген Янгикент шаарынын урандылары сакталган Казалинск менен Жусалойдун ортосунда аты огуздардын эпосунун каармандары менен тыгыз байланышкан Коркут-Атанын уламыштагы кмбз болгон. Огуздардын шаарларынын бири катары Махмуд Кашгари (1073) Барчын кмбзн кошулаш турган Сыгнак шаарын атайт.

Белгил географ Ал-Идрисинин (1099-1165) маалыматы боюнча "огуздардын шаарлары кптп саналат, алар тндкт жана чыгышка карай созулган..."

1245-ж. ушул члкм аркылуу Плано Карпини жана монах Бенедикт Монголияга сапар тартышкан. Алар монгол чапкынынан кийин бул аймакта эсепсиз талкаланган шаарларды, урандыга айланган чептерди жана кптгн ээн калган айылдарды кршкн. Сыр-Дарыядагы ошол талкаланган Янгикент, Барчын жана Арнас аттуу шаарларды аташкан. В.М.Жирмунский тарыхый далилдерге жана фолклордук булактарга кайрылуу менен Коркут циклинин сюжеттеринин кайсынысы Сыр-Дарыянын тздгндг огуздарда байыркы кезде жаралгандыгын, ал эми кайсынысы кийинки мезгилге таандык болуп, XII-XIV к.к. Закавказенин жана Кичи Азиянын территорияларында пайда болгондугун тактай алабыз деп белгилейт [1, 94 б.].

В.М.Жирмунскийдин пикиринче огуздардын кол башчысы Казан-бектин (Салор-Казандын) ысымы байыркы да, тарыхый да болушу ммкн. Бул ысым салор тркмндрнн оозеки чыгармасында жана Абулгазинин "Тркмндрдн санжырасында" да кездешет. Ал эми огуздардын эпикалык кмдары катары Баюндур-хан Кичи Азиядагы тркмндрдн Ак Коюнлу династиясы башкарган кийинки мезгилге (XIV к.) таандык. "Коркуддун китебинде" ошол кийинки доордун салттуулугуна жагынуу иретинде СалорКазан огуздардын кмдары Баюндур-хандын кй баласы болуп кирген.

В.В.Бартолд да грек жана орус булактарында берендейлердин, болжолу, огуздардын баюндур уругунун эскерилишин белгилейт [2, 508 б.].

_ 1.Жирмунский В.М. Следы огузов в низовях Сыр-Дари. Тюркологический сборник, №1, 1954.

2. Бартолд В.В. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. 1996.

Огуздардын байыркы уламыштарына "Кам брнн уулу Бамси Бейрек жннд баян" кирген. Бул уламыш бгнк кнг чейин Орто Азиядагы збек, каракалпак жана казактардын арасында "Алпамыш" ("Алпамыс-батыр") аты менен белгил. Абулгазы хандын "Ткмндрдн санжырасында" бул огуз эпосунун ортоазиялык (сыр-дарыялык) доорундагы Коркуттун каармандары жнндг эскермелеринен тышкары Алпамыш жана анын жубайы, баатыр кыз Барчын тууралуу маалымат камтылат. Барчындын (Барчын-Сулуу, Ай-Барчын) ысымы Абулгазиден тышкары "Алпамыштын" збек, казак жана каракалпактык версияларында жана башкырлардын "Алпамыш жана БарсынХылуу" дастанында орун алган. Алпамыш баатырдын ысымы Алып-Мамыш (Абулгазиде: Мамышбек) же Алтай дастанында айтылгандай Алып-Манаш болуп айтылат.

"Коркут-Ата" китебинин "Коркут-Ата сйлйтмишинде" Алла-Таала демейинче иштер нбс, Улуу Теир бермейинче эр байыбас" деп жараткан алланы (теирди) кклтп дактайт. Коркут-Ата адам туулганда эле тагдыры менен кошо жаралат, мадайына эмне жазылса ошону крт, тагдырдан качып кутулбайт деген... ишенимди тутунат:

Мадайга жазылбаса, кул башына каза келбес, Ажал сааты келмейинче эч ким лбс [КПА, 442 б.].

Бирок Коркут-Ата "лгн адам тирилбейт да, чыккан жан кайра келбес" деп, суфий акындардан згчлнп бгнкнн ырахатынан качып, о дйнг шашпай эле кой деген тшнкт ортого таштайт. "Туз насип кылса, буюруса", "Кудай жалгаса" деп ушул бгнк кнг чейин бир иштин стнн чыгуудан, же максатка жет чн ар бир эле инсан знч ичинен же угуза тилек кылат.

Ар нерсенин баары буйруктан деген ушундай ойду даанышман бабабыз "жигиттин Кара Тоодо толгон-токой малы болсо, жыйып тапкан насибинен ашыкчасын эч бир пенде аш кылалбас" деп корутундулайт.

Коркут атанын:

Кыз энеден крмйнч гт албас, Уул атадан крмйнч супра жайбас,- [КПА, 442 б.] деген санаттары кыргыз элинде ушул бгнк кнг чейин активд колдонулуп келаткан "Энени крп кыз ст, атаны крп уул ст" деген макалы менен ндшп, башаты элдик фолклор экендиги кмн туудурбайт.

Ал эми даанышмандын "Уул ата жлг, эки кздн биридир", "Длтт уулу болсо, очогунун кздр" деген насаат, накыл сзн нечендеген урпактар баланы тарбиялоодо туу тутунуп келгендир. А.С.Макаренконун ырастоосу боюнча адам кандай гана сапатка ээ болбосун бир гана инсандын тздн-тз таасири астында тарбиялана албайт. Тарбиялоо э бир кеири маанисинде социалдык процесс болуп саналат. Баары тарбиялайт: адамдар, буюмдар, кубулуштар, бирок биринчи кезекте адамдар. Булардын ичинен биринчи орунда - ата-энелер жана педагогдор [1, 14 б.].

XI-XII к.к. жашап ткн Коркут-Ата "Ата малынан не пайда, башта акыл болбосо", же "Акылсыздын шарынан алла сактасын" деген накыл сз анын замандаш, даанышман Жусуп Баласагындын билимдлрг, акылмандарга карата "Кадырлап, сыйлуу болгун алар менен, азбы-кпп билимин алгыны сен", же "Угуп ал кадыр-барктуу адам сзн, кп нерсени акылга туйгун з:

Ак жол менен жрм деген киши, акылын адал тутсун ошол з" деген бейттери менен ндшп турса, ушуга удаалаш эле айтылган ойчул, аалым Махмуд Кашкардын "Ук, эне-атаны, сздрн кадырла. Мал-млк кбйс, бой ктрп кутурба" деген санаттарынан ата-эне, уул, акыл, билим, байлыкты ктн бил темасы мураскорлорго (жаштарга) таалим-тарбия берд ар заманда актуалдуу болуп келгендигин туябыз.

Ушул эле теманын стнд булардан бир кылым кийин жашап ткн Кожо Акмат Ясави баш катырып муканат:

Тили менен "ммтмн" деп жалган Киши малын эптеш чн эбин Адалдыкты мындай таштап арам Наадандарга бу сздрд айткым Замана акыр болсо журттан акыл Адам уулу бир-бирини тутуп жегей.

Дйн чн ыйман ислам динин Акылдууга бул сздрд айткым келр [КПА, 462 б.].

_ 1. Макаренко А.С. Книга для родителей // А.С.Макаренко. Пед. соч.: В 8 т. М., 1985. Т.5.

Улуу суфий акынга тетуш ткн дагы бир залкар ойчул акын, илимбилим темасынын "атасы" Адиб Акмат Жгинеки да:

Билимд-алтын кени ачылуучу, Наадан жан кара бакыр чачылуучу...

Крк берген эрге - акыл, этке - жилик, Жиликсиз эт сыяктуу билимсиздик [КПА, 465 б.] Байлыкта болсо сенин улуктугу Улуктукка умтулуп колду сунгун.

Жала-жабык кетеси, кийим кийбей Жалганда калат млк, кк, пулу,- [КПА, 467 б.] деп адамзатын билимд бол, илимд бол-акылдуу бол, байлыгыды улук тутпа, баарына тегиз кара, о дйн сен кеткенде арзыбайт тк тыйынга жыйгантергени деп жаамы журтка насаат айтат.

XV к. орток трк (кыргыз, казак) акыны, чыгаан инсан Асан Кайгы:

Айылда жрт шададап,- [КПА, 511 б.].

деп Жаныбекке каяша айткан чыгаан ырлары менен кошо ушундайды кргнн кейиген, "эми ушуну угуп адам болсо экен, оолсо экен" деген д насаат сздрн топ жыйындарда кыяпаты келгенде тгп ырдап жргн го.

Коркут-Ата кыргыз элинде илгертен бери эле белгил болгондугун Арстанбек Буйлаш уулунун тмнк ыр саптарынан баамдайбыз:

Кырдын башын кыдырган, Андан да айла болбогон, Акыры ажал сомдогон [КПА, 571 б.].

Коркут-Атанын "Ата баркын ктр албас барксыз уулдун ата белинен нгндн нбгн жакшыдыр; Эне боюна бткндн бтпгн жакшыдыр;

Ата ысымын чрбгн акылдуу уул жакшыдыр" (КПА, 443 б.) деген д сйлйтмиштери (айткандары) ушул бгнк "Ата жакшы-уул жакшы, эне жакшы-кыз жакшы", "Ата баласы-тон жакасы", "Атадан уул туулса-ийги, ата жолун кууса-ийги" деген элдик макалдар менен коошуп ми жылдык карттыгына карабай таалим-тарбиялык сыны дагы эле кчнд.

б) Суфийлик поэзиядагы педагогикалык ойлор XII кылымда Иран, Мавераннахр жана Тркстан аймагында каракытайларга чейин бейкуттуктун орношу тркий тил адабиятынын нгшн жагымдуу жагдай тзп берген. Бул доордун прогрессивд кз караштагы акындары здрнн негизги милдети катары бийлик эгелерин здрнн букаларына гумандуу мамиле жасоого нд деп тшншкн. Ошону менен бирге колунда бар мартабалуу адамдарды ктрп мактоо, илим-билимге ээ болууга гтт бардар адамдардын энчисине гана туура келген. Мындай чектелген кз караш коомдук- экономикалык шарттан улам келип чыккан.

Ошентсе да алардын эмгектери прогрессивд рол ойноп, бийлик тблдрн кандайдыр бир дегээлде з таасирин тийгизбей койгон эмес. Бир эле учурда суфизм багытын тутунган суфий агымдар болуп, алар материалдык дйннн чындыгынан кечг, бул дйннн беш кндгн, аркы дйнд гана мусулман адамы тблк бейкуттукка тнт деген идеяны даазалашкан.

Замана акыр болсо журттан акыл кеткей, Адам уулу бири-бирин тутуп жегей.

Днй чн ыйман ислам динин саткай, Акылдууга бул сздрд айткым келр [КПА, 462 б.].

Акмат Ясави (1105-1166) суфийлик агымдардын кл болгон. Ал XII к.

баш ченинде Яссы (Казакстандагы азыркы Тркстан) шаарында дин кызматкери Ибраим шейхтин й-блснд туулган. Акын атасынан эрте ажырап, башка бир шейхтин кол алдында скн. Бухара медресесинде окуп, руханий насаатчысы шейх о дйн кеткен со анын ордун ээлеп калган. Кийин такшалган суфий акын катары з туулуп скн жерине кайтып, знн айланасына топтогон талибдерине гт-насаат иштерин жргзгн. Ал жннд: "Мединада Мухамед, Тркстанда Кожо Ахмед" деп айтышкан. Акмат Ясави тир кезинде эле ыйык аталган, ага сыйынууга Иран, Тркстан, Мавераннахрдан адамдардын аягы злбгн.

Акмат Ясави жашап ткн Тркстан Сыр-Дарыянын ортоку агымдагы з алдынча турган шаардын аталышы. Араб географтарынын маалыматы боюнча IV-X к.к. аерде Шавгар (Шавагар) деген шаар болушу керек эле, бирок тилекке каршы андай шаарчанын эч кандай урандылары табылган эмес. Келечектеги Тркстан XIV к., балким, XII к. эле Яссы деп аталган болушу ммкн жана Тимурдун тарыхында (Шереф-ад-дин Йездин,11,9) айыл (Карйа) деп аталган.

Моголдордун мезгилинде трктрд ислам динине ткргн шайык катары эсептелген ыйык Акмат Ясавиге сыйынуулардан жана кийин Тимур салдырган э сонун кмбз аркылуу шаардын аты чыккан. Шайык (Акмат Ясави) трк лкснн колдоочусу катары атагы алыска кеткен жана аны Хазрети-и Тркстан деп аташкан, ошондуктан шаардын жаы аталышы да ошондон улам го деп тшндрг болот [1, 350 б.].

И.В.Стеблеванын пикиринче акындын бардык кол жазмалары жана кийинки басылып чыккан китептери бири-биринен кыйла айырмаланып турат, ошондуктан "Диван-и хикмат" бир топ кийинчерээк тзлгн жана да Ахмад Ясавинин хикматтары далай мезгил бою оозеки трнд айтылып келген, мунун айынан ал бир топ бурмалоолорго кириптер болгон. Ошондон улам "Диван-и хикматты" суфийлик авторлордун бир топ муундарынын адабий чыгармачылыгынын жемиши деп кылчактабай айтса болот. Негизинен суфийлик акын эл арасында угуучуларга кайрылуу менен, албетте, аудитория чн кнмш поэтикалык формаларды пайдаланган, кп учурда знн акылнасаатын мурдатан бар ырларга жаы мазмун кийир менен кайманалап туюнткан. Ошондуктан Ахмад Ясавиге энчиленген ырлардын жыйнагы - алда канча мурдакыларын жана алда канча кийинкилерин блп крстс боло турган ар тркн элементтердин кошулмасы [2, 427 б.].

Ясавинин "Насыяттар жыйнагы" мазмуну боюнча мистикалыкфилософиялык мнзд болгон. Анда исламдын негизги канондору жана эрежелери знч бир популярдуу формада чечмеленип берилет. Чыгарма бул дйннн жыргалынан кечип, тообо кылып, ар кандай жетишпестиктерге каниет кылууга чакырып, "бу дйнд канчалык 1. Бартолд В.В. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996.

2. Кыргыздар: Санжыра, тарых, мурас, салт. II китеп/Тз. К.Жусупов. Б.:

Кыргызстан, 1993.

кп запкы жесе, о дйнд ошончолук жыргалга батасы" деген суфизмдин формасын чагылдырган.

Е.П.Челышевдин айтымында адеп-ыймандык-этикалык чйрн динийфилософиялыктан ажыратып салуу материалдын стнн кылынган зордукзомбулук болот, анткени иш жзнд ар кандай эле адеп-ахлактык жоболор, этикалык нормалар э алгачкы диний-философиялык элестлр менен чырмалышып байланышкан [1, 242-245 б.б.]. Акмат Ясави суфий акындарга мнзд болгон ислам менен мистикалык суфизмди жараштырууну кздгн.

Бул згч махабат маселесин талкуулоодо ачык крнгн. Адам знн "менин" кеч менен гана бакытка жетишет, бир гана кудайды сйг болот делген. Суфийлик окууда неоплатонизмдин идеялары, иудаизм, христианство, зороастризм жана буддизмдин таасирлери бар экендиги байкалат.

Я.А.Коменский табият менен адамдын кудай таала тарабынан жаралгандыгын тааныйт. Бирок Жараткан табияттан жогору турбайт, аны менен кошулуп биригип кеткен, табиятты таанып билнн з Жаратканды тркн тмн жерден таба бил жана Аны улук тутуу. Жараткандын жаратмандыгынын башкы чокусу, нукура лгс - адам. Ал "э жогорку, э нккн жана э мыкты чыгарма" болуп саналат ("Улуу дидактика"), бул макрокосмостогу микрокосмос. Ал нерселерди таанып бил, адеп-ыймандык гармония жана Кудайды сй чн жаралган. Кудай тарабынан зндй жана зн окшотулуп жаратылган адам анын сапаттарына эгедер, анда э жогорку жана чексиз ммкнчлктр жана задаткалар камтылган. Коменскийдин бул аныктамасында орто кылымдык менен салыштырганда жаы, алдыкы жана чечкинд кз караш орун алган [2, 26 б.]. Ал эми суфийлик негизинен аскетизм жана мистицизмге ндйт:

Жандан кечип, малдан кечип карып Эмне ылаажы этеримди билбейм, Акындын кзм жумуп кайра ачканча мрм тт, бул дйнн бучук пулга саткым келр деп, бу дйннн ырахатын кечип о дйннн бейишине ндгн идея суфийлик ойдун згн тзт.

_ 1. Челышев Е.П. Сопричастност красоте и духу. Взаимодействие култур Востока и Запада. М.

2. Латышина Д.И. Истории педагогики. Учеб. пособие. М.: Гардарики, 2003.

Зикирин айтып тарихаттын Жолун Аят, хадис сз менен динар чачкын! (КПА, 462 б.) деп гтт менен азиз мусулмандарга "керегем сага айтам, келиним сен ук, уугум сага айтам, уулум сен ук" дегенчелик кылат.

Киши акысын жей крб, ысратКпр бар байкагын,- [КПА, 463 б.] деп Ясави кээде деспотизмди айыптайт, бей-бечараларды коргоп чыгат, багаркрр жок сагыралардын кргн азап-тозогун жана кары-картадардын аянычтуу абалы жннд айтат. Анын ырлары формасы боюнча силлабикалык метрикалык жана строфалык тзлшт сактаган. Бул араб-фарсы квантитативдик системадагы аруз ыр тзлшн мнзд караханиддердин тркий поэзиясынан згчлнп турган. Муну менен акын ыр саптарын бийлик тблдрн эмес, караламан журтка жеткидей, тшнгдй кылып берг аракети болгон.

XII к.Мавареннахрда Юсуф Хамаданинин жалпыга таанымал суфизм мектеби болуп, мындан анын эки талиби - Кожо Гиждувани жана Акмат Ясави чыккан. Кожо Гиждуванинин идеясы негизинен эмгекчил калктын таламы менен байланышып, анын таасири шаар жака-белиндеги тургундарга кчт болгон. Ал эми Акмат Ясавинин ишин улантуучулар "бул жалган дйннн жыргалынан кечип, о дйннн ырахатын крг" чакырган.

Анын "Санат-насыяты" трк адабий тилинин калыптанышына з салымын кошкон. "Насыяттар жыйнагында" ойчул акын тблкт темага айланган "кыямат кайым" темасын рчтт. Крс, Ясавиден мурунку олуялар, улуу даанышмандар да ушул теманын стнд баш катырышкан экен. Учурда ткн чактын улуулугу, тазалыгы, ыймандуулугу жана кайрымдуулугу кол жеткис бийиктей, кз крбс алыстай болуп узап кеткендей таасир калтырган крнт:

Олуялар айткан кеп келген белем, Кыяматтын кн жуук тартты достор.

Эст кулдар не болоорун билген Калайыктан мээр-шапкат качты достор (460 б.).

XII кылымдын бу суфий акыны чн андан мурун жашап ткн инсандардын адеп-ахлак турпаты, руханий кргс жогору, таза жана нускалуудай сезилет.

Улуу, кич жаранлардан адеп кетти, Кыз, зайыптан, жубанлардан уят кетти, "Алхыйа мин ал ыйман" деп расул Уят кеткен эл кбйд улам достор,- [КПА, 460 б.] деп исламдык суфизм агымынын негиздчлрнн бири, халифтерден кийинки эле катарда турган шайыктын знн оозунан ушундай пессимисттик маанайдагы ойлордун айтылышы, албетте, мезгилдин тш менен адамдын учурдагы кз карашы да кошо згрг дуушар болуп отурарын айгинелейт шекилд.

Кайда барба калкта кайрым, кечилик Падышада, вазирлерде течилик жок.

Дербиштердин дубасында сээрчилик жок, Трл балаа калк стн жаады, достор [КПА, 461 б.].

Ясави знн чыгармаларын орток трк тилинде жазган. Тркч жазган акындардын улуту боюнча кимге тиешел экендигин билг ммкн эмес жана анын зарылдыгы деле жок. Алардын башкы сиирген эмгеги катары негизинен трк тилд Тркстан члкмннн коомдук жана адабий турмушунда фарсы тилинин стмдгн, бийликтегилердин бул расмий тилге басым жасаганына карабастан з эне тилинде жазышкандыгын жана трк адабий тилинин нгшн зор салым кошкондугун айтууга болот.

Кээ бир изилдчлрдн пикири боюнча XV-XVI к.к. чейин эки башка (трк жана фарсы) адабият болгон эмес, эки тилдеги бир гана адабият болгон имиш. Албетте, мындай пикирлер чындыктан караманча алыс. Анткени трк адабий тилинде жазылган тугуч чыгарма катары дйнлк адабияттан бекем орун алган Жусуп Баласагындын "Кут алчу билиминин" накта тркий башат экендигинен кмн саноого болбойт. Орто кылымдагы трк адабияты фарсы адабияты менен мааниси, идеялык-тематикалык жагынан жакын келген, ошону менен бирге тркий крнштр арбын боло баштаган. Караханиддер доорундагы фарсы тилиндеги адабиятты ирандыктар гана тзшкн эмес, муну ошол кездеги акындардын эки тилдлг (зллиснейни) менен тшндрг болот.

Трк поэзиясындагы диний мнздн басымдуу боло баштаганына карабастан анын дидактикалык багыты сакталып калган. Бул доордун адабият эстеликтери Орто Азия жана Чыгыш Тркстандын бардык трк тилд элдеринин мурасы болуп саналат. Трк тилд чыгармалардын идеялыктематикалык жактан нукура улуттук белгилери байкалып калганы менен фарсы тилд адабияттын таасири сезилип турган. Адабияттын дидактикалык багыты мусулман динаятынын таасири менен бара-бара мистикалык мнзг кбрк ыктай баштаган.

Акыр заман аалымдары заалым болду, Эбин тапкан эпчилдери аалым болду.

Ак зарлаган дервиштерге ганым болду, Ушундай бир шумдук заман басты, достор,- (КПА, 461 б.) деп суфийлик агымдын акыны дйнд болуп жаткан адилетсиздикке, тесиздикке нааразы, аалымдар заалым болду, эпчилдер аалым болду деп капаланат, кайгырат.

Кыямат кн жуук келди, чалгайы жок, Кул Акматы айткан сзд жалганы жок.

Насыйкатын калкка айтып кетти, Ясавинин караламан калк арасындагы кадыр-баркы т жогору болгон.

Ал з доорунун атагы алыска тараган, ислам дйнсн таанымал олуя, даанышман жана ойчул акын болгондуктан, элге кадыры сиип, эл оозунан анын шайык аты тшкн эмес. Ошондуктан анын кмбз ыйык жайга айланган.

Н.А.Аристов Яссыдагы (азыркы Тркстандагы) Азирет кожо Акмат Ясавинин кмбзн крп чыккан этнограф Пашинонун эскермесин келтирет:

Ал ушу кезге чейин бул кмбзг аз да болсо окшогон бир дагы мечитти крбгнн жана укпаганын, ондогон карагы келийлер, эки кабат навайкана жана ички кудуктар кайсы максатта курулган деп суроо салат. Бгнк кнг чейин Акмат Ясавинин кмбзнд бейшемби, жума кндр фанатиктер чогулуп бир нече саат зглтксз дуба окушуп, эстен танганча санаксыз тере шкрктр коштоп, кмбзд айланып алдан тайыганча бийлеп чыгышат деп жазат. Ахмед Ясавинин кмбзндг башкы имараттар хижранын 789-жылы Тимурдун буйругу менен салынып, аны з крп чыккан. Ошол чакан карагы келийлери бар мечиттер, балким, исламга чейинки буддалык диний курулуштар болгондур; буга саманид Исмаил 894-ж. (ХТК кийинки) Тараздагы башка бир диндегилердин ибадатканасын мечит кылып кайра одоткондугу тууралуу мусулман булактарында да айтылат [1, 273 б.].

Ар бир эле кмдар тактыга отурардан мурун Акмат Ясави д ыйыкшайыктардын, кожолордун кмбздрн табынып-сыйынууга милдеткер болгон. Алар XII к. жашап ткн чыгыш суфизминин залкары Абдыкалык Гиждуванинин мазары, XIV к. жашаган шайык Дервиштин кмбз, XIV к.

жашап тшкн Кожо Мухаммед Суфинин, Аубана кожонун жана Али Рамитани кожонун кмбздрнн ар биринде тн кечирип ыйыктардын арбактарынан кмдарлыкка бата тилешкен [2, 212 б.].

Суфийлик же суфизм исламдагы диний-философиялык агым VIII к.

араб лклрнд жаралган. Алгач ирет суфийлер жеке каалоолордон баш тартууну здрнн окуусунун зг катары эсептешкен. Суфизмде неоплатонизмдик окуу, иудаизм, христиандык, зороастризм жана буддизмдин таасири болгон. Суфийлик пантеизди, аскетизмди жана мистицизмди ар трд багыттарга жана агымдарга блп кетет. Суфийлик окуунун негизги обектиси инсан жана анын жараткан аллага мамилеси. Суфийликте рухий бийиктикке жетнн негизги жолдору трт баскычтан турат деп тшндрлгн. Биринчи баскычы "шариат" деп аталып, биринчи иретте шариаттын бир катар талаптарына моюн сунуу зарыл болгон. Андан кийин гана экинчи баскычка "тарикатка" ктрлш ммкн болгон. Мында муриддер здрнн муршиддерине чын дилинен берилип, жеке каалоолорунан баш тартуу талабы коюлган. Бул эки баскычтан ткндр чнч баскыч "маарифатка" ктрлгн. Бул аалам (космос), жараткан алланын эманациясы экендиги, жакшылык менен жамандыкты, акыл менен эпке, ккрк (жрк) менен сез керектиги айтылат. Акыркы баскычы "акыйкат" чындык деп аталат. "Акыйкат чындыкка жетиш" суфийдин "жеке инсандык сапаты тгнп" жараткан аллага жетип, ал менен жуурулушуп кет жана акырында тблктлкк айлануу болгон. Ага суфийлер рухий жана дене тарбиялык аракеттер сыйынуу жана ибадат кылуу аркылуу умтулушкан. Суфийлер алгачкы доорлордо материалдык байлыкка умтулууну каралашкан, рухий байлыкка жетн кклтшкн.

Фарсы суфий акыны Санаи (XI-XII к.к.) "Хадикат ал-хакаик" поэмасынын бешинчи бабын махабат темасына арнайт. Ал а-сезим менен рационалдуу ой жгртг караганда экстазга чм _ 1. Аристов Н.А. Усуни, кыргызы или кара-кыргызы. Б., 2001.

2. Хидоятов Г.А. Моя родная история. Т., 1990..

менен жараткан алла-таалага болгон чексиз берилн жогору коет. Суфий акындын пикиринче махабатка мас болгондо акыл-эс кчтн таят:

Акыл-эс махабат кчснд - сокур азиз, Акылдуусунуу - бул иши Бу Али-йи Синанын [1, 420 б.].

Санаи Чыгыштын улуу инсаны Ибн Синанын логикасынын кудуретин тааныйт, бирок анын илиминин кчн адамзатынын акыл-эсинин чеги менен гана чектелген деп эсептейт. Убагында Алишер Навои да устаты катары урматтаган, фарсы поэзиясынын атактуу кл Санаинин Чыгыштын улуу инсаны Ибн Синага карата анча деле дурус пикирде болбогондугу байкалат.

Мисалы, анын тмнк бейтинде:

Сунниттер издеген сактануу, аман калуудан не пайда, Жок болсо Бу-Али Синдин "Наджатында", "Шифасында" [1, 440 б.].

Дагы башка бир бейтинен да дал ушундай эле мамилени байкайбыз:

О, кудай, Санаиге берчи бийик трд фалсафада, Муну угуп ичи кйсн Бу-Али Синдин арбагы да [1, 440 б.].

Анын пикиринче жараткан алла-таалага чын дилден берилип экстазга тш гана адам акыл-эсинин кч чектелген чектен чыгып жогорку а-сезим менен байланышууга болот. Санаинин поэзиясында суфийлик концепция даана байкалат да, орток трк суфий акыны Ясавинин поэзиясындагы жаратканды сй идеялары, экстазга батуу крнштр менен ндшп турат. Албетте, мында фарсы акынынан ондогон жыл кеч келген талибдин ролунда Ясавинин тургандыгы талашсыз.

Суфийлик жаралгандан бери араб мамлекеттерине, Жакынкы жана Орто Азия, Тштк Индия, Индонезия, Тштк-батыш Кытайга тараган. X-XI к.к. кээ бир пирлердин ысымы менен аталган суфийлик жол (тарикат) жана аларга тийишт уюмдар пайда болгон. Мавераннахрда суфизм Жусуп Хамаданинин (XII к.) аты менен байланышкан. Мындан кийинчерээк трд агымдар блнп чыккан. Бул агымдардын ири клдр Абдыкалык Гиждувани жана Акмат Ясави болгон. XIII-XIV к.к. накшбандилик келип чыккан. Суфийлик _ 1. Бертелс Е.Э. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

адамды коомдук-пайдалуу эмгектен алыстаткан, активд позициясынан тайдырган, адамдын максатын бузуп крсткн. Ошону менен бирге ал Чыгыштын даанышмандарына, аалымдарына жана акындарына суфийликтин колтугунда здрнн прогрессивд идеяларын жайылтууга ммкндк тзп берген. Атагы ислам дйнсн белгил болгон Ясави, Низами, Навои, Жами нд акындардын чыгармачылыгы белгил даражада суфийлик менен байланышта каралат. Суфийлик адабият орто кылымдык адабиятка, згч, араб, фарсы, трк, урду жана башка тилдердеги поэзияга чо таасирин тийгизген. Ортоазиялык таанымал суфий-акындардын таасири крнкт тркмн инсаны, акын Махтумкулинин чыгармачылыгына да з кезегинде бир кыйла таасири тийиши ммкн эле. Бул биринчи кезекте ирандык суфизмдин кл Кожо Юсуф Хамадани болгон, ал ортоазиялдык суфизмдин калыптанышына зор эмгек сиирген... "Кожо Юсуф тарабынан ортоазиялык дервиштиктин мектеби тзлгн, ага Хаким-Ата же Сулайман Бакыргани жана Сеид-Ата; Хорезмдеги кубрави орденинин негиздчс Наджм ад-дин Кубра;

трк тилиндеги ырлары Орто Азиядагы трктрдн арасында кеири тараган Тркстан шаарынын ыйыгы Ахмед Ясави...ошондой эле бухаралык ыйык Беха ад-дин Накшбенди д Хорезмде атагы чыккан жана трктрдн арасында исламдын жайылышына таасир тийгизген шайыктар кирген..." [1].

в) "Акыйкат сырларындагы" педагогикалык ойлор XII к. Фергана члкмнд Жусуп Баласагындын "Кут алчу билим" аттуу поэмасынан кийин орток трк тилинде "Хибат ал-хакаик" ("Акыйкат сырлары") деп аталган дагы бир дидактикалык поэма жарык кргн. Поэманын автору Адиб Акмат Жгинеки жннд жарытылуу маалыматтар жокко эсе. Поэма алла тааланы, пайгамбарды жана анын трт улуу халифтерин даазалоо менен башталат. Андан со Сипахсалардын жоомарттыгы, гумандуулугу жана адилеттлг кенен баяндалат. Дастандын негизги тексти адамзатынын о жана терс касиет-сапаттарын салыштыруу формасында курулган. Маселен, билим карагы тркйлкк, марттык сарадыкка карама-каршы коюлат. Бул дйннн опасыздыгы, беш кндк экендиги кп кайталанат. Бул тема Чыгыш элдеринин орто кылымдык поэзиясы чн мнзд крнш болгон.

Адиб Акматтын кайсы мезгилде жашап ткндг жннд так маалыматтар жок. Бир гана Фергана рннн Жгинек (Жк ынак; Жк инек) аттуу шаарында (айылында) туулгандыгын баамдайбыз.

1. Демидов С.М. Суфизм в Туркмении (эволюции и пережитки). Ашхабад, "Ылым", 1978.

Акындын "Акыйкат сырларындагы" рубаилерин йрнп чыгуу менен поэманын Чыгызхандын чапкынына чейинки эмгек экендигин сезебиз.

Анткени, чыгармада могол чапкыны, каат заман жннд эчтеме айтылбайт.

Поэмадагы ислам темасы, атактуу Фирдоусинин адабий каармандарына шилтемелер, илим, билим, адеп-ахлак, жоомарттык менен сарадык, досдушман, жрм-турум, азга топук кылуу д маселелер тынчтык заманда гана ээн-эркин кпчлктн талкуусуна коюлушу ммкн. Акын знн поэмасын жаратууда ал-Фараби, Рудаки, Фирдоуси, Юсуф Баласагуни, Махмуд Кашгари д залкарлардын эмгектеринен таалим-тарбия алган, аларды туурап да кргн деп айтсак болчудай. Муну биз акын "Шах-наменин" каармандарына шилтеме жасагандыгынан, "Кут алчу билимдеги" алла-таала, пайгамбар жана анын халифтерин даазалашынан улам байкайбыз.

Жувейнинин маалыматы боюнча кытайлар, же мусулман жазуучулары атагандай кара-кытайлар кыргыздардын жерлери аркылуу Эмилге чейин жетип, шаар курушкан. Ошентип алар азыркы Чугучактын аймагында отурукташкан. Алардын саны 40000 кожолукка жеткен. Караханиддер династиясынан чыккан Баласагундук кмдар (анын аты аталбайт) алардан канглы жана карлук д трк урууларын кысымга алууну токтотууга чакырган. Бирок кара-кытайлар Баласагундун алсыз кмдарын бийликтен четтетип, Енисейден Таласка чейин созулган здрнн мамлекетин негиздешкен. Канглылардан со алар Чыгыш Тркстанды, 1137-ж.

Ходженддин жанында Мавереннахрдын кмдары Махмуд-ханды жеет, ал эми 1141-ж. Самарканддын тндгндг Катван талаасында селжуктардын султаны Санжарды толугу менен талкалашат. Ошентип, Жети-Суу, Тркстан кара-кытайлардын империясынын курамына кирген. Империяны "хандардын ханы" аталган гурхан башкарган [1, 121 б.].

Ибн ал-Асирдин жазганы боюнча кара-кытайлардын биринчи гурханы сымбаттуу келип, кытай жибегинен кийим кийип, бул элдин кмдарларынын салтына ылайык жзн бет парда менен жаап жргн. Гурхан манихей динин тутунган. Ал аскеринде катуу тартипти сактаган, басып алган жерлерде талаптоноого жол берген эмес. Гурхандын ордосу Баласагундун жанында Хасунордо деген ат менен белгил болгон. Гурханга тздн-тз Жети-Суунун тштк жагы, Кулжа члкм жана Сыр-Дарыя облусунун тндк-чыгыш блг караган. Мавереннахр жана Чыгыш Тркстанды вассалдык негизде караханиддер башкарып турган. XII к. 70-ж.ж. кара-кытайларга тздн-тз караган жерлерде жргзлгн эл каттоодо _ 1. В.В.Бартолд. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996.

84500 кожолук бар экендиги такталган. Мусулман булактарынын биринде акыркы гурхан - Мани, дагы биринде - Куман деп аталган.

Ибн ал-Асир айткандай гурхандар манихей динин тутушкан менен ислам динин кысымга алышкан эмес. Ошол учурда несториан патриархы Иля III (1176-1190) Кашкарда митрополияны негиздеген жана анын курамына ЖетиСуунун тштк блг да кирген. Кара-кытайлардын Мавераннахр жана Кашкардагы бийлиги мусулмандардын кршнн натыйжасында 1212-1213ж.ж. кчн жоготкон [1].

Кара-кытайлардын, андан со огуздардын Мавераннахр, Фергана, Тркстанды ээлеп алышы бул члкмд жашаган элге кптгн азап-тозокту, кыйын кезеди алып келген. Тынчтык жана бейкут заманда чыгармаларын, касыйдаларын, рубаилерин кмдарларына арнап келген сарай акындарынын абалы, кргн кн таптакыр згрг дуушар болуп, ошого жараша поэзияларынын темасы да згргн. И.Г.Песталоцинин ишениминде злрнн жеке кызыкчылыктары чн баарына барган "зордук-зомбулук чн айбандык эркин тутунган" адамдар т коркунучтуу, булар "моралдан келип чыккан жырткычтар" болуп саналышат [2, 60 б.].

Жгинекинин замандашы Шихаб ад-Дин Амйак Бухараи (XII к.) минтип жазат:

Слыхал я, что десят лет насилия и притеснения царей Все же лучше, чем два дня общего бедствия, смуты и волнений.

Тепер стала мне ясной эта поговорка, о падишах, Когда я вижу погибшие народы и разоренные страны [3, 516 б.].

Бу фарсы акыны кмдардын з элин он жылдык эзип кысканы, бтн хандын эки кндк крсткн азап тозогунан ми ирет артык экендиги тууралуу уккан макалдын канчалык туура экендигине кзм жетти, падышам, деп бийлигинен кол жууган селжук султаны Санжарды жоктоп кз жашы кылат. Амйак Бухараи андан ары Оштон баштап Несага чейин лк талкаланып блнгндгн кйп айтат.

Кара-кытай, огуздардын чапкынынан жабыр тарткан Хорасандын кейишт абалын ХII кылымдагы фарсы акыны Анвари знн белгил "Хорасандын кз жашы" аттуу касыйдасында баян эткен. Ал эми дагы бир сарай акыны Кушкаки Каини кмдар султан _ 1. В.В.Бартолд. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996.

2. Латышина Д.И. Истории педагогики (История педагогики и педагогической мысли): Учеб. пособие. М.: Гардарики, 2003.

3. Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

Санжарды сактап кала албагандыгы, жан сактап качкандыгы чн хорасандыктарды айыптайт.

Во всех городах, толко услышав имя гузов, Люди приходят в ужас, как дэвы, боящиеся железа, - [1, 517 б.] деп, калаадан калаага шамалдай учуп жеткен огуздардын атын уккан адамдардан рй учат, темирден корккон бблрдй деп акын ошол кездин жалпы абалына мнздм берет.

Мервдик дагы бир сарай акыны Махмуд ибн Али ас-Самаи т эле пессимисттик мнзд баян этет:

От страданий и унижений Душа каждый миг стремится уйти из тела.

О, если бы умерет! Вед лучше умерет, Чем жит в сотне тысяч унижений! [1, 517 б.].

Акындын бул рубаисинен тмнкдй маанини тшнбз:

Адам кргн басынтуудан, азаптан, ар бир жолу жаны оозго тыгылат. Кана эми лп кетсе! Ошол болмок ми артык, жашаганга бу дйнд санагы жок тозоктон. Ушундай мнздг чыгармалар ошол доордогу кптгн акындардын касыйдаларынын, рубаилеринин негизги згн тзгн.

Ал эми Адиб Акматтын рубаилеринен мындай апаат жргн, кл чккн, бу замандын жыргалынан мт згн тариздеги бейттерди крбйбз.

"Акыйкат сырларындагы" санат-насааттар, кеп-кеештер бейкут замандын адамдарына "минтип жашаганы кудайга да жакпайт, мен йрткндй доор срч, замандаш" дегенчелик кылып акыл айтат, кепке тартат. Муну каракытайларга вассалдыктагы (Фергана рнндг) аймактык бийлик эгелеринин кара-кытай гурханына карата т лоялдуулугунун дегээли менен да тшндрг болор эле. Бирок, поэмада акындын знн "эгеменд" Сипахсаларын т эле ктр чаап кклткнн, сырткы зордук-зомбулук маселеси таптакыр козголбогондугуна, жала эле таалим-тарбиялык, дидактикалык маани-маыздагы теманын ктрлшн караганда чыгарма кара-кытыйлардын бастырып кирсн чейин, караханиддердин бейкут мезгилинде эле жазылган крнт. Ушундан улам Адиб Акмат Фергана аймагында болжол менен XI к. акыркы чейрегинде дйнг келип, XII к. 40-50ж.ж. кара-кытай гурханы Караханид мамлекетин знн вассалдыгына толук айлантып алган мезгилине чейин жашап ткн деп божомолдой алабыз.

1. Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

И.Стеблеванын айтымында Баласагындык Жусуптун дастанын кндлк жашоо тиричиликке жана мамлекетти башкаруу иш-чараларына колдонмо катары караса болот, ал эми Ахмад Югнакинин чыгармасы турмуштун конкретт кубулуштары менен караманча байланышпаган адеп-актык жактан зн-з жетилтг чакырат. "Хибат ал-хакаик" дастаны "Кутадгу билиг" сыяктуу эле аруздун лчм - мутакариб менен жазылган, бирок анын негизги блг месневи формасында эмес, трк тилиндеги поэзияга мнзд трт саптар менен, кбнесе рубаи тибинде жазылган [1, 426 б.].

Жгинеки знн поэмасын алла-тааланы, пайгамбарды жана ислам дининин крнкт халифтерин даазалоо менен баштагандыгы маалым.

Мындан чыкты акын жашаган доордо мусулмандарды диний жактан башка бир диний конфессиялардын куугунтукка алышы, башка динге тг мажбурлоо же чект киргиз маселеси олуттуу коюлган эмес. Ошентсе да тарых барактарына кайрылып крск Жувейнинин маалыматы боюнча кара-кытай салык топтоочулары элди катуу кысмакка алган; гурхандын элчилеринин текеберчилиги вассалдык укуктагы кмдарларды басынткан; башка диндегилердин кмдарлыгы мусулмандардын диний ишенимдерин басмырлаган [2, 124 б.].

Акмат Жгинеки жашап ткн доор кара-кытайлардын стмдгн чейин, б.а. ХII к. орто ченине туура келген кыязы. Кара-кытайлардын басып алууларынан кийин каар заманга кабылган сарай акындарынан "Акыйкат сырларындагыдай" каадалуу насыяттардын жаралышы кмн эле. Ошондуктан Акмат Жгинеки орток трк поэзиясынын э алгачкы кл Баласагындык Жусуп Хасс-хажибдин кз ткндн кийин жарык дйнг келип, "Кут алчу билимдин" жылуусу кете элек кезде андан лг алып чыгармачылык менен алп урушкан тура. Адиб Акмат Жгинеки знн мр жолунда Мавераннахр, Жети-Суу, Чыгыш Тркстан, Фергана члкмн сыдыра кыдырып чыккандыгынан кмн саноого болбойт. Ал знн чыгармаларын Фергана члкмнн кулуну катары згн, Ош, Ходженд шаарларында, Кашкарда, Баласагында, Барсканда, ошондой эле Самаркандда жараткан деп божомолдоого болот. Жгинеки з мезгилинин алдыкы инсаны катары трк тилдеринен тышкары, фарсы жана араб тилдерин мыкты билип, ал-Фараби, Ибн-Сина, Рудаки, Фирдоуси, Жусуп Хасс-хажиб, Махмуд Кашгари д атактуу ойчулдардын, аалымдардын жана акындардын эмгектерин йрнп чыккан болуу керек. Бирок жашы жагынан бир топ улуу келип, чыгармаларын араб, фарсыча жазган акын Низами Гянжевинин (1141-1209) чыгармалары менен таанышууга лгрбй калгандай.

1. Кыргыздар: Санжыра, тарых, мурас, салт. II китеп/Тз. К.Жусупов. Б.: 1993.

2. В.В.Бартолд. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996.

ХI-ХII к.к. ошондой эле XV-XVI к.к. трк тилд элдердин адабий тили катары чагатай тилинин мамлекеттик расмий документтерде, дипломатияда, соода-сатыкта, маданият менен адабиятта бекем орун алганга чейин фарсы тили мамлекеттик да, адабий тилдин да ролун аткарып келген.

Орто кылымдык дивандык акындар поэзиясынын клдрнн тагдыры тздн-тз лкнн кмдарынын интеллектине, кз карашына кз каранды абалда болгон. кмдардын купулуна толгон поэмалар, дастандар гана сыйурматка ээ болуп акындын атак-дакын жалпы окурмандар чйрсн жайылткан. Буга Рудакинин, Фирдоусинин, Низами Гянжевинин атактуу эмгектеринин кп мезгилдер бою бийлик тблдр тарабынан колдоого алынбай, куугунтукка алынып же кемч-карч жагынан жардам крстлбй унутта калтырылып алардын мрнн акырында, же кздр тп кеткенден кийин гана эске алынгандыгы тарых барактарынан белгил. Ошондуктан орто кылымдык хансарай жазгыч акындарынын чыгармачыл да, пенделик да тагдыры мамлекетти башкарган кмдардын, увазирлердин билимине, кз карашына, поэзияга болгон табитине жараша нгп отурган.

Жгинеки бир эле учурда фарсы тилинде да, араб тилинде да чыгармаларын жаратып келгендир. Акындын знн эне тили болгон трк тилинде чыгармачылыкка тш бир чети тугуч тркий акын Жусуп Хассхажибдин "Кут алчу билим" поэмасы, балким, бизге жетпей калган дагы башка чыгармалары да тртк болуп, бир чети знн атуулдук ар-намысы, граждандык позициясы басымдуулук кылгандай.

Анткени, тарыхый маалыматтарга караганда XI-XII к.к. трк тилд селжукид, газневид, караханид династияларынын кмдарлары фарсы жана араб тилдерин, адабиятын мыкты билишкен. Хансарайындагы акындар чйрснд кмдарларды даазалаган касыйдалар, газелдер негизинен фарсы тилинде, чанда араб тилинде жазылган жана колдоого алынган. Трк тилиндеги чыгармалардын хансарайында окулуп жактырылышы же четке кагылышы сарайдык акындардын эмиринин жана анын санаалаштарынын чечиминен да кз каранды болгон. Ал эми сарайдык акындар чйрснн башында негизинен фарсы тилд акындар тургандыктан тркий чыгармалар алардын элегинен тпй келген шекилд. Ушуга байланыштуу кптгн орток трк тилинде жазылган поэтикалык, адабий чыгармалар биздин кнг чейин жетпей калаган деп божомолдоого болот. Ошондуктан трк тилд кптгн таланттар фарсыга кайрылышкан д. Жусуп Баласагын менен Жгинеки ата-теги, коомдогу ээлеген сыйлуу ордунан улам чыгармаларын бир канча нускада кчртп чыгууга, аны башка шаарларда да окугандай абалга жеткирг ммкндк алышкандай.

Акмат Жгинеки знн замандаштарынан алардын коомдогу ээлеген ордуна карабай бир топ эле жогору турган деп ойлоого болот. Аны арабча да, фарсыча да мыкты билген ошол мезгилдеги дйнлк маданият, адабият менен жакындан тааныш инсан болгон деп ишенимд айта алабыз. Акын знн "Акыйкат сырларында" Фирдоусинин "Шах-намесиндеги" персонаждарды зор эрг менен атап тш, бул фарсы тилд поэманын зн мыкты билгендигин айгинелейт. Жгинеки курандан баштап арабча трд илимий, адабий эмгектерди тп нускасында же кчрмснд окуп келгендигинен кмн саноого болбойт. Акындын эне тили болгон трк тилинин биринде поэма жаратышы акындар поэзиясы дйнсндг зор жаычылдык жана эрдик эле.

Бул Жусуп Хасс-хажибдин "Кут алчу билиминен" кийинки орток трк адабий тилинде жазылган бизге белгил экинчи кркм дидактикалык чыгарма катары тарыхта з ордун тапты. Балким, бул поэма акындын жалгыз эле чыгармасы болбогондур. Трд себептерден улам анын эмгектеринен бизге жалгыз ушул "Акыйкат сырлары" гана жетип келген днт. Жгинеки замандашы жана жердеши катары суфий акын Ахмед Ясавинин з менен да, "Насыяттары" менен да (оозеки трнд болсо да) жакындан тааныш болгон деп ишеним артууга болот.

Жгинеки поэмасын знн кмдары Сипахсалар бек чн арнап, бу жалганда аты чыгып калсын деп жаздым деп тшндрт. Орто кылымдагы хансарайындагы расмий акындардын дээрлик баары дастандарын, касыйдаларын, рубаилерин кмдарларына арнап келишкен. Убагында Баласагындык Жусуп да "Кут алчу билимин" Караханиддердин Бугра-ханына сый катары тартуулап, хандыктын хасс-хажиби (увазирдей) даражасына эгедер болгондугу маалым. Андан мурун ткн фарсы акыны Фирдоуси да знн "Шах-намесин" газневид Султан Махмудга арнагандыгы белгил.

Жгинекинин бир топ кич замандашы Низами Гянжеви да "Купуя сырлардын казына-кенчи" аттуу биринчи поэмасын Кичи Азиядагы дагы бир кмдар Фахр-ад Динге тартуулаган. "Хосров жана Ширин" жана анын атактуу "Бештигин" тзгн калган поэмалары да селжук трк хандыктарынын эгелеринин колуна биринчи болуп тийген.

Акмат Жгинеки "бул тркч китебин" Сипахсалар бек чн арнап жазгандыгын айтат. Сипахсалар деген даража хандын э жакын ишенимд тшп келген жеринен анын Нишапурда саманиддердин сипахсалары Алптегин тарабынан сатып алынгандыгы; саманиддердин дагы бир Бектузун деген хажиби сипахсалар катары Хорасанга Сабук-тегин лгндн кийин анын ордуна кич уулу Исмаилди отургузууга жнтлгндг тарыхтан белгил [1. 23, 28 б.б.].

Демек, Жгинеки арнап жазган Сипахсалар Мавераннахрдын Фергана члкмндг караханийлердин увазирге чамалаш, бир аймакты сурап келген бектерден болгон крнт. Ошон чн да акын:

Жаздым китеп Ыспахсалар бек Бу жалганда аты чыгып калсын деп Астейдилден тартууладым шахыма Чын пейилдик ыкласымды билсин деп - [КПА, 465 б.] айткан ыр саптарындагы "шахыма" дегенин знн кмдарына деп тшнг болот. Шах деген сз, падышалык титул ирандык кмдарларга мнзд болуп, караханийлерде илек, хан титулдары колдонулган. Кандай болгон ченде да Жгинекинин Сипахсалары караханиддердин Фергана рнндг белгил бир аймакты башкарган беги, ишенимд кл деп айтсак жаылбайбыз.

Жгинеки акын Сипахсалар шахынын кимдигин "айтыш чн дудук сйлп кетерлик акыл, сезим, ой кенчи жала билим жакшылыкты чечерлик" экендигинен билип алууга чакырат. Акындын Сипахсаларды:

Нурлуураак жылдызынан Симактын Жоомарттыгы дартка даба берерлик.

Букарага майиндиги Салимдей Ачууланса арстан болуп кетерлик,- (КПА, 465 б.) деп кклтп даазалашында знн кмдарын Фирдоусинин "Шахнамесиндеги" белгил каармандарга салыштырат. "Шах-намеде" зороастрийлик уламыштарга ылайык адамзатынын э алгачкы кл катары Гайомарттын бу дйнг келиши баяндалат. Жакшылыктын кудайы АхураМазда жамандыктын пири Ангра Маню менен (болочокто) алдыда болчу оор тирешд зн жардамчы жана тилектеш катары адамды (Гайомартты) жаратат. Адамдын жарык дйнг келиши менен ал сыйкырдуу кчтн жамандык иштеринин майданына айланат. Байыркы Ангра Манюнун кийинки формасы катары келген Ахриман Гайомартка кол салууга 1. В.В.Бартолд. Избранные труды по истории кыргызов и Кыргызстана. Б., 1996.

даай албайт, анткени ага кч жетпесин тшнт. Ошондуктан ал знн уулун Гайомарттын уулу Сийамакты лтрг мажбурлайт. Сийамактын лм ахримандык кчтрдн адам менен айоосуз кршнн башталышы болгон.

Бул Фирдоусинин поэмасынын зктк темасы болуп калган. Поэманын башкы каармандары Махарадж жана Гаршасп Индия океанынын аралдарынын биринде Сийамактын астоданын (темир сандык табытты) табышат. Андагы сарайда илинген табыттагы бир канча жазуулардын биринде Сийамак бир ми бир жз алтымыш алты жыл жашаган деген жазууну окушат [1. 198, 259 б.б.].

"Шах-нама" поэмасындагы жамандыктын пири Ахриманга каршы турган дагы бир каарман Фаридун акылман жана адилет кмдар болот, ал ээлигиндеги жерлерди знн ч уулуна блп берн чечет. Салим Румду жана бт Батыш жакты, Тур Туран менен Кытайды, сйкт уулу Ирадж Иран менен Дашти гурганды (жоокерлер талаасын) ээлеп калат. Бирок, мындай блштрг нааразы болгон Салим менен Тур кызуулук менен Ираджды лтрп коюшат. Фаридун Ирадждын уулу Минучихрге атасынын чн алуусун тапшырат. Минучихр Турду лтрт. Ошондон баштап Иран менен Турандын ортосунда келишпес кастык башталат. Мына ушулардын баары "Шах-наманын" негизги блгн тзгн [1, 200 б.].

Акмат Жгинеки Сипахсалар бекти андан ары анын адамдык касиетсапатын, жоомарттык берешендигин санап тт:

Шариаттын жолун билгир Омардай Колу ачык так Осмондун зндй.

Тетиктиги ашып тшкн Аяздан Адилдиги нагыз Аниширвани (КПА, 465 б.).

Омар жана Осмон пайгамбардан кийин араб лклрндг бийликти мурастап калган халифтерден болушат. Ал эми Айаз менен Аниширвани тарыхый инсандарга киришет. Фирдоусинин "Шах-намесинде" бул эки тарыхый каарманга кбрк кл бурулган.

Газневиддердин султаны Махмуд дйндн кайтканда (1030-ж. май) анын эки уулу эмир Мухаммед жана эмир Масуд з ара так талашат. Улуу уулу жана мурасчы катары Мухаммед султандын тактын ээлеп калат. Бирок, ак сктр жана карапайым калк Мухаммедди жактырган эмес. Кооголодуу ошол кезде султан Махмуддун сймнчг, гуламы, эмир даражасын алган Абу-н-Наджм Айаз ибн Аймак султандын кийинки уулу Масудга жетип келип, ага берилгендигине ант берет. Натыйжада Масуд Махмуддан бийликти _ 1. Е.Б.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М.,1960.

тартып алып султандын тактына олтурат. Газневиддер династиясынын ХI к.

сарай акыны Фаррухи убагында султан Махмуддун жана анын улуу уулу Мухаммеддин сарайындагы акындардын э атактуусу болгон. Фаррухи султан Махмуддун сймнчк гуламы, эмир Айаз менен жакшы мамиледе болгон жана ага арнап касыйда да жазган [1. 300, 342 б.б.].

"Шах-намадагы" Кубад шах тактысын знн уулу Хосров Аниширванга - легендарлуу Хосров Адилетке з каалоосу менен ткрп берет. Поэмада Аниширвандын согуштук жрштрн караганда анын мамлекетти башкаруу жаатындагы жргзгн иштери башкы орунду ээлейт. Фирдоуси лкдг адиминистративдик аппаратты уюштуруу, салык тлмдрн жумшартуу, кээ бир аткаминерлердин зордук-зомбулуктарын чект д иш чараларды жргзгндгн жазат. Аниширван знн аскериндеги жоокерлерге белгил бир убакта жалпы кароого курал-жарактары менен келг мыйзамдын негизинде милдеттендирет. Ал з да бул кароодо баары менен те катарда курал-жабдыктарын крстп тураган.

Поэманын бул блгнд Аниширвандин уулу апасынын таасири менен христиан динине тт. Бул жоругу чн ал камоого кириптер болот, андан качып чыгып атасына каршы ктрлт, бирок андан каза табат. Дайыма касташып келген Турандын ордуна эми согуштук жрштр менен Рум (Византия) баш ктр баштайт. Поэмада Анишвариндин эфталиттер жана кытай хаканы менен уруштары жннд баяндалат [1, 219 б.].

Андан кийин Жгинеки Сипахсалар бегин жерге, сууга тийгизбей мактап, ага алла-таала буюруп койгон ке пейилдигин, кайрымдуулугун, улуулугун, кош адилеттигин, тапкычтыгын санап тт, аны саясатчы, аскер башчы деп атайт. Астейдилден тартууладым шахыма чын пейилдик ыкласымды билсин деп, поэманын Сипахсаларга багыштаган блгн бтрт.

Акын кийинки блмнд билимдин пайдасы менен наадандыктын зыяны тууралуу тмнкдй рубаилерин (тртлктрн) арнайт:

Билимд - кайда жрс трдгдй, Билимсиз - тирснд крдгдй.

Билимд лгн со да унутулбайт, Билимсиз тирснд да аты угулбайт [КПА, 465 б.].

Адиб Акмат Жгинеки з мезгилинин билимд, илимд жана чыгыш адабиятын мыкты билген э алдыкы инсандарынан болгон.

1. Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М.,1960.

Акын "билимд инсан" темасын башкы орунга коет, билимд менен билимсиз бири-бирине контраст катары срттлт:

Билимд - алтын кени ачылуучу.

Наадан жан кара бакыр чачылуучу.

Билимсиз билимдг те болчубу? - (КПА, 465 б.) К.Д.Ушинскийдин айтымында "тарбиялоо чыдамдуулукту талап кыларын баары эле моюнга алышат; кээ бирлр ан чн тубаса жндмдлк жана билгичтик, б.а. кндм зарыл деп ойлошот; бирок чыдамдуулук, тубаса жндмдлктн жана кндмдн тышкары, атайын билим да керек экендигине анчейин кп эмес адамдар гана ишенет..." [1, 229 б.]. Жгинекинин "билимд аял - чыныгы эр, наадан эр - аял ушу" деген ыр саптары орто кылымдык исламдык Чыгыштын акындары чн чо жаылык эле. Акын "тоок куш эмес, аял киши эмес" деген бир жактуу тшнкт четке кагып, адамдын жынысына карабай акылына, илим-билимине жараша баалоону ошол ортодоксалдык орто кылымда эле жогору койгон экен.

Жгинекинин тмнк бейттеринен:

Крк берип турган чыныгы этке Жиликсиз эт да этпи? керек билим.

Крк берген эрге - акыл, этке жилик, Жиликсиз эт сыяктуу билимсиздик, - (КПА, 465 б.) деп, акын Сипахсалардын чйрсндг кээ бир (а балким кптгн) билимсиз, тркй аткаминерлерди ырдын маызын кзн элестетип тшнсн деп, балким, ушундуй натуралай салыштырууну ыгы менен пайдалангандыр.

Экинчиден, ошол доордо этти жиликтеп (устукандап) бл кчмндрдгдй эле отурукташкан элдерде да салт катары колдонулгандыгынан кабар берет.

Жгинекинин "Акыйкат сырлары" Жусуп Хасс-хажибдин "Кут алчу билиминдегидей" эле алла-тааланы, пайгамбарды жана трт халифти даазалоосу менен башталышын, албетте, устатынан шакирти таалим алгандай эле тшнг болот. Экинчиден, орто кылымдык акындар поэзиясында салттуулукка айланып кеткен тууроочулук (назира), знн версиясын берг ашыгуу д тенденциялар да 1. К.Д.Ушинский. Избр. пед. произведения: В 2 т. Т.1 М.: Педагогика, 1974.

знн таасирин тийгизген. Маселен, "Калила менен Димна" дастанын Рудаки, Наср аллах, Хусейин Ваиз Хашифи; "Илахи наме" поэмаларын Аттара менен Санаи да жазышкан. Фарсы адабиятын изилдч Г.Этенин пикири боюнча "Шах-намедеги" "Зал менен Рудаба", "Бижан менен Манижа" д сй эпизоддору "Хосров менен Ширин", "Лайли менен Мажнун" д романтикалуу поэзия багытынын нгшн лг болуп берген [1, 239 б.]. Ал эми "Гаршасп-наменин" автору Асади Туси знн башкы каарманы Гаршаспты Рустам баатырдан жогору койгон. Асади Туси Фирдоусинин бул поэмасын т жогору баалоо менен бирге "Шах-намеде" неликтен Гаршасп унутта калган деп да кнт.

Жгинеки знн поэзиясында элдик оозеки чыгармачылыкты тгнгс булак катары пайдалана билген десек жаылбайбыз. Анын:

Бир билимд билимсиздин Ми билимд бириксе жетеби чен?- (КПА, 465 б.) деген ыр сабы азыркы биздин "Билеги кчт бирди жыгат, билими кчт миди жыгат" деген элдик макалыбыз менен ндшп турат. Акындын илим, билим, анын пайдасы жннд астейдил масала кургандыгы анын знн бул темага т ынтаа коюп кл блгндгнн, коомдогу прогрессивд кз карашынан жана мамлекеттеги карманган активд позициясынан деп тшнг болот.

Х.Дурдыев Махтумкулинин илим-билим маселеси жннд "акын билимди, илимдлкт карагы тркйлкк - ккрк а-сезиминин карагылыгына карама-каршы койот. Тркй киши сабат жарыгынын кубанычынан, рухтун биримдигин сезип-туюу жндмдлгнн ажыраган, акыл-эске орун калбаган карагылыкка чулганган неме" дегенин келтирет.

Оо, бу дйнд кандай кп а-сезими лп тынган, Тркйлк - жаман, билимдлк - жашоо...

Ким ал з? Ишенимсиз, сз маанисин тшнбгн, Болгону ошол, адам кейипт жандык-айбан...

Билимдлк, илимдлк акын чн - акыл-эсти зн з тазаланууга тртклгн сыйкырдуу кч болуп саналат. Бирок тилекке каршы, бул сыйкырдуу кчтр баарына эле жете бербейт, ошондуктан ал "аалымдардын сзн кулак салуу, алардын акыл-оюна маани бер керектигин" ндйт.

Акын "Аалымдар азайса ке--Е.Б.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М.,1960.

пейилдиктен ажырайсы" деп айтканда, кыязы, билимдлктн, илимдлктн адеп-ыймандуулуктун туу чокусун крт.

Акылы мол китеп окууга кнгн кулдун, Жин-шайтан да таштап качат анын рухун...

Илим-билим адамдын кзн ачат. Адам зн ар тараптан ркндтп отуруусу зарыл экендиги айтылат. Махтумкули акындын санатнасааттарындагы ойлор Жусуп Баласагын жана Адиб Акмат Жгинекинин поэзиясындагы илим-билим темасындагы идеялар менен ндшп труусу т маанил [1, 132 б.].

Адиб Акматтын поэмасынын ар бир эле рубаисинде элдик оозеки чыгармачылыктын лглрн байкайбыз. Алардын кпчлг бгнк кнд да таалим-тарбия берд знн сз кудуретин, дидактикалык мнзн жоготпой кннд турат.

Акындын:

Пендем, иште, издебе айла-амал, Каш-кабак иш-арада келет ажал, дегени азыркы "Кырсык каш-кабактын ортосунда", ал эми:

Таш менен урганды сен аш менен ур, Кайрымдуулук деген бул канча угуп Кыйналган кез да тр, мезгил жетээр Сабырдуунун табары сары алтын дейт, (КПА, 468 б.) ошондой эле Ойлоп сйл, айтпа сзд Бир иш кылса жети лчп бир жолу Керект керексизин билип алып.

1. Х.Дурдыев. Ковчег разума. Ашхабад, "Туркменистан", 1988.

Кой дээр кожо калбай, тыяры жок Кн сайын адепсиздик тамыр жайды,- [КПА, 469 б.] деген ыр саптарында азыркы активд (лексикага жаткан) колдонуудагы "Таш менен урганды аш менен ур", "Сабырдын тб сары алтын", "Ойноп сйлс да, ойлоп сйл", "Ойлонбой сйлгн онтобой ооруга чалдыгат", "Жети лчп бир кес", "Кой дээр кожо, ай дээр ажо жок" деген кыргыз элинин макалдары жаандан кийинки козу карындай жайнап чыгат.

Акын поэмасынын соку сзнд орток трк поэзиясынын клдрн жана байыркы рун кыргыз жазмасына мнзд ыкманы пайдаланган. Ал ысымы белгисиз бирнн атынан знн (Акматтын) кз ткндн кийинкисин:

Акын кз тубаса крбч эле, Бул он трт бап сздрн аяктады,- (КПА, 470 б.) деп знн тубаса азиз болгондугунан да кабар бергендей. Бирок Адиб Акматтын чындыгында кз азиз болгондугу тууралуу азырынча так маалымат жок. Убагында атактуу тажик акыны Рудакини да азиз болгон деп келген уламышты белгил илимпоз С.Нафиси жокко чыгарган. Балким бул даанышман акындын зоболосун дагы арттыруу чн колдонулган айла-амал, салттуу ыкмадыр. Сайфэддин Эмирдин атактуу акындын зоболосун ктрп мактагандыгы, анын "акындардын акыны, дааналардын кч башы экендиги, сз берметин тандоодо андан эч ким ашып тпгндг" тууралуу ак сзн мына бгн сегиз кылым ткн со да ынанып отурабыз.

Айтылуу Рудакинин (анын чыныгы аты Абу Абдаллах Жафар Ибн Мухаммед) ошол Рудаки деп айтылып калышы нисбабы (руд - музыкалык аспап), же тахаллуспу (жердин аты) деген талашууларга тажик жазуучусу Садриддин Айни Самарканддын жанында Рудак-и Панжруд деген кыштакта акындын туулгандыгын далилд менен чекит койгон. Ал эми "Хибат алхакайыктын" автору поэмасынын соку сзнд знн жашаган жерин "ажап кркнн кл чери кетч" Жгинек, атасынын ысымы жгинекилик Махмуд экендиги тууралуу дарект маалыматты дагы бир билги Арслан Кожо Даркандын айтканы аркылуу билдирет.

Демек, Жгинек деген жердин аты, муну акын орто кылымдык акындарга, аалымдарга мнзд болгон салтка ылайык зн географиялык тахаллус катары Жгинекти (шаарды, айылды) тандап алган. Албетте, Адиб Акмат тахаллус катары Фергани, Узгени, Оши деген географиялык аттарды да коюп алса болмок. Ушундан улам знн туулуп скн жерин (Жгинек) баарынан кымбат крп тандап алган крнт.

Чыгарманын бгнк кнд тарыхый да, адабий да баалуулугу анын орток трк тилинде жазылгандыгы:

Андыктан чыгардым бу тркч Пайдалан дос, жактырбай мейилин Ал эми акыркы бейиттин биринчи сабындагы "Кой дээр кожо калбай..." деген ойдо, кыргыздын "Ай дээр ажо жок" деген элдик макалынын экинчи блгнн жоктугу "ажо" деген тарыхый тшнктн ошол кездеги Фергана члкмнд болбогондугунан улам го деп божомолдоого болот.

Кыргыз тилинин алтын казынасына кирген жогорудагы макалдардын "Акыйкат сырларында" т арбын жана ийкем колдонулушу алардын эл арасында кптп, эркин аралап жргндгнн кабар берет жана бул сз берметтеринин башаты т эле байыркы экендигине кб болобуз. Анан да байыркы трк элдеринин адабий тили катары ушул орток трк тилинде жазылган поэмадагы нукура кыргыз сз берметтеринин, макал-лакаптарынын активд колдонулушу, андагы санат-насаат ойлордун бгнк кнд да актуалдуулугу, окшоштугу (кыргызчалыгы), кийинки XVIII-XIX к.к. кыргыз поэзиясынын клдрнн чыгармалары менен менталитети, дили, стили жана тили жагынан ндшп туруусу бул дидактикалык дастанга болгон кызыгууну дагы да кчтт. Жгинекилик Адиб Акматтын бул чыгармасы Жусуп Хасс-хажибден кийинки орток трк адабий тилинде жазылган э баалуу маданий эстелик катары кыргыз поэзиясында орду эбегейсиз зор.

Тртнч бап боюнча корутунду 1. Чыгыш элдеринин (араб, фарсы, трк) поэзиясынын бгнк кнг жеткен адабий чыгармалары негизинен эпикалык жана лирикалык багытта нгп келген. Эпикалык поэзияга философиялык, дидактикалык, романтикалык сй, баатырдык жана философиялык мазмундагы дастандар кирген.

Лирикалык поэзиянын негизги жанрлары болуп газел, мустазод, мусаммат, масневи, касыйда, наама, мунозара, мухаммас, марсийа, мисал, китйа, рубаи ж.б. эсептелген.

2. Ортоазиялык жана ирандык элдердин поэтикасы араб поэтикасынан ырдын уйкаштуулугун так жана тере берг умтулган рифмалуулугу менен згчлнп турган. Ыр саптарынын метрикалык ыр тзлш - эзелки доордо поэзия менен музыка алигече толук блн электе пайда болуп, кбнч узун жана кыска муундар маани ажыратуучу касиетке ээ болгон тилдерде (мисалы, араб тили) тараган. Метрикалык ыр тзлшн эзелки ыр тзлш жана Чыгыш элдериндеги аруз ыр системасы кирет. Йусуф Баласагунинин "Кутадгу билиги" аруз ыр формасында жазылган э алгачкы трк тилиндеги чыгарма.

3. Фарсы жана трк тилдериндеги орто кылымдык поэзияда рифманын пайда болушу араб поэзиясынын таасиринен улам деп эсептелинген. Арабдардын касыйда жана газелдеринде монорифмалык форма мнзд болгон. Ал эми бейт жана рубаи араб поэзиясында болгон эмес да, фарсы жана трк элдеринин поэзиясына мнзд келген. Ошондуктан фарсы жана трк поэзиясында илгертен эле уйкаштык болуп келген деп ишенимд айта алууга болот.

4. Токтогул ырчы, Толубай сынчы жана Асан Кайгы ткмчлк нр менен поэзия жараткан ырчылар чыгармачылыгынын клдрнн болушкан. Алар элдик оозеки чыгармачылыктан жана элдин рухий турмушунан булак катары кркм-эстетикалык азык алып турушкан. Акындар поэзиясында жашоотурмуш жана сй ырлары, санат-насыят жана терме, дастан жана айтыш жанрлары кеири нккн. Бул ткм ырчылардын чыгармачылыгынан элдик педагогикалык ойлордун берметтери эсепсиз чагылдырылган.

5. Трк тилд бардык эле элдердин оозеки чыгармачылыгындагы силлабикалык муун тзлш менен бгнк кнг чейин сакталып калган байыркы поэтикалык чыгармалардын зндлрнн метрикасынын окшоштугу даана байкалат. Исламга чейинки ирандык жана тркий поэзиянын бизге жетип келген зндлр силлабикалык принципте гана жаралып келинген. Кыргыз поэзиясына жети муундуу ыр саптарынын т байыркылыгы мнзд.

6. Орток трк поэзиясында редиф поэтикалык ыкма катары дээрлик бардык акындардын чыгармачылыгына мнзд болгон. Орто кылымдык поэзияда акындардын касыйдаларында, газелдеринде жана рубаилеринде риторикалык суроо арбын кездешкен. Бул стилистикалык ыкманын кчтлг адамга таалим-тарбия берд, о жолго ндд, акыл-насаат тариздеги ойтилектерди жеткирд тздн-тз таасир эткендигинде. Орто кылымдык трк поэзиясында муназара жана фахр ыкмалары салт катары ыгы менен колдонулуп келинген.

7. Орто трк доор поэззиясынын дээрлик баарында жакшылык жана жамандык салттуу темасы болуп келгендигин акындардын чыгармачылыгынан даана крнт. Адамдын рухий дйнснн нг тенденциясын кыймылга келтирген негизги категориялардын бири - жакшылык менен жамандык санатнасыят, термелердин табиятын тз менен, бул кркм форманын башынан аягына чейинки бткл структуралык денесин з ичине камтыйт, алар з ара бири-бирин толуктап, элдин логика-психологиялык тшнгндг кездешч карама-каршылыктарды ыгайлаштырып чечмелеп, жогорку чыгармачылык чеберчиликте салыштыруу жолу аркылуу тыянак чыгарат.

8. Кчмндрд элдик педагогиканын элементтери муундан муунга, бир уруудан экинчи урууга знн оозеки формасында мезгилдин тш менен утуру толукталып, кеейтилип санжыранын, оозеки чыгармачылыктын негизинде массалык мнзд да, акындар поэзиясынын клдрнн тзднтз элге таратуучулук, жеткирчлк функцияларынын негизинде да тередеп йртлп отурган. Кчп-конуп жргн калктарда билим бер система катары болгон эмес да, таалим-тарбия маселесинде элдик санат-насааттар, термелер, макал-лакаптар, б.а. дидактикалык мнздг элдик педагогиканын элементтери басымдуулук кылган.

9. Жусуп Баласагындын "Кут алчу билими" орток трк тилинде жазылган тугуч адабий чыгарма болгондуктан, аны трк тилд элдердин, анын ичинде кыргыздардын да э алгачкы адабий тилинин башаты катары кароо керек.

Поэма элдин калы катмарын илим-билимге гттгн, педагогикалык ойлорго шыкалган, этика-философиялык мнздг э алгачкы орток трк тилиндеги тарыхый, адабий чыгарма катары баалуулугу чексиз.

10. Махмуд ибн Хусейиндин эмгектериндеги тарбиялык маанини камтыган макал-лакаптар азыркы кыргыз лексикасында активд колдонуудагы сздрг жатат. Бул келтирилген макалдардын башаты элдик оозеки чыгармачылыкка барып такаларын жана алардын т байыркылыгын тастыктайт.

11. Низами Гянжеви знн атактуу "Бештигин" Жусуп Баласагын менен Махмуд Кашкардан жз жылдан кийин жараткан. Трк тилинде чыгармаларын жазышкан Кулкожоакмат Ясави жана Адиб Акмат Жгинеки да бир топ кийин (ХII к.) жарык дйнг келишкен. Могол чапкынын кбс орток трк (кыргыз) поэзиясынын кл Кет Бука (XII-ХIII к.), Токтогул ырчы, Толубай сынчы жана Кутб Хорезми (ХIV к.), Асан Кайгы (ХV к.), Алишер Навои (ХV к), Бабур (ХVI к.) д трк тилд элдик таланттар кыргыздын бул эки чыгаан атуулдарынан трт-беш кылым кеч келишип, кайсы бир дегээлде "Дивани лугат ат трк" жана "Кутадгу билиг" менен тааныш болгону талашсыз.

Ошондуктан Жусуп Хасс-хажиб менен Махмуд ибн Хусейинди орток трк дйнснн такы чолпон жылдыздары десек жаылбайбыз.

12. "Коркут-Ата китебиндеги" педагогикалык ойлордун згн "лгн адам тирилбейт да, чыккан жан кайра келбес" деп, суфий акындардан згчлнп бгнкнн ырахатынан качып, о дйнг шашпай эле кой деген тшнкт ортого таштайт. Ар нерсенин баары буйруктан деген ойду даанышман бабабыз "жигиттин Кара Тоодо толгон-токой малы болсо да, жыйып тапкан насибинен ашыкчасын эч бир пенде аш кылалбас" деп корутундулайт.

13. Кулкожоакмат Ясавинин "Насыяттар жыйнагы" мазмуну боюнча мистикалык-философиялык мнзд болгон. Анда исламдын негизги канондору жана эрежелери знч бир популярдуу формада чечмеленип берилет. Чыгарма бу дйннн жыргалынан кечип, тообо кылып, ар кандай жетишпестиктерге каниет кылууга чакырып, "бу дйнд канчалык кп запкы жесе, о дйнд ошончолук жыргалга батасы" деген суфизмдин формасын чагылдыруу менен адамды эртеки кн чн бгн жакшы болууга чакырган.

Ясавинин жакшылык жана жамандык темасынын згн суфийлик окуунун канондоруна негизделген жакшы бол, жакшы жр, бирг жамандык кылба, кайрымдуу бол, бирнн акысын жебе, берешен бол, ашык байлык топтобо, бир кн баарын таштап кетеси о дйнг деген д таалим-тарбиялык мнздг акыл-насыяттар тзт.

14. Адиб Акмат Жгинекинин педагогикалык поэмасы Жусуп Хасс-хажибдин "Кут алчу билиминен" кийинки орток трк адабий тилинде жазылган бизге белгил экинчи кркм дидактикалык чыгарма катары тарыхта з ордун тапты. Кыргыз тилинин алтын казынасына кирген макалдардын "Акыйкат сырларында" т арбын жана ийкем колдонулушу алардын эл арасында кптп, эркин аралап жргндгнн кабар берет жана бул сз берметтеринин башаты т эле байыркы экендигин кблндрт. Адиб Акмат Жгинекинин "Акыйкат сырлары" нукура дидактикалык, акыл-насаат, таалим-тарбиялык маанидеги ыр трмктрнн турган знч бир педагогикалык поэма болуп саналат.

Бешинчи бап

XIV-XVI К.К. ОРТОК ТРК ПОЭЗИЯСЫНДАГЫ ПЕДАГОГИКАЛЫК

ОЙЛОР 1. Байыркы орток трк поэзиясынын таалим-тарбия, илим-билим темасындагы типологиялык крнштр жана андагы педагогикалык ойлор Орто трк поэзиясында илим-билим темасы биринчи жолу Жусуп Баласагындын ушул "Кут алчу билиминде" орун алган. Йусуф Хасс-хажиб поэмасын баштоодон мурун колуна каламын алып проблеманы канткенде толук ачып бере алууну ойлогон кыязы. Орто кылымдык Ортоазияда ортодоксалдык динаяттын кмдг кчп турган кезде бул теманы ктр бир чети кооптуу болсо, бир чети доордун талабы анын актуалдуулугун ырастаган. Илимд адамдар мындай турсун кат-сабаты ачылган адамдар саналуу болгон. Сабатка йрт негизинен араб арибин йрн, куранды жатка бил, хадисти тшндрп бер менен чектелген. Кээ бир ханака, завии жана мактабдарда мындан тышкары тарых, география, арифметика жаатында кошумча дарстар да окутулуп келинген. Бирок, мындай светтик максаттагы жаычыл усулдар расмий динаят мекемелери тарабынан колдоого алынган эмес жана алардын катуу каршылыгын туудурган. Ушундай кпчлк масса орто кылымдык карагылыктын койнунда жаткан кырдаалда Баласагындын жараны Жусуп:

Дагы бир адамдар бар билими мол, Билими жалпы журтка крстт жол...

Алар тркк жолунда акыйкаттын, Билиминен кч алат шариат чын,- [КПА, 447 б.] деп илим-билим менен шугулданган аалым жана акимдер менен алака тзп, алардан азбы-кпп билимин алып, кадырлап сыйлуу болууга ндйт.

Анткени, аалымдар жаман менен жакшыны ажырата билип, ак жолду ажыратып баарын табат, билимдери жалпы журтка жол крст алат дейт:

Билими даанышмандын элге жарык, Жарык болсо тнд да жолу анык...

Илими андайлардын сага керек, Ак жолуду адашпас айтып берет (КПА, 447 б.).

Йусуф трк тилиндеги гана эмес, балким фарси-дари поэзия дйнснд да математика илиминин коомдогу ордун жана ролун биринчилерден болуп шардана кылган аалым-акын болсо керек. Акындын знн да так илимдер боюнча билими жетишт болуп, бул эсеп-кысапты мыкты билген адамдын жашоо-турмушу да жеил жррн кн мурунтан ага дайын болуп, ошону эми поэзиясында бт окурмандарга сунуш кылып жатканы байкалат:

Билги келсе йрнгн татаал эсеп, Билим жолу так эсеп жерден тт.

Кбйтн, блн, блчкт бил, Татаал жолду баспаса келбейт зр (КПА, 448 б.).

Орто кылымдык ислам дйнснн инсаны Йусуф Баласагуни знн мурунку илим дйнсндг улуу инсандардан болгон ал-Фараби (870-950), Ибн Сина (980-1037), ал-Бируни (973-1048), а балким араб тилине которулган байыркы грек илимпоздорунун эмгектери менен да тааныш болгондур. Акын "Кут алчу билиминде" орто катмардагы жаран чн арифметиканын дегээлиндеги гана билим жетишт деп эсептебейт, ал:

Жакшы билгин катмардын эрежесин, Санактан тамыр чыгар билип з.

Аянттын лчмдрн так чыгаргын, Жети катар асманды, жерден айткын!

Алгебра жолдорун даана тапкын, Евклиддин капкасын катуу каккын,- (КПА, 448 б.) деп алгебра, геометрия, тригонометрия д так илимдерди, жогорку математиканы здштрг, илимдин дагы жогорку тепкичине ктрлг чакырат. Йусуф Хасс-хажибдин знн атактуу поэзиясында ушундай глобалдуу дегээлдеги классикалык проблемаларды ктрп, хансарайынын диванына да, калайык калктын калы катмарына да жарыя кылышы орто трк доор инсанынын даанышмандыгы, келечекти кр билген акылмандыгы болуп саналат. Ушундан улам Жусуп Баласагындын тблкт дидактикалык санаты бгнк кн да актуалдуулугу кчнд.

Баласагындык Жусуптун замандашы жана мекендеши, илим дйнснн акими Махмуд Кашкардын поэзиясында илим, билим темасы да чагылдырылат. Кыргыз кылым жердеген Барскан калаасынан таалим-тарбия алып скн Махмуд ибн-Хусейин ислам жана илим дйнснн расмий тили болгон араб тилинде, бирок трк тили, илими жана маданияты жннд илимий стилде баян эткен "Дивани лугат ат трк" улуу тркий инсандын ысымын Чыгыш илим жана поэзия дйнсн тааныткан. Абу-Насыр алФарабиден кийин кп мезгил ичи трк элдеринен илим дйнсн сгп кирген адам болбой калып, араб жана фарси-дари илимий чйрснд бул этникалык катмардын этноинтеллектине доо кетнн алдында турганда Махмуд ибн-Хусейиндин топ жарып кириши биринчи кезекте араб жана аджем (ирандыктар) дйнсн та калтыргандыгы абзел. XI кылымдагы Тркстан, Мавераннахр жана Хорасанда саясий бийликтин башында турган трк аристократиялык чйрснн чыккан жаш Махмуд тркий эне тилинен кийин эле расмий тил дарини, илим тили арабчаны баш оту менен кирип йрнп чыккандыгын элестетг болот. Кийинки эле Алишер Навоинин фарсыдарини йрн мен чн канча кыйынчылыкка турду деп айтканын эске алсак эле бул трк баласы чн табиятынан таптакыр башка эки бтн тилди з эне тилиндей здштрп алуусу анын зиректигин, эмгекчилдигин айгинелейт.

Эмгеги араб тили аркылуу гана илим дйнсн жетерин ккрг менен сезген Махмуд ибн-Хусейин тркч мындай турсун иран тилдеринин кчн ишенген эмес. Замандын талабы ошондой болгон. Убагында трк согуштукаристократтык тект чйрдн чыккан фарабдык жаш Абу-Насыр да тркий улуттук кийимин стнн тшрбй, бирок арабчаны здштрп алып араб лклрн бекеринен кезип кетпесе керек. Махмуддун мындай даражага жетсн ата-тегинин коомдогу ээлеген орду, кем-карч жагынан жетишт абалы, баланын талантын туюп-сезе билген ата-энесинин ак батасы да зор рол ойногон деп ойлоого толук негиз бар.

Акын-аалым шакиртине да, жалпы эле жаамы-журтка да:

Алгын, уулум, менден кееш, мыкты Мында улуу аалым болуп, илимиди деп знн жолун жолдоочуларга илимдин ары сырдуу, ары машакаттуу дйнснн эшигин ачууга даяр экендигин билдирет. Мында Махмуд ибнХусейиндин бир згчлг Йусуф Хасс-хажибге окшоп аалымдар менен жакын болуп, билимин алууга чакырбайт, ал "менин змн йрн, анан аалым болуп, илимиди жай" дейт. Махмуд знн аалым, а балким аким да болуп калгандыгына ишенип калган болуп, эми башкаларга илим нрн калтырууга даяр.

Ошону менен бирге улуу трк аалымы бир топ жашка барып, з илимбилимдин туу чокусуна жетип, бирок анын жолун жолдогон, илимдин артынан кууган жаштардын катары суюлуп бараткандыгына кейип-кепчийт, илим жолунун келечегин ойлоп кападар болот. Муну анын кээ бир ыр саптарындагы акындын басыкы маанайынан баамдайбыз:

Илим, билим жоголду (КПА, 452 б.).

Мындан он кылым илгерки аалымдардын, илим-билимд инсандардын жамияттагы ордун, акыл-насаат, кеп-кеешинин канчалык маанил болгондугун бгнк кндн туруп баамдап туябыз. Мисалы, Махмуд ибнХусейиндин "Аалым киши насаат айтса, дароо жетер" же "Кут белгиси билим" деп айткандары азыркы мезгилде элдик накыл сздрг айланган.

Адиб Акмат Жгинеки ч деген эле жерде "мен сага билим деген з эмне эле, ошонун жайын айтып берейин, билимддн айрылба, ага жакын жр" деген таризде таалимин Жусуп Баласагындай эле гт-насаат менен баштайт. Акын адамзаты билим менен гана ийгиликтин ачкычын табат, илимбилимге жеткенден со бакыт кушу колуа з келип конот деген ойду айтып, алигече кат-сабаты ачылбаган, же орто саар болуп билим дйнсн чечкинсиз кадам таштаган замандашына жол крстт. Билимдн алтын кенине салыштырып жаштарды кызыктырат, ага ндйт, билимсиз билимдг эч качан теелген эмес деп тз эле айтат. Мисалы, акындын тмнк ыр саптарын окуп, анын маани-маызын тшнгн кайсы эле эс-акылы жайында инсан буга кайдыгер калмак:

Билимсиз тирснд да аты угулбайт (КПА, 465 б.).

XII кылымдын ортозаар инсаны чн мындай тз чакырыктар чо резонанс болгондугуна кмн саноого болбос эле. Жгинекинин айткан насаат сздр, билимге чакырыктары убагында аз да болсо сабаты ачылган адамды дагы ойлонтуп, тередетип билимин ктрг тртк берген деп ишеним артууга болот. Акындын дидактикалык мнздг ырларын диний да, светтик да кз карашты жактаган муалимдер талибдерин йртд колдонмо катары пайдаланып келишкендир. Белгилей кетч нерсе поэма орток трк адабий тилинде жазылгандыктан трд трк урууларынан чыккан жаштар да, улуулар да котормосуз эле колдон колго ткрп, жазып алып, жаттап йрншкн го.

Буга чейин фарси-дариден, же арабчадан трк тилине которуп убара болгон йртмн да, окурман да чекеси жылып, китепти бетине сртп, тооп кылып, сандыгына катып алып колдонуп жргндр. Муалими да, сабаты бар ата да муну бгн, анысын эрте жатка айтып береси деп тапшырма да бергендир.

Поэманын таалим-тарбиялык таасири кпчлкк эртеки келечегин ойлонуштурууда, бт мрлк жашоо-турмушунда бурулуш жасап багыт да болгондур. Албетте, ортоазиялык калктын кбн тзгн трк тилд элдер чн "Акыйкат сырлары" баа жеткис маданий, руханий байлык болгондугу анык:

Илим, билим адамды кклтт, Билимсиздик ар эрди чглтт.

нр, билим алуудан корунба эч Билимдн пайгамбар колдойм дептир (КПА, 465 б.).

Мураббасынын "пайгамбардын билимдн колдойм дептир" деген акыркы ыр сабынын з эле азиз мусулман адамын, трд мактабдардагы йрнжлрд билим сересине белин бекем бууп, белсенип киришине рухий дем болуп бергендиги да чындык. Акындын знн бир кылым илгери ткн Жусуп Баласагындын:

Алар тркк жолунда акыйкаттын, Билиминен кч алат шариат чын,- (КПА, 447 б.) деген саптары менен доордун рухий талабына тп келип, маанилик жактан ндшп турушун байкоого болот.

Орто трк поэзиясынын негиздчлрн куйрук улаш ткн крнкт фарсы акыны Санаинин (1081-1141) поэмаларынын ичинен мазмуну, кркмдлг жана клм жагынан э крнктс "Хадикат ал-хакаик" ("Акыйкат багы") поэмасы. Акынды Чыгышка тааныткан бул атактуу поэманын тртнч бабы илимди даазалоого арналат. Албетте, сз мында динтаануу илими жннд жрт, бирок бир кызык жери акындын пикиринче бул илим жнкйлк, жупунулук менен айкалышканда гана мыкты болот.

Билим адамы жеке пайдага тунуу чн эмес, илим чн изгилик максаты менен ак дилинен кызмат кылуусу керек. Мисалы анын тмнк ыр саптарынан ошондой маанай сезилип турат:

Ким илимден чын ниетти издесе сзсз жеет, А бирок ким алдайм десе шейит кетет.

Билими чын дилднн ккркт, Билими эки жзднн жала тилде [3, 420 б.].

Санаинин тмнк эки сабы Жусуп Баласагындын "билими даанышмандын элге жарык, жарык болсо тнд да жолу анык" (КПА, 447 б.) деген саптарындагы ой менен жакындыгы сезилип турат:

Билим кайда болсо анын жз элдин млк, Билим чн андан сзсз акыбети кайта келет [1, 420 б.].

Ал эми Адиб Акмат Жгинеки (XII к.) да знн мурунку Санаинин поэзиясы менен тааныш болуп, згч илим-билим темасында рнк алган деп ишеним артууга болот. Акындын "Хибатул ал-хакаик" ("Акыйкат сырлары") поэмасындагы тмнк ыр саптары Санаинин "Акыйкат багынын" тртнч бабындагы ой жоруулары менен ндшп кетерин байкоого болот:

Аалымдар илим жолун, такыба Коюшту. Сайран шаттуу мрг Кой дээр кожо калбай, тыяры жок Кн сайын адепсиздик тамыр жайды (КПА, 469 б.).

Атактуу Санаи илим-билим маселесин т бийик даражага мен гана жеткирдим деп мактанычын жашырбайт:

Илим байрагын ктргн бу дйнд бир гана мен Алыскы ркр топко дал борборунан ушул Жердин [1, 441 б.].

Санаинин бул бейттеринен Чыгыш поэзиясына мнзд зн з мактоо (фахр) салтынан куру калбагандыгын да байкайбыз. Мынчалык болбосо да ушундай маанайда окурманын (угарманын) зн тартуу ыкмасы (фахр) Адиб Акмат Жгинекиде да жолугат:

Китепти жазып бттм насаатсанат, Окугандар бал, мм-жемиш татат.

Ким окубай мен муну билем деген Чынга жалганды тееп, койду тузак (КПА, 470 б.).

Махмуд ибн Хусейин илим-билим жаатында эми гана кчк толуп сырдуу дйннн сересине жеттим го деп клнп турганда 1. Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

мр тп, карылык тушоолоп калганын сезип муканат:

Орток трк поэзиясында табийгый билимдерге нд дээрлик бардык эле акындардын чыгармачылыгында кездешет. Алардын поэзияларынан географиялык, экологиялык, астрономиялык кз караштарды жана космогониялык тшнктрд байма-бай учуратабыз. Аалым-акын Махмуд ибн Хусейин Мавераннахр, Хорасан, Чыгыш Тркстан, Алтай, Тштк Сибирден баштап Аравия жерине чейин басып, з кз менен кптгн жерлерди крп чыккан саналуу акындардан болуп саналат. Анын тмнк ыр саптарынан жер кыдырып з кз менен кргн жер-сууларды зор эрг менен срттп жазгандыгын билебиз:

Акын бир ырында:

Аска тбн барып урат,- (КПА, 452 б.) деп азыркы Волга дарыясын срттс, Эдил суусу клнд,- (КПА, 454 б.) деген кийинки ыр саптарында ошол эле чо суунун кирген маалы кз алдыа тартылат. Акын Улуу Эдилдин кирген маалын качан жана кайсы (Хазар деизине) куйган жеринен туруп байкаган, же дагы жогорураактан чыгып кз салганбы деген да ой келет. Башка бир саптарында Кнчыгыш жактагы азыркы Иртыш дарыясынын кооптуу кыял-жоругунан кабар берет:

Элдер андан коркушат (КПА, 453 б.).

Аалым-акын бирде Жайыктан (Урал) тп, Эдил бойлоп жрс, бирде ми чакырым алыс чыгыштагы Сибир дарыясы Иртыш жээктеп жрт. Махмуд ибн-Хусейин мындай географиялык зор мейкиндикти чабыттап жрш саякаттап эл-жер менен таанышуу ниетинде гана болбосо керек, анын караханиддердеги мамлекеттик кызматтык вазийфасы да тртк болгондур. Ал эми азыркы Иртыш деген аталыш - бул байыркы трк-кыпчактарда "баатыр тиш" дегенди тшндргн Эр-Тиш деген сздн бузулуп айтылышы экендиги жалпыга маалым.

Барскандык Махмуддун аалым катары астрономиялык, космогониялык тшнктр кенен. Акын знн илимий кз карашын да, космогониялык тшнктрн да ошол доордун дегээлинен ыр трнд берет:

Жылдыздары шайланар (КПА, 453 б.).

Анын аалам, космос, жер, тблктк жана убактынчалык диалектикалык тшнктр тмнк ыр саптарынан даана байкалат:

Бир гана аалам, жылдыз, ай-кн дайым Белгил фарсы акыны Минучихри кээ бир касыйдасынын насибин эпикалык мутакариб метрикасы менен жаратып, аны табият крнштрн, аалам кубулуштарын, жыл мезгилдерин, айлана-чйрн сртт максатында колдонгондугуна кб болобуз. Мисалы анын бир насибинин тмнк зндлрнн:

Тн карагы, каардуу шамал удургуйт, Дклдгн ндр чыгат туш тараптан.

Нахид чыгат кол чатырлуу кн чыгыштан, Зухал шашат жол ашыга кн батышка.

ркр жылдыз - таажыдагы млтр бермет, Ай - мечиттеги молдонун шам чырагы.

Кн чыгып, бтн аалам жарык чачат, Балык, Сухайл жана Суха йг шашат,- [1, 366 б.] акындын астрономиялык тшнгнн бир кыйла экендигине ынанабыз.

Акындын Нахид дегени Чолпон жылдыз, Зухалы Сатурн, ал эми ркр, Балык, Сухайл жана Суха биздин Кербен жол жылдыздар системасындагы ошол кезде илимге маалым болуп калган ири жылдыздар деп тшнг болот. Фарсыдари поэзиясы менен чогуу-чаран сп-нккн трк поэзиясынын клдр да аалам сырларын тшнг аракети болгон.

1.Е.Э.Бертелс. История персидско-таджикской литературы. М., 1960.

Араб илими менен жакындан тааныш, фарсы поэзиясы менен тыгыз байланыштагы орток трк акыны Кутб Хорезминин да бир топ нккн астрономиялык тшнктр болгондугун тмнк ыр саптарынан байкайбыз:

Ккт жанган жылдыздын баардыгы Акын болсо Утарид, Нафид бул сен.

Кн сыяктуу ке длт сенде болсун (КПА, 474 б.).

Акын Утарид деп Меркурийди атап атса, Нафид дегени Чолпон жылдыздын з. Байыркы кыргыздардын космогондук тшнктрнн башталмаларынан Темир казык, Алтын казык, ркр, Чолпон жылдыз, Жетиген, Керген-Саба (4 жылдыздан турган топ жылдыз), Кош-гз, ДастараКундуз жылдыздары жана Кербен жол, Куш жолу д жылдыздарды билишкендигин тарых жана адабий булактардан билебиз.

Жашоо образы кчмндк болгон Асан Кайгынын ырларын иликтеп отуруп, ткм ырчынын биологиялык, географиялык, экологиялык, астрономиялык билимдеринин жана космогониялык тшнктрнн молдугуна, диалектикалык-логикалык ой жгртлрнн тередигине та береси (Асан Кайгынын педагогикалык кз караштары жана ойлору знч бапта каралат).

Орто трк доор поэззиясынын дээрлик баарында жакшылык жана жамандык, берешендик жана сарадык темалары болуп келгендигин акындардын чыгармачылыгын иликт менен билебиз. Моралдын алга жылуу тенденциясын кыймылга келтирген негизги категориялардын бири - жакшылык менен жамандык санат-насыят, термелердин табиятын тз менен, бул кркм форманын башынан аягына чейинки бткл структуралык денесин з ичине камтыйт, алар з ара бири-бирин толуктап, элдин логика-психологиялык тшнгндг кездешч карама-каршылыктарды ыгайлаштырып чечмелеп, жогорку чыгармачылык чеберчиликте салыштыруу жолу аркылуу тыянак чыгарат [1, 70 б.]. Адам баласы жаралгандан берки бул тблкт тема трк дйнснд да ал-Фарабиден ("Ушундай кыска мрд неге адамдар, жашай албайт, тынчтыкта, ынтымакта бакыт коштоп") баштап бгнк кнг чейин актуалдуулугун жоготпой кайра мезгилдин тш менен жаы сапатка ктрлп жаткандыгы бекеринен эместир. Ал тургай байыркы трк (кыргыз) жазмасы "Клтегиндин эстелигинде" да:

1. Т.Танаев, Б.Ташполотова. Этико-философия менен этнопедагогиканын кыргыз фолклорундагы орду. Бишкек-Ош, 2004.

Чо жаылды,деп сыздабатканы да, айыптап эскертибатканы да, ошондо да кайсы бир "жамандын" кесепети тийип бт бир журттун ордосу кыйрап, эл чачырап кргн азап кндр жннд ушул таштагы маданий эстеликтер баяндабатканы да бекеринен эместир. А.Н.Бернштам, Н.Гумилев, И.В.Стеблева, М.И.Богданова д крнкт чыгыш таануучулар VI-X к.к. стелла таштардагы жазууларды (эпитафияларды) байыркы трк (кыргыз) урууларынын поэтикалык формадагы баяны дешкени белгил.

X-XI к. таандык "Коркут ата китебиндеги": "Ата баркын ктр албас барксыз уулдун ата белинен нгндн нбгн жакшыдыр; эне боюна бткндн бтпгн жакшыдыр. Ата ысмын чрбгн акылдуу уул жакшыдыр. Жалган сздн бул дйндн болгонунан болбогону жакшыдыр.

Чынчылардын ч отуз он жашаганы жакшыдыр" (КПА, 443 б.) деген ыр саптарында адамдардын пенделик касиет-сапаттарын мнздп, "жакшы" болууга чакырат.

Тарбиянын максатын жана милдеттерин И.Ф.Гербарт философиядан жана этикадан издейт. "Тарбиялоонун бт баарын адеп-ыйман тшнгн кошуп салууга болот". "Изгилик" термини тарбиялоонун бт максатын айгинелейт".

Изгилик адамдын тажрыйба топтоо процессинде нгп отуруучу "ички эркиндиктин идеясы" катары тшнлт. Адеп-ыймандуулук эрк жана билимге, алар з кезегинде адамдын билимдлгн же идеяларга кз каранды абалда болот. Эрк жана иш аракет (жрм-турум) каалоодон жана мотивациядан келип чыгат. Ушундан улам Гербарт тмнкдй тыянак чыгарат: "Баланын жакшылыкты гана тандап, жамандыктыкты четке кагуусун з баамдоосу, анын мнзнн тптлшнн дал з болуп саналат". Анын оюнча "билимге ээ болуу ойдун арка-белин тптйт, тарбия мнзд калыптандырат" [1,64 б.].

Орток трк поэзиясынын негиз салуучусу Жусуп Баласагындын поэмасындагы бейттери баштан аяк дидактикалык мнзд болуп, "ак жол менен жрмн десе, напсии агытпай адал тутуп жр, ал эми кедей болбой бай болоюн" десе, ою да, иши да таза болсун деп жакшы адат-салтка, изгиликке чакырат:

_ 1. Латышина Д.И. Истории педагогики. Учеб. пособие. М.: Гардарики, 2003.

Жаман ишке кошулбай жргн сен! (КПА, 449 б.).

Ак жрк, адамдарды жакшы кргн:

"Жакшы жашоо кздбй-атак Жакшы атагы артык го трлкт (КПА, 451 б.).

Махмуд Кашкардын поэзиясында жакшылык жана жамандык, берешендик жана сарадык темасы да орун алган. Мисалы:

Сара й ээси мейманын ууру тутар, Бергенин милдет кылып жзг ураар (КПА, 452 б.).

Сук адамдар мал-млкк умтулар, лмткк ташталгандай кузгундар.

Ошону менен бирге акын:

Жагымдуу, ак кл бол,- (КПА, 453 б.).

деп "таш менен урганды, аш менен ур" дегенчелик таризде гумандуулукка да чакырат. Махмуд Кашкар кз крн болуп жаткан рухий бузулууларга нааразы:

Кулкожоакмат Ясавинин жакшылык жана жамандык темасынын згн суфийлик окуунун канондоруна негизделген жакшы бол, жакшы жр, бирг жамандык кылба, кайрымдуу бол, бирнн акысын жебе, берешен бол, ашык байлык топтобо, бир кн баарын таштап кетеси о дйнг деген д акылнасыяттар ээлейт:

"Днй-днй" дер бербе, бир Алла Киши акысын жей крб, ысраткпр бар байкагын.

Эчким сага жолдош болуп бирге эрчип Бирге тууган боору да, аялуу сйгн жан-жары,- (КПА, 463 б.) деген сыяктуу бтм анын ак жана кара темасын тыянактоочу э кчт чыккан ыр саптарынан болот. Суфий акындын мына ушундай "кудайдан корк!" деген маанидеги тикелей, акырын зекип, бирок о дйндг "ысрат кпрн" унутпоосун буйрук кылып кабылдаган бийлик адамы да, байы да, бийи да рухий тазаланууга кириптер да болгондур. Ыйык Кулкожоакмат Ясавинин кмбзн Амир Темир знн кзмлн алгандыгы, ага сыйынууга мидеген адамдардын агылып келс анын суфийлик санаттарынын таасиринин кчн тшндргн.

Ал эми Адиб Акмат Жгинекинин "Акыйкат сырлары" нукура дидактикалык, акыл-насаат, таалим-тарбиялык маанидеги ыр трмктрнн турган знч бир педагогикалык поэма болуп саналат. Прогрессивд кз караштагы педагог акындын поэзиясында бгнк кнд активд колдонуудагы, нукура кыргыздык башатка ээ макал-лакаптар кенен орун алган:

Таш менен урганды сен аш менен ур...

Сабырдуунун табары сары алтын...

Бир иш кылса жети лчп бир жолу кес...

Кой дээр кожо калбай, тыяры жок...

Ити чп жеп... (КПА, 468-469 б.б.) Жогоруда келтирилген макал-лакаптар, оозеки чыгармачылыктын лглрн жаткан дидактикалык мнздг эл арасында байма-бай колдонулуп жргн элдик педагогиканын бай материалдары болуп саналат.

Поэманын жарык кргнн ми жылга жакын болсо, анда бул макаллакаптардын жаралганына канча болду экен деген суроо знн-з туулат жана алардын байыркылык тарыхы бар экендигине дагы бир жолу ынанабыз.

Элдик оозеки чыгармаларды бгнк кнг жетип келишине зор салым кошуп, алардын кркмдк жана мазмундук башатын сактап, сапаттык дегээлин ктрп, ккргнд катып, тили менен айтып келишкен эл ырчыларынын кыргыз акындар поэзиясындагы орду бараандуу. Эл ырчыларынын дивандык акындардан олуттуу згчлг тмнкч болгон:

жашоо образы - кчмнчлк, жашаган жери тоо-токой, талаа-тз, боз й, жегени эт, ичкени кымыз, кармаганы трт тлк мал, канаты - ат, черткени комуз, нр ткмчлк, сйгн жары - мрлк пикирдеши-сырдашы, жамааты - эли, кмдары каганы, бийи, самаганы элине эркиндик, амандык жана он соолук. Алар мал-млк жана руханий жагынан бийлик эгелерине кз каранды абалда болгон эмес, кчмнчг й даяр дегендей керек учурда млжгн ченине Токтогул ырчы "ырымдан башка дйнм жок, ырдасам жрк кйгн чок" деп ырдагандай ат жалына казан асып кете беришкен. Анын "Алыска сапар алып, н салып кербен кетет" аттуу ыры ошол доордун элесин ыза-муу, сагыныч-кусасы менен лбгн мтн срп-коштоп, оболотуп алдыа тарткан не деген керемет ыр эле. Муну жн ырчы жарата алмак эмес, мындай жрк эзип сыздаткан, "боздоп барган боз каймал кабарымды угузар" деп мтткн, "ак булут, аппак булуттан кабарын айттырган" арман ырын, сйгн Акмырзага жетем деп айтылуу Амир Темирдин каарына калган, зынданда жатып "жымыдап жылдыз ккт, зынданда жатсам крт, апапак булут тс, кошулуп кетким келет" деп зарлаган улуу ырчынын гана "ичинен" тглп чыкмак. Колуна комузун алып шашып ырдаган Токтогулдан караламан калк бгнкнн жыргал-кууралын, жашоого болгон мтт, эртеки кнг болгон ишенимди угуу чн агылган. Токтогул ырчынын жашы бир топ улуу ары тууган, ары сырдашы адамдын да, адам канатынын да сынчысы Толубай клк таптап минген жигиттерге "жакшы болом десе, алсыздарга каралаш, жаман болом дебесе, тууганы менен касташпа", "ке пейилд бол - кемибейси, тар пейилд болбо - жарыбайсы" деген насаат сздрн айтат. Бул орто трк доор кчмн кыргызынын чыгаан инсандары "ырыс алды - ынтымак" деп элин ырыс-кешикт болууга, бейпил кн кечирг ндшкн.

Айтылуу Асан Кайгынын:

Жоодон сууруп албаса, Жолун тосуп барбаса, Калкка назар салбаса, Башын байлап барбаса, Баатырлыктан не пайда?..

Элим-элим дебесе, йд-тмн удургуп, Кчп-конуп ждгн, Элдин камын жебесе, Улук алды чыкпаса, Улуу сздн айтпаса, Акылмандан не пайда?деген кылым карыткан улуу сздр бгнк кнд да кандай актуалдуу да, кандай элд. ткн кылымдын 90-ж.ж. орто ченинде америкалык белгил саясаттаануучу Фукуяма белгил бир коомдук-саясий журналга "Тарыхтын кн баттыбы?" деген кпчлк окурмандарды ойго салган, саясаттаануу чйрснд чо ызы-чуу тшргн макаласын жарыялаган. Анын негизги згн коммунисттик система урады, дйн бир коомдук тзлшк тт, эми глоболдык тиреш болбойт, планетанын тйшг азайды, анда тарыхтын мр бттб? деген маселени койгон. Анын макаласындагы ой-пикирлердин жаылыштыгын тарыхтын з бат эле четке кагып койду. Ошондо ушул ырларын тгп ырдап аткан оболку Токтогул менен Толубай да, кийинки Асан Кайгы да болочок урпактары алардын ырларын ооздон оозго ткрп, жергесууга тийгизбей, азыркыдай ай-ааламды кезип учкан заманда да жатка айтып, андагы акылман ойго та беришерин ойлошту бекен?!

Асан Кайгынын ыгы менен кынаган элдик "Жакшынын з лс да, сз лбйт", "Сабырдын тб сары алтын, саргарган жетер муратка", "Акыл оошот, ырыс жугушат" деген макалдар, же "Айтышып келч доо болот, атышып чыгар жоо болот", "Кчтн тайбас кеп болот, кылыч кеспес тил болот" д накыл кептер ырчынын поэзиясына нарк да, крк да берип тургандыгын эч ким тана албайт. Жгинекинин поэзиясындагы кээ бир макал-лакаптардын Асан Кайгынын ырларында дал ошондой маанисинде жана формасында колдонулушу жалпы эле акындар поэзиясынын элдик оозеки чыгармачылыктан дем-кч алып турарын дагы бир ирет ырастайт.