[ «АНАЛИТИЧЕСКИЙ ДОКЛАД Подготовлен в рамках пилотного проекта ЮНЕСКО и МФГС Художественное образование в странах СНГ: развитие творческого потенциала в XXI веке Кыргызская Республика, Бишкек, 2011 1 ХУДОЖЕСТВЕННОЕ ...»
Ж.К. Урманбетова менен С.М. Абдрасулова жазгандай («Кыргыз маданиятынын нгснн булагы жана негизги ой-максаты» монографиясы, Бишкек, 2009-ж.) «батыш адамынын иш-аракети антропоцентризм философиясынан келип чыгат, андагы адам зн дйн тиричилигинин борбору катары эсептеп жана ошого жараша, жаратылыш дйнсн зн багындыргысы келет. Ал эми кчмндн иш-аракети, жаратылыштын нгш менен катар жр жндмдлгнд, ал биринчи иретте, адамдын келип чыгышы жаратылыш менен кишинин ортосундагы ндшснд».
Кыргыздардын дйнн таанып бил системасында байкоо жргзчлк жн гана тиричиликке анализ жргзснд эмес, аны сезд жатат жана бул себептен, ал руханий байлыктын табигый тазалыгын сактоого тртк берди».
Байыркы трктрдн элдик философиясы теирчилик болгон жана анын элементтери ислам салттарында дагы эле сакталууда. Улуттук маданият Борбордук Азия маданиятынын бутагы болуп эсептелинет, ошол эле учурда, Евразиянын борборунда жайгашып, Улуу Жибек жолундагы ири кербен артериясынын бирден бири болгон Кыргызстан, байыртадан бери келе жаткан ар трд маданий элементтердин симбиозу бар лклрдн кл болуп саналат. XIX-XX кылымдардагы кчмн тиричиликтин отурукташууга алмашылышы жаыча карама-каршы кз караштардын айкалышына алып келди.
XX-кылымда Кыргызстанда маданияттын нгс кыйынчылыктарга дуушар болду. Советтик учурдун тарыхында ми жылдык маданиятка сырткы идеологиялык кырдаалдар токулган Кыргызстанды мнздг «формасы боюнча улуттук жана мааниси боюнча социалисттик» корутундусу колдонулганы бекеринен эмес. Ошол эле учурда кыргыз тилинин жарым жартылай унуткарылышы, менталитет системасынын кыйроосуна тртку берген. XXI-кылымдын биринчи он жылдыгында, згрлрдн жана улуттук маданияттын келишпестиги эки багытта байкалды: бир жагынан бул – каада-салттын алгачкы маанисин сактоо аракети болсо, экинчи жагынан, каада-салтка жана заманбаптыкка болгон кз караштардын кескин згрш болду. Маданиятты, искусствону жана билимди нктрдг мамлекеттик дотациялардын дегээлинин компенсацияланат. Ошентип, Кыргызстандын бгнк маданияты, коомдук жана саясий, тарыхый жана экономикалык нглрдн арасындагы аракеттешлрдн згчлктрн чагылдырат.
1991-жылы Кыргызстандын мамлекеттик кз карандысыздыгын кабыл алуусу, бир жагынан мамлекеттин жана коомчулуктун геосаясаттык мейкиндикте эгеменд нгсн кргзс, башка жагынан- лкнн дйнлк гуманитардык идеялардын фондусуна кирсн кргзт. Демократиялык реформалардын учурунда Кыргызстандын тарыхында болгон окуялар жана далилдер калыбына келтирилд.
Кайткыз глобализациялоо процесстеринин таасири алдында маданий жана тарыхый улуттук бтмдлк маселеси курчуду. Маалыматтык активдлк жана жаы технологиялар батыш маданиятынын таасирин кчткннн улам, улуттук маданияттын жана искусствонун нгс жаыча актуалдуулукка ээ болду. Ммкн дал ушул ми жылдык «дйнлк кчмндк» (Ч.Айтматовдун айтуусунда), бир катар системалык кризистерди башынан ткргн Кыргызстан коомчулугун биригг аракет кылууга милдеттендирет жана бул процесстеги бирден-бир маанил багыт болуп, маданиятка болгон кз караштардын коомду нктрдг э негизги каражаты катары калыптануусу эсептелинет.
2010-жылдын апрель айы Кыргызстан чн згрлрдн кайра баштоосунун учуру болду, лкн баскан июнь айындагы оор сыноолордон кийин, бткл элдик референдум ийгиликт аяктап, жаы Конституция кабыл алынып, нгг ыгайлуу жана мыйзамдуу шарттар тзлд. Акыркы жылдарда, Кыргызстан бир канча жолу авторитардык жана экономикалык чгуунн коркунучунда туруп келди. Аларды жед Манастын мураскору болгон Кыргыз элине, руханий тазалануунун нак жндмдлг жана азыркы учурда лкд байырлаган 154 улуттун жана элдин маданиятынын соолбос потенциалы мнзд. Мындан тышкары коомдун аргындашкан маданий мнз нгнн маанил булагы болуп эсептелинет.
2005-2010-жж. Кыргыз Республикасынын кмт тарабынан «100 маданий долбоору», Жаштардын жылы, Мурастар жылы, Кыргызстандагы Айыл жылы (тоолуу аймактын шарттарында жашаган лкнн калкынын кпчлк блг чн маанил) пландары, Китепканалар жылы жана башка руханий, патриоттук жана тарбиялык потенциалын, тарыхый жана маданий мурастарды сактоого жана жзг ашырууга багытталган программалар иштелип чыккан.
1995-жылы БУУнун жана ЮНЕСКОнун жардамы аркылуу дйн жз боюнча кыргыз элинин улуу баатырдык эпосу «Манастын» 1000 жылдыгы белгиленген, бул юбилей кндрн Кыргызстанда 8 лкнн президенттери жана 6 лкнн премьерминистрлери катышышкан. Эпостун зндлр англис, орус, казак, збек, трк жана башка улуттардын тилдерине которулган жана басылган. Кыргыз Энциклопедиясынын башкы редакциясы «Манас» эпосунун энциклопедиясын жарыкка чыгарган. Эпоско байланыштуу кркм жана документалдуу фильмдер тартылып, «улуу» («Манас») жана «кенже» эпостордун (эпикалык поэмалардын жыйындысы) тексттери чыгарылууда.
Мунун баардыгы, «Манас» баатырдык эпосунун руханий жана ахлактык мазмунун тереинен тшнг тртк берет жана тарыхтын жаы баскычы учурунда кыргыз элинин руханий ммкнчлктрн даана крстт. Акындардын жана манасчыжамакчылардын чыгармачылыгы ЮНЕСКО тарабынан Бткл дйнлк материалдык эмес мурастарынын шедеври катары кабыл алынган.
Акыркы жылдардын э маанил окуялары болуп, Ош шаарынын борборунда жайгашкан Сулайман-Тоонун ЮНЕСКОнун Дйнлк Мурастар тизмесине «Сулайман Тоо - Касиетт тоо» номинациясы боюнча киргизилиши, Бишкектеги «Айтматов жана заманбаптык» эларалык форуму кыргыздын чыгаан жазуучусунун 80 жылдыгына жана КМШнин адабият жана эл алдында окуу жылынын жыйынтыктарына арналган, «Айтыш-2009» жана «Тогуз кайрык-2010» республикалык салттык катышуучуларынын конкурсу саналат. Борбордук Азиянын нрпоздорун колдоо ассоциациясы (CACSA) тарабынан уюштурулган «Оймо» эларалык нрпоздордун фестивалы, Кыргыз Республикасынын Маданият жана маалымат Министрлигинин жардамы менен ткрлгн салттык музыка жумалыгы жана Республикалык театралдык фестивалы жыл сайын тч окуяларга айланды. Чындыгында, бир дагы долбоор эпикалык Юристанбек Шыгаевдин «Манас-Тамга» кргзм долбоору, Арсен Умуралиев театрларынын, орус мамлекеттик драмалык театрынын спектаклдери.
2010-жылдын башына карата Маданият жана маалымат Министрлигинин системасында2 21 профессионалдык театр, 3 филармония, 1055 китепкана, 697 клуб, музей, 2 жогорку жана 8 орто атайын кесиптик окуу жайлары, 88 балдар музыкалдык, сртчлк жана искусство мектептери, 5 маданий жана эс алуу парктары, 46 кинотеатр жана Кыргыз улуттук цирки иш алып барууда. Бул уюмдун маалыматы боюнча 2009жылы маданият сферасына 707 миллион 827 мин сом блнгн, ал мамлекеттин демократиялык маданияттын жаы модели тзлд, анын система-жаратуучу белгиси болуп- сртчлрдн, арт-менеджерлердин жана билим бер мекемелеринин здрнн демилгелери саналат. 2000-жылдан тартып приоритети - заманбап искусствосу болуп эсептелген мамлекеттик эмес уюмдардын тйн тзлд.
Ошентип, Заманбап искусство (Contemporary Art) багытында иш алып барган Кыргызстандын, Казахстандын, збекстандын жана Тажикистандын сртчлр бир командага биригип, 2005, 2007 жана 2009-жж. Венециялык биенналлиге катышышкан.
улш менен) кыргыз кинематографына эларалык фестивалдарда бир канча баалуу сыйлыктарды алып келди. Мамлекеттин, жарандык коомдун жана бизнес элиталардын з ара кызматташуу мисалдары пайда боло баштагандыктан, маданий жашоо, биринчиден Кыргызстандын тндк жана тштк борборлорунда (Бишкек жана Ош) 2010-жылы лкнн тштгнд болгон трагедиялуу июнь айында болгон окуяларга чейин, каныккан жана ар тараптуу болгон.
Салттык кркм жана эстетикалык тарбия бер системасы элдик оозеки чыгармачылыкка, декоративдик жана колдонмо жасалгоолорго, музыкалык салтка, улуттук каада-салттарга жана рп-адаттарга таянып келген, бул система билим жана тажрыйбанын «устаттан шакиртке» салттык методикасы аркылуу нккн. Ал http://www.minculture.gov.kg гармониялуу жана толеранттуу дйн таанып билнн негизинен келип чыккан жана XX-к. жаы кркм нрдн трлр менен байытылды (адабият, театр, кино, музыка, хореография, кркм срт, фотоискусство).
Совет тарыхынын доорунда искусство жана кркм нр окуутууга жана тарбиялоого чо маани берилип, алар «ар трд тараптан нккн инсандын»
сшнн багыттарынын бири болуп эсептелген. Кандай гана болбосун, искусствого жана кркм нр окууга караштуу баалулуктардын крсткчтр жн гана эстетикалык эмес, идеологиялык болгондугу маалим. Мисалга алганда, реализм, тшннн (кабыл алуунун) «айкындыгына», ал эми чыгармачыл ой-жгртчлк массалык тшннн» (фольклордо) жана «социалисттик жашоонун» (заманбап искусствосунда) апологетикасына (жогорудагы кз карашка баш ийдирсн) алып келген.
Мектептердин, жогорку окуу жайлардын педагогдорунун, КиргизНИИПтин жана РММИнин методистеринин (мурунку Республикалык мугалимдерди кайра окутуу институту (РММИ), Илимдер Академиясынын илимпоздорунун жана чыгармачыл бирикмелердин клдрнн ич ара арекеттешснн аркасында 1990-жылы «Кыргыз ССРинин элдик билим бер системасындагы эстетикалык тарбиянын концепциясы»
долбоору иштелип чыккан. Бул концепцияга ылайык, эстетикалык тарбиянын ыкмалары жана так формалары тмндг негизги категориялардын тегерегинде болушу зарыл эле:
• Инсан (Концепция инсанды тарбиялоого багытталып, инсан аркылуу жзг • Чыгармачылык (эстетикалык баалуулуктарды тшн жана жаратуу чйрсндг, тийишт тарбиянын чйрсн тартылгандардын бардыгынын чыгармачыл активдлгн божомолдойт);
• Система (мектеп окуучуларынан тартып, пенсионерлерге чейин, калктын баардык катмарларынын эстетикалык тарбиянын процессине тартылууга эсептелген. Муну ишке ашырууда Концепция мамлекеттик мекемелердин, коомдук уюмдардын жана ышкыбооздордун тартуулаган ммкнчлктрн эстетик тарбия бер чн колдонууга таянат).
Концепциянын долбоору ч блмдн турган:
• Биринчи блм «Эстетикалык тарбия – инсандын калыптануусунун э маанил фактору» атанып, ал ар бир кишинин кркм жана эстетикалык билим алуусунун мааниллгн негиздеген, анткени башкача жол менен бтндй инсандын калыптануусу ммкн эмес.
• Экинчи блм «зглтксз билим бер системасындагы эстетикалык билим бернн негизги багыттары» аталып эстетикалык тарбиянын баскычтарын жана аларды жзг ашыруудагы алдынкы кчтрд – й-бл, мектепке чейинки тарбия берчу мекемелер, мектеп жана кесиптик окуу жайларын чагылдырган.
• чнч блмд «Эстетикалык тарбиянын концепциясын жзг ашыруу Бирок, ошол учурда берилген Концепция нормативдик документ катары кабыл алынган эмес.
Кркм нр окутуу жана эстетикалык тарбия бер боюнча бтндй мамлекеттик саясат тзлгн жок жана бул анын абалына бир кыйла терс таасирин берди. Ошентсе да, баардык тиешел тараптарды тартуу менен, концептуалдык документти тзнн мааниллгн жана ммкндгн факттын з крстп турат.
Кз карандысыздыкка ээ болгондон бери мамлекеттин стратегиясы кркм окуу системасын экономиканын социалдык-багытта нгснн демократиялык маданияттын жана дйнлк коомго кирснн шарттарына ылайыкташтыруусуна багытталган.
Билим, илим жана жаштар саясаты Министрлиги тарабынан Мижылдыктын нг максаттарын, Туруктуу нг максаттарын, Баардыгына билим бер максаттарын жана билим бер системасын реформалоосун ишке ашыруу максатында даярдалган 2007-2010-жж. арасында «Кыргыз Республикасында билим берн нктр стратегиясында» улуттук-маданий мазмуунга ээ болгон вариативд билим программаларын иштеп чыгуу милдети баса белгиленген. Ушундан улам, кркм нр окутуунун э жогорку сапаттуулугун жана XXI-кылымдагы инсан менен коомдун чыгармачыл ммкнчлктрнн нгсн камсыз кылууда, заманбап цивилизацияга жалпы болгон тенденциялардын объективд таасири эске алынат. Биринчи тенденция - глобализациялоо процессинин кчтлш. Ал планетардык маалымат мейкиндигинин калыптанышы менен барабар материалдык жана руханий ишмердлктн жыйынтыктарынын ыкчам орун алмашсууна алып келет. Экинчи тенденция инсандын жеке нгсн жана калыптануусуна о шартаттардын тзлш жана инсандын XXI-к. зн з жаратуусу менен шартталган.
Кркм нр окутуунун нгшнн жана аны реформалоонун ыкмалары жана аракеттери кз карандысыз демократиялык мамлекетти куруу концепциянан келип чыгат. Бул концепция тмнк приоритеттерге таянган:
Мотивациясы жана жндм бар баардык кишилерге маданият жана искусство жаатында билим алууга жана профессионалдык даярдого катышууга ммкндк Маданият жана искусство тармагындагы окутууну эстетикалык тарбия берд жана эстетикалык шыктуулукту нктрд колдонуу;
Мамлекеттик эмес окуу-тарбия жана реабилитациялык мекемелерди укуктук дегээлде те кылып тз менен бирге, маданият жана искусство жаатында билим бердг мамлекеттин монополдук укугун азайтуу жана билим жаатында кп варианттуу инвестициялык саясаттын калыптануусу.
1.3. Кркм нр окутуунун укуктук алкагы Кыргызстанда эгемендлк жылдарынан бери мамлекеттик дегээлде бир канча кркм нр окутуунун системасын калыбына келтирг жана анын мындан ары ткл учурдун шарттарында нгсн таасир берген иш-чаралар, жзг ашырылган. Биринчилерден болуп ага билим бернн мыйзамдуу укуктук алкагынын тзлш кирет. Кыргыз Республикасынын Конституциясынын кабыл алынышы, «Билим жннд», «Маданият жннд», «Мектепке чейинки билим бер жннд», «Мамлекеттик тил тууралуу», «Мугалимдин статусу жннд» жана башка мыйзамдарын кабыл алуусу менен бирге билим бер системасынын негизги укуктук нормалары аныкталган. Кркм нр окутуу жаатындагы ишмердик баардык баскычтарда Кыргыз Республикасынын кмтнн нормативдик актылары, профилдик министерстволордун жана ведомстволордун жоболору, буйруктары жана буйрутмалары менен кзмлг алынат.
2008-жылы апрель айында Билим бер жана илим Министрлиги тарабынан Кыргыз Республикасындагы ар трд маданиятка тиешел жана кп трд тилде билим бернн Максаттуу программасы жана Концепция кабыл алынган. Концепция кп трд маданияттыкты билим бернн стратегиялык принциптеринин бири катары киргизди. Кп трд маданияттык, баалуулуктардын жана нормалардын кп жактуулулуктугунун жана ар трдлктгнн билим берд басымдуу багыт болгонун жана алардын билим бердг те укуктуулугун билдирет.
Концепция кп трд маданиятка тиешел билим бернн максатын тмндгдй аныктайт: ал билим бер системасынын бтрчсн жашоого жана ар трд маданий чйрдг ийгиликт профессионалдык ишмердлкк даярдоо;
мындай даярдык, бтрчнн Кыргызстандагы маданий кп трдлктн баалуулугун кабыл алуусунан, республикада жашап жаткан этномаданий топторун тарыхын жана маданиятын, эне тилин, мамлекеттик, официалдуу жана дйнлк тилдердин бирн билснн, ошондой эле, ачыктыкты нктрснн, жана тааныбаган маданий чйрг болгон ийкемдлк жндмнн жана ал чйрд баардыгына аксанатайлык менен мамиле кыла биле тургандыгынан турат.
Кп трд маданияттуулулуктун принцибине негизделген билим бер тмндглрг тртк берет:
• бардык маданий кп трдлктн баалуулуктарын, нормаларын, коомдогу ишмердлк формаларын жана журум-турум лглрн сактоого жана • балдардын маданий индивидуалдуулугунун калыптанышына жана ошондой эле, алардын жергиликт жамаатардын маданий кп трдлгн жана кишилердин • бала бир тилдлк чйрдн кп тилдлк чйрг кирген учурда пайда боло турган «маданий шокту» жеилдеткенге.
Концепцияда кп трд маданияттуулуктун принциптерин билим бер системасына киргиздг негизги болуп алынган тмнк трт дегээл (ыкма) бекитилген:
• Кошкон салымына таянган ыкма («каармандар жана майрамдар»);
• «Этникалык группалардын кошумча ролуна» таянган ыкма;
• Куррикулумду трансформациялоого таянган ыкма;
• Чечимдерди кабыл алууга жана окуучунун социалдык активдлгн Азыркы учурда Кыргызстан чн биринчи эки ыкма мнзд; куррикулумду трансформациялоо боюнча иштер башталган. Окуучулардын ишмердлгнн активд формаларына тс (айрыкча, долбоордук ыкма аркылуу) кийинки кезектеги кадам болушу зарыл. Бул, окуучулардын жергиликт жамааттын жашоосуна активд катышуусуна, аларды курчап турган кп трд маданий дйннн бгнк керектлрн жараша аракеттенгенге ммкндк берет. Окуучулардын реалдуу кп трд маданияттуулукту здштр иш-аракеттеринин бирден бир формасы - бул кркм нр жаатында билим алуу болушу ммкн жана болуусу кажет, анткени ал балага жана чодорго дйннн маданий ар трдлгн з чыгармачылыгы аркылуу здштрг ммкндк берет.
Кыргызстан ар бир балага жана чодорго билим алууга укук берч жана ммкнчлк алганга багытталган эларалык декларацияларга жана конвенцияларга дагы кошулган, анткени бул документтер балдардын жана чодордун ар тараптуу жана айкалыштуу нгсн жана ошондой эле, маданий жана чыгармачылык жашоого катышуусуна укук берет. «Кркм нр окутууну, лкдгу окуу программасынын э маанил жана ал турсун милдетт трд керек болгон блг болгонун тшнг тртк берген негизги себептер так ушул укуктардан келип чыгат («Кркм нр окутуунун Жол картасы»).
Маданият жана искусство жаатында билимди демократизациялоону нктр боюнча Эгемендлк жылдарынан бери крнкт кадамдар шилтенди. Аларга, жаы укуктук базанын тзлшнн сырткары, зглтксз баскычтуу билим бернн киргизилиши, толук клмд болбосо дагы, педагогикалык адабияттын иштелип чыгышы, билим бернн мазмунунун толукталышы, окуу жайларынын тйндр менен бирге окутуучу жана профессионалдык программалардын трлрнн кбйш кирет. Эмгек рыногунун згрлрн жараша жаы кесиптин адистери даярдалууда.
Кркм нр билим бер Кыргызстанда мектепке чейинки, жалпы орто, мектептен сырткары, техникалык жана кесиптик, жогорку, дипломдон кийинки, аспиратура жана докторантура алкагында формалдык жана формалдык эмес окутуу формаларында жргзлт. Мыйзамдын негизинде кээ бир кесиптер боюнча жаы окуутуу жана квалификациялык баскычтар киргизилди (Болондук система алкагында) жана аларга кошумча, кндзг, сырттан жана дистанттык окутуу трлр аныкталган.
Ар трд баскычтуу схемалардын бар болуусу XXI-к. коомдун керектлрнн жана инсандын ммкнчлктрн жана мотивацияга жараша эркин тандоого жана билим алууга кепилдик берет.
Кркм нр окутуу бир катар инновациялык жана пилоттук долбоорлордо жана программаларда социалдык реабилитациялоонун, жаы муундун руханий чыдалышынын фактору болуп саналат; мындан сырткары, нр -терапиясы балдардын жана чодордун медициналык жана эмгек терапиясын толуктайт.
Аналитикалык докладты даярдоо учурунда Кыргызстандагы кркм нр окутуунун бгнк абалында бир катар проблемалар аныкталды. Билим бер системасынын тынымсыз жана кп жолу баш аламан жргзлгн реформалоосу, каржылоонун, инфраструктуранын жана квалификациялуу педагогикалык кадрлардын жетишсиздиги, кркм нр жана эстетикалык билим алуунун ммкнчлктрн толугу менен крстлшн жолтоо болууда.
Ошол эле учурда, XXI-кылымдын чакырыктары Кыргызстандын кркм нр окутуу системасынан так белгиленген саясатты жана жнд стратегияларды аныктоону талап кылууда. Ошондуктан, кркм нр жана эстетикалык тарбиянын жана билим бернн бтнд системасын зглтксз билим концепциясы, Бардыгына Билим Бер жана Туруктуу нг чн билим бер программалыры менен айкалыштырып нктр зарыл.
2. КЫРГЫЗСТАНДАГЫ ФОРМАЛДЫК БИЛИМ БЕРНН
ТЗЛШНДГ КРКМ НР ОКУТУУ КОМПОНЕНТИ
2.1. Мектепке чейинки кркм нр окутуу жана эстетикалык тарбия Республикасынын мектепке чейинки окутуу мекемеси тууралуу лглк жобосуна ылайык иш жргзшт. 1990-жылдардын башында Кыргызстанда, айрыкча айыл аймагында мектепке чейинки мекемелердин кескин кыскартуусу болуп, андан кийин карама-каршы тенденция байкалган. Кыргыз Республикасынын Билим бер жана илим Министрлигинин маалыматы боюнча 2000-жылы республикада 460 бала бакча катталган, шаарларда-268, айыл жергесинде-192. Алардын ичинен 338 бала бакча мамлекеттик бюджет тарабынан каржыланган мекемелер. 2004-2009-жылдар арасында Нарын, Жалал-Абад жана Баткен областтарында Кыргыз Республикасынын «Мектепке чейинки билим бер жана балдарга кам кр» Мыйзамын жзг ашыруу максатында «Жергиликт жамааттар дегээлиндеги эрте курактагы балдардын нгс» долбоору Азиялык нг банкынын алкагында ишке ашырылды. Бул долбоордун алкагында айыл аймагында жашаган 20 миден ашуун балдар чн 300 дн ашык жамааттык бала бакчалар тзлгн.Билим бер жана илим Министрлигинин маалыматы боюнча 2010-жылдын сентябрь айына карата республикада 76 ми баланы камтыган 594 мектепке чейинки билим бер мекемелери жана 12 миден ашуун 2-6 жаш арасындагы балдарды камтыган 279 альтернативдик мектепке чейинки билим бер мекемелери иш алып барат. Бишкектеги милдетт трд медициналык камсыздандыруу фондунун аймактык башкармалыгынын маалыматы боюнча Кыргызстандын борборунда мектепке чейинки балдарга билим бер мекемелери (67 муниципалдык, 10 атайын жана 10 менчик) иштейт.
Билим бер жана илим Министрлигинин Мектепте жана мектепке чейинки билим бер башкармалыгынын жетекчиси Дамира Кудайбергенова 2010-жылы 17мартындагы мектепке чейинки билим берн нктрнн финансылык анализи мамлекеттик бала бакчаларында жана 12 мии – жамааттык мектепке чейинки билим бер мекемелеринде тарбия алып жатканын жана ал тийишт курактагы балдардын 13% гана тзрн белгиледи.3. Бул мектепке чейинки билим бер мекемелеринин жана анын ичиндеги балдардын санынын Кыргызстандын жагымдуу демографиялык крсткчтрн дал келбегендигин крстт.
Иш жргзп жаткан мамлекеттик, жеке менчик жана жамааттык мектепке чейинки билим бер мекемелери КРнын «Мектепке чейинки билим бер» (2009-ж.) Мыйзымына жана «Мектепке чейинки балдарга билим бер жана кам кр»
Мамлекеттик билим бер стандартына ылайык иш алып барышат.
Мектептен тышкаркы билим бернн инсандын, коомдун жана мамлекеттин кызыкчылытарынын мааниллгн клг алуу менен, Кыргыз Республикаснын «Билим бер жннд» Мыйзамынын 18 беренесинде, мектептке чейинки билим бер мекемелерин каржылоо, мамлекет тарабынан камсыздандырылары тууралуу жобосу бекитилген.
ылайык, мектепке чейинки билим бернн милдеттери болуп тмндглр белгиленген:
Баланын физикалык, психикалык жана руханий ден соолугун сактоо жана мамлекеттик, официалдуу жана эне тилин урматтоону, ар трд маданиятка жана курчап турган чйрг сый жана этияттык мамиле кылууга тарбиялоо;
Баланын чыгармачылыкка болгон жндмнн анын жашына, интеллектуалдык жана физикалык ммкнчлктрн жараша нгс;
физикалык, социалдык, эмоционалдык, психологиялык, руханий, адепахлактуулук, интеллектуалдык жана эстетика жактан нгсн жана эмгекке болгон тырышчаактыкты тарбиялоону камтыйт.
http://www.for.kg/ru/news/111919/ Азыркы учурда, коомдун мектепке чейинки окуу мекемелеринин билим бер процессинин сапаттуулугуна болгон кызыкчылыгы жана жалпысынан, мектепке чейинки тарбиянын популярдуулугу артып бара жатат. Акырындык менен мектепке чейинки курактагы балдарды мектепке даярдоо жана интеллектуалдык нг боюнча программалар менен камтуу жргзлд. Ата-энелердин кб балдарын менчик мектепке чейинки билим бер мекемелерине жайгаштырышат же болбосо йд окутушат, бирок, ошентсе да, балдардын кээ бир блг бул процесске кирбей калууда.
Баланын мектепке чейинки даярдык крсн мындан аркы билим алуусундагы згч маанисин эсепке алуу менен, Кыргыз Республикасынын билим бер жана илим Министрлиги жалпы билим бер мектептеринде даярдоо класстарын киргизди.
Мындан сырткары, Бишкек шаарынын балдардын эки искусство мектебинде, мектепке чейинки эстетикалык билим бер программасы бар.
Мектепке чейинки окутуу сабактарында, баланын з й-блснн ичинде жана зн жакын микросоциалдык чйрнн кл менен кнмдк карым катнашы учурунда здштргн дйн катышынын ыкмалары нктрлт. Ошону менен бирге, баланын эстетикалык дйн таанып билснн негизи болгон бала бакчалардын маызын жана ишт формасын, балага кркм нр окутуунун негиздерин йртдг ыкмаларын жана методторун камтыган мектепке чейинки тарбия жана билим бернн программасы тзлгн.
Мамлекеттик стандарт (2007-ж.) мектепке чейинки мекемелерден тмнк багытта иш жргзн талап кылат:
• физикалык, психикалык, таанып билчлкт, туура сйлгнд йртн • баланын ар трд ишмердикте зн ишенгендикти, аракеттлкт жана чыгармачылыкты крст чн багытталган жндмдрн жана шарттарын Мамлекеттик стандарт, мектепке чейинки билим бер программалары мектепке чейинки жаштагы балдарга мнзд тмндг иш-аракет трлрн эске алуу менен тзлшн талап кылат: кыймыл аракетт жана оюн, таанып билчлк, туура суйлгнд йрт, срт тартуу, музыкалык, театралдык ж.б. жана баланын эстетикалык нгсн жана анын «чыгармачыл жндмн ачып крстсн»
ммкндк берген трлр.
лглк окуу планында, 1,5 жаштан 6/7 жашка чейинки балдарга ар бир жаш группасына баалуу сабактар караштырылган: кркм адабият – жумасына 1 саат;
музыка – жумасына 2 саат; ошондой эле, чаптап жасоо (3 жаштан баштап) – жумасына 1 саат; аппликация (2 жаштан баштап ар бир жаш группаларында) – жумасына 0,5/ саат; срт тартуу (2 жаштан баштап) – жумасына 1 саат жана жумасына 2 саат ( жаштан баштап).
Мамлекеттик тилди экинчи тил катары йртд кыргыз жазуучуларынын, акындарынын, композиторлорунун, сртчлрнн чыгармаларын, кыргыз фолклорун жана кркм нр чыгармачылыгын колдонуу жана ошондой эле, райондордо, областтарда, шаарларда, айылдарда жашап жаткан элдердин жана улуттук группалардын улуттук жана маданий салттары менен милдетт трд таанышуу тапшырылгандыгын белгилеп кетмек керек.
альтернативдик программалар иштеп жатканын айтса болот. Мисалы, алардын ичинде, «Ачык коом» Иституту (OSI, Сорос Фонду) тарабынан иштелип чыккан «Кадам артынан Кадам» программасы (1995-ж. бери). 2009-жылы бул программанын алкагында, Кыргызстанда 68 мектепке чейинки мекемелерди, 57 башталгыч мектептерин жана трт мугалимдерди кайра окутуу институттарын камтыган даярдоо курсу иштеген.
«Кадам артынан Кадам» программасы балдар менен иштд интерактивд методторду колдонууну болжолдойт жана мектепке чейинки жана башталгыч мектептеги окутуу процессинде жергиликт жамааттардын жана й блнн борборлорунда» - ИЗО, куруучулук, илимий ж.б. клн жаккан иш менен алектенген балдардын чыгармачылыгы кубатталат (мисалы, Бишкек ш. «Азем» № балдар бакчасында). нг борборлордун («активдлк борборлору») ар бири зн таандык згчлг менен таанылат, алардын педагогдор тарабынан иштелип чыккан, баланын иш аракетинде знн индивидуалдуулугун крстг ммкндк берген материалдары бар.
таанышуусу, анын тшн жндмн активдештиргенин, маалыматты активд кабыл алуусуна жакшы таасирин бергенин жана ой-жгртн рчткнн крстт. Мына ушул жагдайларсыз, кайсыл бир иште ийгиликке жетиш ммкн экендиги тууралуу сз кылганыбыз болбойт.
Булар менен катар, мектепке чейинки мекемелердин чегинин тышында кооптуу тенденциялар крлд - бул чодор тарабынан балдар дйнсндг оюндардын, жомоктордун жана фантазиялардын профанациясы. Алардын кээ бирлери, узак убакыттан бери чодор тарабынан балдардын оюн-зоогунун массалык индустриясынын элементине айландырылган (телевидение, компьютердик оюндар ж.б.).
Мектепке чейинки кркм нр окутууну жана эстетикалык тарбиялоону оптимизациялоо маселелерин чечг карата, нормативдик жана укуктук базанын иштелип чыгуусу, каржылоонун реалдуу трд кбйтлш, материалдык жана техникалык базанын жаыртылышы, жаы трдг имараттардын курулушу, ылайыктуу кадрларды даярдоо жана кайрадан окутуу жана мектептен тышкаркы билим бер мекемелеринин жумушчуларынын айлык акыларын кбйт керектелет.
2.2. Жалпы орто билим бер Кыргызстандын жарандары жынысына, расасына, улутуна, социалдык жана млктк абалына, жасаган жумушуна, туткан динине, саясий ынанымдарына, ден соолугунун турумуна, жеке жана коомдук мнздг кандайдыр-бир башка жагдайларга карабастан, баардык мамлекеттик окуу жайларында акысыз жалпы орто билим алууга конституциялык укугу бар.
Кыргыз Республикасынын билим бер жана илим Министрлигинин маалыматы боюнча 2010-2011- окуу жылынын башталышына карай Кыргызстанда жалпы орто билим бер мекемелеринин тйн 2191 мектептен турат. Окуучулардын жалпы саны 1 041 564 барабар, бул анын Кыргызстандын калкынын 20% тзт. Бардыгын алганда, бул мектеп жашындагы 89,9% жакын балдарды камтыйт.
Балдарга жана спрмдрг кркм нр билим бер жаатындагы башкы ролду эстетикалык циклдин сабактары ээлейт. Бирок, окуучулардын жумалык жктмнн нормасынын жогорулашы менен (згч гимназияларда, лицейлерде жана кээ бир сабактарды терендеп окута турган мектептерде), учурда, окуу сааттарынын клм инвариант трндг сабактарды бириктир аркылуу кыскартылууда. Мисалга алганда, 1-4-класстарда окутулуучу «Срт искусствосу» жана «Эмгек» сабактары.
«Эмгек» жана «Черчение» сабактары 5-7-класстарда тлч, «Технология» сабагына интеграциаланган. Ал эми «Адеп сабагынын» элементтери («Уроки этики») «Адам жана коом» сабагына интеграцияланган.
Ошентип, реформалоо процессинде кркм нр жана эстетикалык циклдин баардык сабактарынын сааттарынын клм кыскартылган. «Срт искусствосу жана кркм чыгармачылык», «Технология», «Музыка» сабактарына жумасына 1 гана академиялык саат блнгн. Мындан сырткары, мектеп алдында китептердин жана окуутуу куралдарынын жоктугу же болбосо жетишсиздиги маселеси турат. Кыргыз Республикасынын билим бер жана илим Министрлигинин 2010-жылдын куррикулумуна ылайык, башталгыч класстарга окуу китептерин, ошондой эле, эстетикалык циклдын предметтери боюнча китеп чыгарууга республикалык конкурс жарыяланган.
Кз карандысыздыкка ээ болгондон бери Кыргызстанда эстетикалык циклдин предметтери боюнча, мазмуунду программаларды жана китептерди даярдоо боюнча олуттуу иштер жргзлгн. Мисалга алганда, 1990-жылы искусство жана музыка боюнча Мамлекеттик билим бер стандарттары иштелип чыгып, алар кайрадан 2005жылы жаыланган. 1994-жылы кыргыз мектептеринин 1-4-класстары чн музыка боюнча программа («Музыканын жана анын коштоосундагы кыймыл-аракет») жана кийинчерээк мугалимдер чн ноталык хрестоматия жана усулдук пособиелер иштелип чыккан. 2000-жылы 5-7-класстар чн программа (авторлору Н.Ниязова, А.Арзыкулова ж.б.) иштелип чыккан. Бул программалардын негизи болуп, орус жана батыш классикасынын материалдарын сактоо менен бирдикте, окуучулардын элдик жана профессионалдык музыка менен таанышуусу саналат.
Курстун крстмс балдардын Кыргызстандын маданияты менен гана эмес, дйнлк профессионалдык жана элдик чыгармачылыктын шедеврлери менен таанышуусун, ар бир чейректе тлч темалар аркылуу жзг ашырылат. Алар бир гана срт искусствосу жана скульптура менен таанышууну гана эмес, декоративдик жана колдонмо искусствосун, дизайн жана архитектураны божомолдойт. Сабак учурунда балдар ар кайсы искусствонун трлрнд колдонулган материалдардын касиеттерин здштршт жана Кыргызстанда э кп колдонулган материалдар кийиз, кайыш, чий, ск ж.б. менен иштешет. Табигый материалдар менен ишт жана табияттык боёкторду колдонуу, окуучуларга з жаратылышына камкордук менен мамиле кылуу сабагын берет, бул алардын экологиялык тарбиясынын негизин тзп, ошол эле учурда, алардын з улутунун маданияты жана тарыхы менен тыгыз байланышта болуусуна тртк берет.
1994-жылы «Кркм нр» сабагы боюнча (изобразительно-художественное творчество) 1-класстар чн окуу китеби иштелип чыккан (авторлору Д.Акматова, Ж.Кыдыралиев жана А.Момункулов). Берилген окуу китеби билим бер жана илим Министерствосунун автордук программалары, усулдук пособиелери жана окуу китептери боюнча кароосунда каралып, Ардак грамотасына татыды. Андан кийин, башталгыч класстардын мугалимдери чн усулдук колдонмо менен бирге (биринчи жана экинчи блмдр, 1996-1997-жж.), балдар, мугалимдер жана ата-энелер чн «Кркм нр булагы» колдонмосу иштелип чыккан.
1995/1996 окуу жылында окуу пландары альтернативдик вариантка тт. Окуу планынын 3-вариантында 8-11-класстар чн «Дйнлк кркм маданият» курсу пайда болду (алгач, 1971-жылдан баштап – факультатив) жана ага арналып, 2003- жылы 5-11-класстары чн «Дйнлк кркм маданият» боюнча программа иштелип чыккан (автору Л.Ю.Марченко).
Ушул учурда аракетте болгон Кыргыз Республикасынын мектепте билим бердг мамлекеттик билим бер стандартына ылайык (2004), эстетикалык циклдин предметтери «билим алуунун жалпы маданий чйрсн» киргизилген. Анализ крсткндй, негизги окуу планынын алкагында, эстетикалык циклдин предметтери башталгыч класстарда убакыттын 8,2%, ортончу мектепте – 3,4%, жогорку класстарда ээлейт.
Башка кп лклрдн айырмаланып, Негизги окуу планы боюнча бул предметтерге берилген убакыт кыскартылган, анткени Кыргызстанда бул предметтер окуучулардын жктмнн эсебине киргизилген. Мындан сырткары, мектеп алдында окуу китептеринин жана колдонмолордун жоктугунун же жетишсиздигинин маселеси турат.
Кыргызстандагы мектепте билим бер системасын реформалоонун алкагында, 2011-жылга чейинки лкнн нг стратегиясынын 6.3.1. п. ылайык, жалпы орто билим бернн Алкактык улуттук окуу планы иштелип чыккан (АУОП, билим бер жана илим Министерствосунун 2009-жылдын 21-декабрындагы №1114/1 буйругу менен бекитилген). Кыргызстан чн, бул жаы трдг документ болуп саналат. Ал билим бер системасынын ишин, коом жана мамлекет чн актуалдуу болгон, бир гана окуудагы жогорку дегээлге ээ болгон эмес, ошондой эле, социалдык жана коммуникативдик ж.б. компетенттлктрг ээ болгон бтрчлрг болгон керектлр менен байланышта болушуна ммкндк берет.
Алкактык улуттук окуу планында 7 билим бер чйрс аныкталат жана алардын бири «Искусство». Бул документе белгиленгендей, берилген билим бер чйрснн алкагындагы кркм нр жана эстетикалык билим бер «окуучулардын жалпы адамзаттын мурасын жана улуттук маданиятты тшн аркылуу, кркм жана эстетикалык дйн таанып билснн калыптанышына багытталган». Окуучулардын искусствонун негизги трлрн тшнс жана здштрс (адабият, музыка, срт искусствосу ж.б.) мектептин ар бир баскычынын милдеттерине жараша болот. Ал чыгармачылыкта зн ачып крстсн жана з алдынча кркм ишинин ыкмаларын нктрг ммкндк берет».Учурда эстетикалык циклдин сабактары башталгыч жана орто мектептеринде (8-кл.чейин) гана оутулса, бул кырдаалга карама каршы, Алкактык улуттук окуу планы, баардык билим бер чйрлрндг сабактарды 1-11класстарга чейин окутулуусун баамдайт. Мына ушул себептен окуу планына «Улуттук жана дйнлк маданияттын тарыхы» сабагы киргизилген (8-11-кл. чн).
Концепциясынын алкагында (Билим бер жана илим Министрлиги тарабынан 29.05.2009-жылы кабыл алынган) 8-9-класстар чн профильдикке чейинки, эстетикалык циклдин сабактарын тереирээк здштр чн керект курстары, ал эми, 10-11-класстар чн мектептин «Кркм нр жана эстетикалык» профиль боюнча иштг ммкнчлг каралган. Алкактык улуттук окуу планынын принциптеринен улам, 1-4-класстар чн предметтик куррикулумдар иштелип чыккан жана бекитилген. 2010-жылы башталгыч класстар чн жана анын ичинде, эстетикалык циклдин предметтери боюнча окутуу жана методикалык комплекстерди тзг сынак жргзлгн.
Ошол эле учурда, адистердин тынчын алган нерсе - массалык-маалымат кызматтары чагылдырган агрессивд маалымат. Зордук-зомбулук сценалары, тамеки тартуу жана алкоголдук ичимдиктердин жарнамалары балдардын жана спрмдрдн физикалык жана психикалык саламаттыгына зыян келтирд. Ушул себептен, мектептерде балдардын сезимтал жанын «тазалоочу» жана «айыктыруучу» кошумча кркм нр окутуу жзг ашырылат. Класстан тышкаркы сабактарда, ийримдерде, жалпы орто мектептердеги факультативдерде жана студияларда, балдарга жана спрмдрг тмнк багыттарда билим жана чебердиктер ткрп берилет: икебана, срт тартуу, кол нрчлк, жабыштырма материалдар менен ишт, бий, хор менен ырдоо, музыкалык аспаптарда ойноо, театралдык студиялар. Багыттардын ар трдлг, окуучулардын здрнн же алардын ата-энелеринин керектлрн баалуу. Кркм нр жаатында кошумча билим бернн максаты болуп, инсандын болушунча э толук чыгармачыл жана айкалыштуу нгшн шарттарды тз жана ар бир балага таандык болгон таланттарды ачууга жол бер жана нктр.
2.3. Ден-соолугуна байланыштуу ммкнчлктр чектелген балдарга жана Кыргызстандагы ден соолугуна байланыштуу ммкнчлктр чектелген балдарды жана жетим балдарды социалдык жактан коргоонун башкы формасы болуп аларга сапаттуу билим бер, медициналык жана социалдык реабилитациялоо жана коомго интеграциялоо шарттарын тзп бер саналат. Бириккен Улуттар Уюмунун Балдар фондунун (ЮНИСЕФ) 2009-жылдын сентябрь айына карата алынган маалыматы боюнча, Кыргызстандагы 64 институционалдык типтеги балдар мекемелериндеги официалдуу трд катталган жетим балдардын саны 15 миге жакын.
Алар чн калуу мнт узартылган бала-бакчалар, атайын мектеп-интернаттары, узартылган кн менен атайын окуу мектептери иштейт.
Ден-соолугуна байланыштуу ммкнчлг чектелген балдардын билим алуусу 2007/2008 окуу жылынан баштап формалдык билим бер системасына киргизилген.
згч окутуу керектлр бар балдар кркм нр окутууну ар трд уюшкандык формаларында алышат. Ден соолугунун абалына байланыштуу, жалпы негизде билим алууга жана тарбияланууга ммкнчлг чектелген мектепке чейинки жана мектеп жашындагы балдар чн атайын окуу мекемелери- бала бакчалар, мектептер (мектеп-интернат); жалпы типтеги билим бер жана мектепке чейинки мекемелериндеги атайын класстар жана группалар, алгачкы социалдык реабилитациялоонун борборлору, балдарды нктр борборлору, окуу жана реабилитациялык борборлору иш алып барат.
Алардын кээ бирлеринде, кркм нр окутууга болгон згч окуу керектлр бар балдардын укуктарын камсыз кылууда жаы ыкмалардын колдонулушу, алардын социалдык изоляциясын азайтканга тртк бериши байкалууда.
Биринчиден, булар, сшнд бтнчлктр бар балдардын з курагындагы нормалдуу нккн балдар менен бирге окуусунун ишке ашырылышы (Жаы-Жер айылындагы №43 профессионалдык лицейи, SOS балдар кыштагы), ошондой эле, инновациялык программалар жана кркм нр окутуу боюнча педагогикалык эксперименттер (Бишкек шаардык «Дар» Медициналык борборунун балдар реабилитациялык борбору, «Умут-Надежда» Реабилитациялык борбору).
лкдг мамлекеттик саясатка ылайык, мындай мекемелерге шефтик жардам системасы киргизилд. Аткаруу бийлик органдары мамлекеттик администрациялар менен биргелешип концерттерди, маданият жана искусство ишмерлеринин катышуусу менен кайрымдуулук акцияларын ткршд. Кээ бир кркм нр билим бер мекемелеринде ден–солуугуна байланыштуу ммкнчлктр чектелген балдар чн секциялар бар («Балажан» Республикалык эстетикалык тарбия бер окуу-усулдук борбору). Мамлекеттик эмес коомдук реабилитациялык кызматынын системасы да тзлд.
Ушул эле заманда, коомчулуктун, ммкнчлктр чектелген жана социалдык камкордуктан ажыратылган балдарга болгон кптн бери калыптанган стереотиптерди кайра карап чыгуусу, э башкысы, мындай балдарды жана жетимдерди кошо, те ммкнчлктр бар адамдар катары кабыл алуулары керек. Ар бир баланын билим алуу укугу Кыргыз Республикасынын Конституциясында4 жана лкнн мыйзамдары менен бекитилген. Буга карабастан, оор формадагы майыптыгы бар балдардын жана спрмдрдн кпчлг, мектепке чейинки, мектептик жана профессионалдык билим алуу (анын ичинде, кркм нр жаатында) ммкнчлктрнн ажыратылган.
Мындай абалдын негизги себеби болуп, каражаттын жетишсиздиги гана эмес, ошондой эле, нгшнд проблемалары бар балдар менен иштей ала турган мугалимдерди жана тарбиячыларды даярдоого караштуу иштелип чыккан жана иш жзнд сыналган программанын жоктугу саналат. Кыргызстанда мугалимдерди жана тарбиячыларды интернаттык трдг мекемелер чн гана даярдашат. Бирок, долбоорлордун алкагында, алардын ичинде, Азия нг Банкынын жана Япондук жакырчылыкты жоюу фондунун «згч керектлр бар балдардын негизги сапаттуу билим алуусуна кир ммкндгн жогорулатуу» долбоору боюнча, мугалимдер чн алардын инклюзивдуу балдардын жнкй класстарда иштсн камсыздандырган курстар тлд.
Бул маселенин актуалдуулугу, нгснд проблемалары бар балдарды окутууда згч крнт (угуу, кр, суйл, психикалык рчнн кечигс проблемалары ж.б.). Жалпы билим бер мекемелерине тапшырылган ар кандай жаштагы балдардын психикалык ден-соолугунун анализи, интеллекти жогорку дегээлде болгон гана эмес, ошол эле учурда, кыялдануу жндм, ой-жгртс, эс тутуму, тшнктр жана сз байлыгы начар дегээлдеги балдарды крстт; бул анализ мындай балдардын социалдык жана психологиялык статусунун згчлктрн, анын ичинде, балдардын з кыймыл-аракеттерин жана зн з кармоо, боор ооруу жана конструктивд байланышуу, конфликттерди чечнн адекваттуу формаларын колдонуу жндмдрнн жоктугун крстт.
Мындай баланын дйн менен з ара аракеттешснн проблемасын чечч каражат болуп, искусство эсептелинет. Искусство менен алектеннн дарылык касиети да бар, ал балдардын нгсндг четтлрд алдына алган жана тздгн жолдордун бири болуп саналат. Бирок, искусствонун негизиндеги реабилитациялык иштин социалдык жана маданий мааниси, искусствонун реабилитациялык потенциалы, Кыргыз Республикасынын Конституциясы, 36-беренин 2-п.
жана исскусствонун негизиндеги арт-терапия, практика жзнд ал чн керект социалдык, билим бер жана маданий инфраструктуранын жоктугуна байланыштуу, жетишсиз здштрлп жатат.
2.4. Башталгыч жана орто кесиптик билим бер Кркм нр кесиптик билим бернн башталгыч жана орто баскычы музыканттарды, сртчлрд жана башка кркм нр жаатындагы профессияналдык даярдоодо згч мааниге ээ. зглтксз кесиптик билим бернн чынжырындагы бирден бир маанил болгон бул баскычтар, 1990-жылдарда жаы экономикалык згрлрг болгон ылайыкташтыруу процессине байланыштуу, структуралык згрлрг дуушар болду. Бул мекемелердин статусу, Кыргыз Республикасынын Билим бер жннд Мыйзамынын, Балдардын музыкалык, кркм нр жана искусство мектеби тууралуу Жобосунун жана Башталгыч жана орто кесиптик билим бернн Мамлекеттик стандартынын кабыл алынышы менен аныкталган. Алар здрнн милдетин базалык билим берн жзг ашыруу менен бирге, улуттук бтндлкт жалпы адамзаттык менен бирге камсыздоо кылууну, алардын з ара байытылуусу аркасында, улуттук маданиятты сактоону жана нктрн кршт.
формаларынын ыкчам сш, башталгыч жана орто билим бер баскычтарынын адистерине болгон талапты жаратты, бул да з кезегинде инсандын, коомдун жана аймактын згчлктрн эске алуу менен, ушул категориядагы адистердин профессионалдык даярдыгын нктрг болгон муктаждыкты айгинелейт. Мына ошондуктан, бгнк шарттарда, улуттук салттарды, руханий жана маданий баалулуктарды, профессионалдык билимге жана шыкка болгон згч талаптарды эсепке алуу менен бирге, декоративдик жана колдонмо кркм нр жасалга буюмдарын, музыкалык инструменттерди жана башкаларды ндр боюнча квалификациялуу ишчилердин профессионалдык даярдоосу чо мааниге ээ болуп жатат.
Билим бер жана илим Министрлигинен 2010/2011 окуу жылынын башына карата алынган оперативд маалыматы боюнча, Кыргыз Республикасында 32 ми окуучуну камтыган 110 баштапкы профессионалдык билим бер мекемелери (БММ, БИМ жана БКМ) жана 59,5 ми студенти бар 111 орто кесиптик окуу жайлары бар.
Кркм нр окутуу сферасындагы адистерди тмнк орто кесиптик мекемелер даярдашат: Муратаалы Куренкеев атындагы Кыргыз мамлекеттик музыкалык окуу жайы, Оштогу Ниязаалы атындагы музыкалык окуу жайы, Караколдогу Ыбрай Туманов атындагы музыкалык окуу жайы, Токмоктогу музыкалдык техникум, Бишкектеги музыкалдык жана педагогикалык колледж, Бишкектеги Семен Чуйков атындагы кркм срт училищеси, Бишкектеги Чолпонбай Базарбаев атындагы хореографиялык училищеси. Ошондой эле, бул системанын ичинде М.Абдраев атындагы Республикалык орто кесиптик музыкалдык мектеп-интернатынын (1-11жалпы окуу жана музыкалык класстар) згч жери бар.
Бул мекемелердеги окуу процесси, алгачкы оорунда, аткаруучулук чеберчилигине кнл бурат, бул демек – бир гана салттык эмес, академиялык искусство жаатында дагы, концерттик, фестивалдык жана сынактык практика керектигин баамдайт. Мындай иш-чаралардын жылдык «календары» ондогон ар трд ишчараларды камтыйт – эларалык, республикалык, аймактыктан тартып, шаардык жана мекемелер арасындагы иш-чаралар. Ар бир окуу жайында, жаштыгына карабай бир топ сценалык жана кргзмлк тажрыйбасы бар, ондогон лауреаттар, сынактар жана фестивалдардын жздгн катышуучулары окугандыгы та калаарлык эмес. Алардын кбн, жетишт дегээлдеги профессионалдык жетилгендик айырмалап турат.
2.5. Жогорку кесиптик билим бер Кыргызстан 1991-жылы эгемендлкк ээ болгондон бери жогорку билим бер жаатында знн саясатын жзг ашыра баштады. Ал саясат заманбап жашоонун сапаттуу дегээлине жана жеткиликтлкк, окутуунун маызын, формаларын жана методторун, уюштуруучулук ишмердигинин негиздерин жаылоого жана лкнн интеллектуалдык потенциалын кбйтг багытталган. Кыргызстан СССРден нккн жогорку билим системасын мураска алган, бирок, ошону менен бирге, анын союзга жалпы болгон билим системасында болуусу, о жана терс таасирлерин берди.
Бир жагынан, ал учурда кадрларды даярдоонун сапаты жогору болгон жана ушул убакытта, бул адистер Кыргызстандын заманбап кркм нр окутуусунун кадрдык негизин тзшт. Ошол эле убакытта, кадрларды даярдоонун кпчлк блг жалпы-союздук керектлрг жана пландарга багытталгандыктан, борборлоштурулган окуу программаларын жана окуу китептерин иштеп чыгуу, окуу процессинин унификациясына алып келди. Бул Кыргызстандын жана анын аймактарынын этнографиясын, маданиятын жана тарыхын йрннн ммкнчлктрн чектеди. Мындай жагдайлардын баары, билим бер системасын кылдаттык менен анализдн жана жаыртууну талап кылды.
Эгеменд Кыргызстандагы жогорку билим берн реформалоонун бирден-бир багыты болуп - мамлекеттик монополияны азайтуу жана билим бернн кп жактыгын жана окуу программаларынын диверсификациясын, башкаруу формаларын ркндтн жана демократизациялоону камсыздоо саналат. Кыргыз Республикасынын «Жогорку билим жнндг» мыйзамында, жогорку окуу жайлардын илимий жана чыгармачылык ишмердигинин программаларын з алдынча иштеп чыгуу жана киргиз боюнча укугу жана институттарды, колледждерди, техникумдарды, факультеттерди, блумдрд жана филиалдарды тз аркылуу, организациялык структурасын бекемд ммкндг каралган.
2009-жылдын сентябрь айында 233605 студент Кыргызстандын 54 жогорку окуу жайларында, алардын ичинде 32 мамлекеттик жана 20 мамлекеттик эмес жогорку окуу жайларында башташты. Мындан сырткары, 1991-жылга карата болгон жогорку окуу жайлардан башка, 1992-жылы Ош мамлекеттик универститети, 1993-жылы Каракол жана Жалал-Абад мамлекеттик университеттери, 1996-ж. Нарын мамлекеттик университети, 2000-жылы Баткен жана Талас мамлекеттик университеттери ачылган.
Эларалык кызматташтыктын алкагында Кыргыз-Орус Славян университети (КОСУ, 1996-ж.), «Манас» Кыргыз-Трк университети (1996-ж.), Борбордук Азиядагы Америкалык университети (1997-ж.) жана башкалар ачылган. Н.Исанов атындагы Кыргыз мамлекеттик курулуш, транспорт жана архитектура университети (КМКТАУ), Кыргыз улуттук консерваториясы (КУК), Т.Сыдыков атындагы Кыргыз Республикасынын Улуттук кркм Академиясы кайрадан ишке киришти.
Кркм нр окутуу жаатында профессионалдык кадрларды жана педагогдорду даярдоо Кыргыз мамлекеттик курулуш, транспорт жана архитектура университети (срт искусствосу, архитектура), Б.Бейшеналиева атындагы Кыргыз мамлекеттик искусство институту (музыкалдык искусство, арт-менеджмент, телевидение, киноискусство), Кыргыз-Орус Славян университети (кркм дизайн), Улуттук кркм Академиясы (срт искусствосу), Кыргыз улуттук консерваториясы (музыкалдык аткаруучулук, композитордук искусствосу жана музыкалдык педагогика) жана И.Арабаев атындагы Кыргыз мамлекттик университети (музыкалык педагогика жана срт искусствосуна окутуу) тарабынан ишке ашырылат.
Кркм нр жаатында билим бер профилдик эмес жогорку окуу жайларынын бир тобунда чо манииге ээ, мисалы, Б.Ельцин атыдагы КОСУнин 1-2 курстарынын баардык студенттери милдетт трд эстетикалык нг сабактарына (бий, музыка, хордо ырдоо ж.у.с.) катышышат.
Т.Сыдыков атындагы Кыргыз улуттук кркм Академиясы жана Кыргыз улуттук консерваториясы зглтксз кркм нр окутуу системасын иштеп чыгышкан. Бул зглтксз окуу системасында билим бер балдар чн искусство мектептеринен (же балдар музыкалык мектептер) баштап, кркм колледж аркылуу (же музыкалдык училище) жогорку окуу жайдагы жана жогорку окуу жайынан кийинки окуутуу жргзлт. Кп жаш таланттар бул ммкнчлкт эчак эле пайдаланып, баскычтан баскычка, негизги кесип боюнча педагогдорун алмаштырбастан тп келе жатышат. Бул сртчн же музыкантты даярдоодо бир кыйла мааниге ээ. Мындан сырткары, Ош шаарында Кыргыз улуттук консерваториясынын Тштктг филиалы иштейт.
талаптарына жооп бербейт, анткени анын сапаты тмн: жогорку окуу жайлардын саны кп, бирок, жакшы адистер аз» (Анара Мусабаева). Эксперттин айтымына карата, натыйжада «билимдин массовизациясында анын эмгек рыногу менен болгон байланышына караштуу кйгйлр бар, билим алуудан алынган пайда минималдуу».
Бул кз караш чындыктан алыс эмес, бирок, буга салыштырганда, профессионалдык кркм нр окутуу дагы одуу крнт. Кркм нр окутуунун комплекст жана системалык тзлш Кыргызстандын улуттук кркм нр маданиятынын нг стратегиясы менен байланышкан.
Жогорку билимдин массовизацияланышы анын «дааналыгына», маданият жана искусство тармагында билимд кадрлардын баалуулугуна таасир эткен жок. Бул кп сандагы крнкт музыканттар, сртчлр, режиссерлор, бийчилер- республикалык жана эларалык конкурстардын лауреаттары, «XXI-кылымдын кадрлары», «Алтын шаты», «Прелюдия» президенттик программаларынын стипендианттарын жаратты.
Бирок, бул профессиялардын кадыры тшп жатканы кнрлк. Адистерди даярдоо процессинде кркм нр окутуу жаатында иштеп жаткан жогорку окуу жайлары, объективд жана субъективд мнзг ээ кыйынчылыктарга дуушар болууда:
байланыштуу методологиялык камсыздоонун (фильмотекалар, китепкана ж.б.) пландаштырылган бюджеттик камсыздандыруунун жоктугу;
• Билим бер жайларын каржылоонун жетишсиздиги;
• Мугалимдердин квалификациясын жогорулатуудагы кйгйлр;
• Профессионалдык атайын адабияттын чыгарылышынын кескин кыскартылуусу;
• Окуу курстарынын программаларынын начар камсыздалышы.
Профессионалдык жогорку кркм нр окутуунун дегээли, кпчлк учурда, башталгыч жана орто баскычтардын социалдык жактан канчалык денгээлде корголушуна байланыштуу. Профессионалдык билим бернн зглтксз системасы, эми башталгыч музыкалдык жана кркм нр окутуу мектептерине келген кадрларга талаптарын коюууда. Экинчи маанил маселе, орто кесиптик билим берг байланыштуу. Э биринчиси, экономикалык себептерге байланыштуу, айрым кесиптиктердин курч дефицити байкалууда. Музыкалдык инструменттер, боектор, боз кендирлер жана концерттик кийимдер жаш таланттардын ата-энелеринин кирешелерине ылайык келбейт.
Кркм нр окутууну оптимизациялоо аспирантурада жаы окутуу жана илимий багытты ачууга жана андан аркы диссертациялык изилдлрд даярдоого жана жактоого, окутуучулардын профессионалдык конкурстарга катышуусуна, активд концерттик, кргзмлк жана гастролдук ишти орундатууга тртк берет.
Бул албетте, педагогикалык жана чыгармачылык чеберчиликти тередетг жардам берет.
Учурда Кыргызстандын чыгармачыл окуу жайларында, дйнлк билим бернн моделдерин жергиликт шарттарга интеграциялоо иштери жрп жатат.
Алар академиялык алмашуулар, чебер-класстар (мастер-класс), гранттарды здштр ж.б. трнд тд. Бирок, лкнн чыгармачыл окуу жайлары окутуунун Болондук системасына тг шашылышпайт, анткени, ал зн чет жерде актаган жок, мисалга алганда, Кыргызстанга окуусун улантуу чн ондогон таланттар Казахстандан келишет. Биздин лкдгу учурдагы социалдык жана экономикалык кризисти жаы ммкнчлктрдн башталышы катары карасак болот. Дйнлк коомчулукта татыктуу оорунду ээл чн, кандайдыр бир лчмдг амбиция менен инновациялык программаларды жана кркм нр окутуу формаларын киргизг аракет кылуу керектелет.
3. КЫРГЫЗСТАНДАГЫ КОШУМЧА КРКМ НР ОКУТУУ ЖАНА XXIКЫЛЫМДЫН ЧАКЫРЫКТАРЫ
Кыргызстандагы мамлекеттик билим бер стандарттарынан тышкары, «Билим бер тууралуу» (1, 11, 12, 17 беренелери) Мыйзамына ылайык, баардык баскычтарда маданият жана искусство жаатындагы кошумча билим бер программалары орун алат.«Билим бер тууралуу» Мыйзамынын «Балдарга, спрмдрг жана жаштарга кошумча билим бер» боюнча 17-беренеде: «Балдарга, спрмдрг жана жаштарга кошумча билим бер мектептен тышкаркы, мектепке чейинки окутуу мекемелеринде, мектептерде жана башка кошумча билим бер мекемелеринде жзг ашырылат, ал инсандын таанып билг жана чыгармачылыкка болгон мотивациясынын нгсн, кошумча билим программалардын жана тейллрдн инсандын, коомдун жана мамлекеттин кызыкчылыгы чн жзг ашырылышын камсыз кылат жана ыктыярдык негизде жзг ашырылат. Кыргыз Республикасынын кмтнн белгиленген тартибине ылайык, мамлекет балдарга, спрмдрг жана жаштарга кошумча билим бер алып барган мамлекеттик билим бер мекемелерин каржылоосун камсыз кылат».
2000-жылдан тартып формалдык эмес билим бер системасы ыкчамдуу трд тзл баштады жана азыркы убакытта, ал ар тркун мамлекеттик эмес мекемелер тарбынан сунушталган, кесиптик, жарым-кесиптик курстар жана жарандык окутуу курстары аркылуу жзг ашырылган билим бер кызматтарынын системасын крстт.
Учурда Кыргызстанда кошумча кркм нр окутуу (мектептен тышкаркы) бир канча курактык баскычтарда ишке ашырылат: мектепке чейинки (мектепке чейинки жаштагы балдарга), мектептен тышкаркы (мектеп жашындагы балдарга жана спрмдрг), ошондой эле, жаштарга жана чодорго.
3.1. Мектептен тышкаркы кркм нр окутуу Кыргызстанда мектеп программаларынан жана мектептен тышкаркы сабактардан тышкары, кошумча (мектептен тышкаркы) билим бер системасы бар. Ал мектептердин алкагында же мектептен тышкаркы – атайын муниципалдык жана айылдык билим бер мекемелеринде жзг ашырылат. 2009-жылдын башына карата республикада жалпысынан 79 795 баланы камтыган 133 мектептен тышкаркы мекемелер иштейт жана ал республиканын окуучуларынын жалпы санынын 7,8% гана тзт.
мекемелеринин саны, жергиликт бюджеттин дефицитине байланыштуу кыскарды.
1990-жылдардын башталышы менен салыштырганда, кыскартуу андан да ачыгыраак болгон, мисалга алганда, балдар музыкалык мектебинин саны жз болсо, азыркы учурда алардын саны 23 (учурда: 12-региондордо, 11-Бишкек шаарында) чейин кыскарган. Бирок, жок болуп кеткендердин ордуна, башка трдг мекемелер пайда болду. Аларга толугу менен же жарым-жартылай тлнгн мектептен тышкаркы кошумча билим бер мекемелери кирет. Бул мекемелер окуучуларга оригиналдуу программаларды сунуштайт. Заманбап мектептен тышкаркы билим бер мекемелери балдарга жана спрмдрг кркм -эстетикалык тажрыйбаларды уюштуруунун трд формаларын сунуш кылышат:
Балдардын жана спрмдрдн эстетикалык тарбиялоо борбору (искусство Балдар кркм нр чыгармачылык борбору (искусство трлр боюнча);
Кызыкчылыктарын жараша балдар клубу (спрмдр);
Балдар студиясы (искусство трлр боюнча);
Балдар музыкалык мектеби;
Музей (балдар чыгармачылыгы);
Балдардарга/ спрмдрг билим бер жана чыдоо лагери;
Балдар/спрмдр театры Ошондой эле, ансамбль, группа, секция, ийрим ж.б.
Бгнк кнд республика боюнча мектептен тышкаркы билим бернн кызматтарын тмнк мектептен тышкаркы мекемелер крстт: Балдар билим бер борборлору (БББ), Балдар чыгармачылыгын борборлору (БЧБ), Балдар жана спрмдр чыгармачылыгынын борборлору (БОЧБ), Республикалык балдардын жана спрмдрдн экология, чйр таануу жана туризм борбору (РБОЭЧТБ).
Психологиялык жана педагогикалык изилдлр, чыгармачыл системалык ой жгртнн элементтеринин калыптануусу, инсандын сшнн алгачкы этабында ммкн экендигин тастыктайт. Ал чн тмнклр керектелет:
Педагогдордун, окуучулардын жана алардын ата-энелеринин психологиялык ийкемидлгнн, з ара тшнснн, чыгармачылык атмосферасын тз;
Жаы кылым - XXI-кылымга кирч жаы муундар чн чычгармачылык ишинин приоритеттуу багыттары боюнча чыгармачылык программаларын жзг ашырылышын камсыз кылуу;
Мектептин, й-блнн жана микросоциалдык чйрнн згчлктрн эске мониторинг жргз чн маалымат базасын тз.
Балдарга жана спрмдрг, мындан ары керект болгон искусствонун кандайдыр бир трн ийгиликт йрнсн же инсандын интеллектуалдык нгснн негизин тзч, кркм нр ыктарды здштр сунуш кылынат.
Балдардын искусство жана чыгармачылык мектептери, балдарды музыканын, бийдин, ырдоонун, сртчлктн жана декоративдик-жасалгалоо искусствосун йртг багытталган, ал эми ар трд секциялар, балдар жана спрмдр чн кркм нр жана эстетикалык борборлорда сунуш кылынат. Мисалы чн, Республикалык балдардын жана спрмдрдн экология, чйр таануу жана туризм борборунда балдарды тарбиялоонун индивидуалдык концепциясы тзлгн. Ал борбордун ишмердиги, балдардын айлана-чйрг болгон гумандуу мамилесин тарбиялоого жана Мекенди сйг багытталган. Мындай усулдук система айрым баалуулуктардын тшнгн жана балдардын сулуулукка жана гармонияга болгон тшнгн тарбиялайт.
«Таберик» балдар музыкалык театрында балдар бекитилген программалар боюнча хореография, хор жана вокалдын комплекст сабактарын гана здштрбстн, ага кошумча, адеп-ахлактуулук, адамдын укуктары, экология жана саламаттыктуу туура жашоо боюнча маалымат алуу дегээлин жогорулатышат.
Ошондой эле, Бишкек шаарында «Сейтек» Республикалык балдар жана спрмдр чыгармачылык борбору жана «Балажан» Республикалык эстетикалык тарбия бер окуу-усулдук борбору иш алып барат жана андагы ийримдердин саны 100 ашуун.
Бишкек шаарына караштуу Ленин, Октябрь, Биринчи Май жана Свердлов райондорунун балдар чыгармачылык борборлору жана шаардын мэриясына караштуу Борбор, кркм студиялар, бий студиялары ийгиликт иштешип, ал жерден балдар эстетикалык тарбия алышып, индивидуалдык чыгармачылык жндмдлгн жогорулатышып жана э жакынкы социумдарда здрн крст билгенди йрншт.
Кркм нр окутуу жана эстетикалык билим бер системасында чет элдик тажрыйбанын инновациялык элементтери изилденд жана киргизилд. Маселен, жарды й-блнн балдары чн эки SOS Балдар кыштагын тз боюнча эларалык долбоор жзг ашырылууда (SOS-KINDERDORF INTERNATIONAL).
(Министерствонун Кыргыз Республикасынын кмтн болгон «Мектептен тышкаркы жана мектептепке чейинки билим бер мекемелеринин абалы жана нгс тууралуу» отчету, 2009-ж. июль айы), практикалык чебердиктерди йрт ийримдери - кийимди моделд жана конструкциялоо, элдик кол буюмдарын жасоо, фолклордук жана этнографиялык ийримдер, зн з коргоо ыгын берч спорттук секциялар, ошондой эле, з тагдырын з чечг тртк болгон ийгиликтерди алып келч секциялар - чет тил, менеджмент жана информатика э чо популярдуулукка ээ.
Акыркы учурда хореография, бий, музыка жана срт ийримдерине/секцияларына катышкан балдардын саны кбйд. Мындай группалардагы сабактардын баасы айына 200 сомдон (4 USD) 3000 мин сомго (70 USD) чейин айырмаланат.
Заманбап билим бернн э маанил кйгй болуп креативдлктн нгс, «чыгармачылыктуу болуу» саналат, анткени ал, учурда мобилдлктн, ийгиликтлктн жана атаандаштыкка болгон жндмдлктн крсткч катары кабыл алынат. Чыгармачылыктагы одуу тажрыйбанын жоктугу, инсандын нгснн нормалдуу процессин бузат жана бул, инсандык кризистерге жана коомго каршы жрм-турумга же аракеттерге алып келет. Кркм нр чыгармачылык сабактарынын «саламаттыкты сактоо» мнз да айкын. Алар кптн бери жана кчт терапевдик каражат катары ийгиликт колдонулуп келет жана жагымдуу профилактикалык таасир этсн кепилдик берет. Билим бер мекемелеринде (кошумча кркм нр окутуу) чыгармачылык татыктуу же башкы оорунду ээлеген учурда, окугандардын эмоционалдык тонусу ктрлп, окуу процессине болгон мамиле жакшырып, невротизация, кооптонуу жана алсыроо тмндйт.
Кркм нр окутуу боюнча заманбап мектептен тышкаркы билим бер мекемелеринин алдында оор маселелер турат: ал бир эле учурда зээнд балдардын элитардык билим алуусуна багытталып, маданияттын кандайдыр бир сферасында профессионалдардын келип чыгуусуна багытталган, ошол эле учурда, ал социалдык функциясын аткарууга тийиш - бардык каалочуларды кркм нр окутууга кндр, мамлекеттик саясаттын бири болгон баланын кркм нр билим алууга болгон укугун жзг ашыруу. Мындан сырткары, кркм нр окутуу мекемелери рыноктун активд катышуучулары болууга тийиш – менеджмент жана маркетингтин заманбап технологияларына негизделген кызматтарды сунуштоо жана ишке ашыруу.
Жыйынтыгында, зн з ркндт жндмдлгн ээ болгон тартып алгыс касиети бар билим бер системасын тз керек.
Балдардын жана спрмдрдн искусство мектептери жана борборлору заманбап экономикалык жана социалдык шарттарда атаандаштык жндмн ээ болгулары келсе, алар здрнн жоболорунда, кандай жыйынтыктарга жетг аракет кылгандарын, аларга жетнн жолдорун, балдар менен ата-энелердин, коомдун жана улуттук маданияттын керектлрнн ортосундагы балансын так крстлр абзел жана окуу-тарбия процессинин жакшы салттарын сактап нктрлр керек. Мына ушуларга ылайык билим бер ишмердлгнн жакшыртуусу ишке ашырылат жана сзсз трд, тмнк шарттарды камтыйт:
Билим бер системасынын вариативдлгн нктр;
Кркм окутуудагы практикалык жана ишмердлк ыкмаларын нктр;
Мектептен тышкаркы кркм окутуу мекемелерин XXI-кылымда жаы муундарынын згч тарбиялык чйрс катары нктр.
3.2. Чодорго кркм нр жаатында билим бер Маалыматтын ыкчамдуу трд эскириши, жаы технологиялардын пайда болушу жана экономикалык системанын реформасы, алынган билимдин «мр боюу»
колдонулушуна ммкндк бербейт жана билимдин, ыктардын жана жндмдрдн кбйтлш жана жаыртылышы, кишинин чыгармачылык активдлгн мр боюу стр керектигин кн мурунтан белгиледи. Ар бир адам жаы билимге ээ болуу менен бирге, ар кайсы тармакта з чеберчилигин жакшыртат, знн инсандык нгсн жана з мыктылыгын жогорулатат жана ушуну менен бирге, коомдун нгсн жардам берет.
Чодорго билим бернн сп келе жаткан мааниллг – кпчлк тарабынан кабыл алынган факт. Социалдык божомолдоолорго кр, кийинки жз жылдыкта ага згч маанил роль белгиленет. Гамбургда (1997-ж.) ткн 5-чи Эларалык конференцияда, чодорго билим бер «XXI-кылымга кирнн ачкычы»
деп аталган, анткени, билим бернн салттык системасынын алкагында алынган базалык билим, принципиалдуу трд, адамды ар кандай социалдык ролдорду эффективд аткарууда керек болгон билим, ыктар, жндмдр жана сапаттар менен мр бою камсыз кыла албайт.
Шексиз трд, базар мамилелери билим бер системасынына, адистердин рыногундагы талап жана сунуштоолорду эске алуу менен, зн з уюштуруусуна алып келет. Бирок, жалпысынан алганда, мамлекеттин жана коомдун кызыкчылыгы чн жана ошол эле учурда, коомдун керектлрн эффективд трд канааттандыруу максатында, адистерди даярдоо аныкталган ырааттуулукту, системалыкты жана сапатты талап кылат. Кыргыз билим бер академиясына караштуу жогорку жана зглтксз билим бер кйгйлр боюнча борборунун маалыматы боюнча, Кыргызстанда кабыл алынган зглтксз билим бер концепциясы, лкнн социалдык, экономикалык жана маданий нгснн негизги багыттарындагы кемчиликтерин чечг же болбосо, жаы социалдык жана профессионалдык талаптарга байланыштуу алынган билимди толуктоого багытталган.
зглтксз билим бер системасы лк калкынын улуу кишилеринин кп блгн камтып бара жатат жана ага арналган мекемелердин тйнн, ар трд окуу программаларын жана мамлекет жана коомдук уюмдар тарабынан жардам крсткн башкаруу структураларын камтыйт. Жаштардын кп блг «экинчи», жада калса «чнчу» жогорку билим алууда жана улуу кишилердин кээ бир блг болсо бош убактысында окуу менен алектенд.
Бирок, сунушталган окуу программаларынын аз блг чыгармачылыктын трлр, искусство жана маданият менен байланыштуу. Буларга, мисалы, Кыргыз квалификацияны жогорулатуу факультети жана ассисентура-тренинг, Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясындагы аспирантура (маданият таануу), Т.Сыдыков атындагы Кыргызстандын Улуттук кркм срт академиясындагы искусство аспирантурасы кирет. Акыркы учурда чодорго кркм нрдн кээ бир трлрн йртч уюмдар - бий студиялары жана кол- нрчлк искусствосунун трлрн йртч - батик басма, кийиз менен ишт, саймалоо, курак куроо, чий менен ишт студиялары пайда болду.
Кыргыз Республикасынын «Билим бер жнндг» Мыйзамынын 24беренеси чодорго кошумча билим бер тшнгн киргизди. Ушуну менен бирге, акыркы кндр, чодорго билим бер системасынын айрым аспектилерин («Билим бер жнндг» моделдик мыйзам, 1.3, 3.3-беренелери) жнг салуучу КМШнын мамлекеттер аралык моделдик мыйзамдары пайда болгонун белгилеп кетмек керек.
башкаруучулук жана координациялоочу структуранын жоктугу, педагогикалык тарабынын начар иштелип чыгарылышын белгилесе болот. Чодорго билим бернн болгон формалары ар башка уюшкандык жана административдик баш ийчлкт туруп, бири-биринен обочолонгон. Чодорду окутуунун кйгйлр жана суроолору массалык маалымат каражаттары тарабынан начар билдирилип жатат.
«Билим бер жннд» Мыйзамына чодорго билим берг тийишт кмтн документтердин пакети даярдалып 2009-жылы жиберилген.
Ошол эле учурда, чодорго билим бер системасынын нгс, коомдо болуп жаткан XXI-кылымдын башындагы трансформациялык процесстер менен тыгыз байланышта. Аларды бир катар крнштрдн байкаса болот:
Билим бер жаатындагы демилгелердин келип чыгышы калктын социалдык жактан корголбогон катмарына чыалган абалды жоюууга жана туруктуулукту сактоого жардам берет;
демилгеллк долбоорлордун пайда болушу (билим бер мекемелери, мамлекеттик эмес уюмдар, бизнес-структуралар, башкаруу органдары);
Чодор чн ар трд багыттагы жана мазмуундагы курстардын санынын Жалпысынан алганда Кыргызстандагы чодорго билим бер системасы тзл стадиясында болуп, бир катар карама каршылыктар менен мнздлт:
Чодорго билим бер теориясы нкпй, чодорду окутуу практикасы начар Атаандаштыктын катаал шарттарында чодорго билим бер мекемелери билим бердг кызматтарынын мазмунун/контентин тез нктрд, бирок, бул канааттандыраарлык эмес жана сапатсыз окутуу менен коштолуп, чодорго билим бер идеясына жана имиджине зыян келтирд;
Чодорго билим бер мобилдлкт жана ийкемдлкт кргзн талап нормативдик жана укуктук базасы тарабынан акырындатылып жатат. Кп технологиялары жана квалификацияны жогорулатуу системасы формалдык эмес окутуу чйрсн жылдырылып жатат;
Чодорго зглтксз билим бер системасы учурда негизинен формалдык Кыргызстанда чодорго кркм нр билим бер системасын нктр чн негизги компетенцияларды нктр жана мобилдлкк умтулуу сыяктуу чодорго билим беруу системасынын згчлктрн эске алган туура болот. Бул згчлктр профессионалдык жамаатка кошулганга ммкнчлк берет.
3.3. Этнопедагогика Акыркы жылдарда кркм нр окутуунун башкы каражаты болуп, байыркы кчмндрдн чо философиялык, эстетикалык жана этикалык потенциалын алып жргн салттык искусствосу (музыкалдык, жомокчулук, оозеки аткаруучулук, декоративдик-жасалгалоо искусствосу) саналат. Салттык искусствону йрн формалдык жана формалдык эмес кркм окутуунун этнопедагогизациясы аркылуу ишке ашырылат. Бул жагдайда этнопедагогизациялоону - окутуунун мыкты салттарын жана элдик маданияттын тарбиясын заманбап педагогикалык илимдердин ийгиликтери жана бгнк технологиялар менен бирге колдонуунун интеграциясынын уюштурулган процессин санаса болот.
Анын стн, этнопедагогика глобализация процессинде келип чыккан маданиятты унификациялоо жана улуттук маданиятты массалык маданият менен алмаштыруу сыяктуу кйгйлрд чечч потенциалдык инструмент болуп саналат.
Этнопедагогиканын моноэтникалык багыты улуттук бтндлкт сактоодо маанил ролду ойноору, ал эми полиэтникалык багыты, улуттар арасындагы келишпестиктерди чечнн жана толеранттуулукка йртнн куралы катары каралат.
Салттык искусствонун бтндк, коллективдлк, орун басуучулук, синкретичтлк сыяктуу принциптери кийинки муундарга улуттун маданиятын анын салттарына туура келе тургандай йрнг ммкндк берет. Салттык искусство руханий байлыкты здштрг, социалдык жана маданий чйр менен биригг жардам берет жана глобализациянын терс таасирлерине туруштук берг йртт.
Этнопедагогизация уч з ара аракеттешч курамдык блктн турат: 1) улуттун маданиятын жана искусствосун йрн; 2) балдардын жеке жана жаш згчлктрн, алардын керектлрн жана кызыкчылыктарын эсепке алуу; 3) балдардын чыгармачылык менен алектенсу жана аларга з шыктарын крст чн шарттарды тз.
Кыргызстандагы жалпы билим билим берч мектептердин кбнчснн программасына этнопедагогикалык «Музыка» элементи киргизилген, кыргыздын салттык музыкалык инструментеринин жана улуттук майрамдык кийимдердин коллекциясы бар. Андан сырткары, мектептерде, орто кесиптик жана жогорку окуу жайларында кайсыл бир кркм нр маданиятты, э биринчиден, титулдуу улуттун маданиятын чагылдырган музыкалык жана бий коллективдери иш алып барат жана декоративдик жана колдонмо чеберчилигинин секциялары ачылган. Мындан сырткары, маданият мурасы - жогорку окуу жайлардын студенттерин даярдоо программалары киргизилген.
1990-2000-жылдарда этнопедагогиканын негизинде тзлгн жана кылымдар бою билимди жана чебердикти «устаттан шакиртке» ткрп бер жолун колдонгон коомдук фондтор жана билим бер мекемелери ачылган.
Бгн, улуттук бирдейликти тегиздеп жок кылуунун глобалдуу аракеттери жрп жаткан учурда, этнопедагогиканын негизинде топтолгон билим заманбап коомчулук тарабынан талап кылынбаса, жазылып калбаса же катталбаса, мындай билим, талап кылынбастан кала бериши ммкн. Мындай жагдай муундар арасындагы маалымат агымынын зглтксздгн бузат. Улуттук педагогиканын байыртадан бери ишенип келген инсанга батытталган ыкмасы, коомдун жана мамлекеттин аракеттери менен бгн кайра жаралууда. Бул ыкма, маданиятты ташып жрч инсанды тарбиялоого ммкндк берет. Мындай инсандын маданиятты кайра жаратууга, аны нктрг жана кийинки муундарга ткрп берг жндму бар болот жана муну менен ал знн чыгармачыл ммкнчлктрн толугу менен жзг ашыра алат.
4. ПРАКТИКАЛЫК МИСАЛДАР
Докладтын бул блм кркм нр окутуунун формалдык жана формалдык эмес уюштуруунун практикалык мисалдарын крстп, бир канча тзмдлбгн кркм нр жаатындагы стандарттык эмес чечимдерди киргизген мисалдарды камтыйт. Блмд Кыргызстандагы формалдык (негизги) жана формалдык эмес (кошумча) кркм нр окутуу мандаты бар билим бер мекемелери тарабынан жзг ашырылган бир канча ийгиликт долбоорлор крстлгн. Долбоорлордун ар трд здрн айыт тарыхы, фокустук группалары, максаттары, каражаты жана усулдугу бар. Бирок, биз кийинчерээк, алардын баарында кркм нр окутуу же болбосо анын элементтери XXI-к. жаы социалдык, маданий, экономикалык жана техногендик згчлктрн кб болгон балдардын, жаштардын жана чодордун чыгармачыл ммкнчлктрн нктр фактору болгонун кр алабыз.Кркм нр окутуу системасында балдар жана спрмдр жана алардын ичинде, ден-соолугуна байланыштуу ммкнчлктр чектелгендер ар тараптуу эстетикалык тарбия алышып, здрнн инсандык чыгармачылык жндмн нктрп жатышат жана коомдо здрн крст алышат. Акыркы эки он жылдыктын маанил багыты болуп титулдуу улуттун маданий жана улуттук а сезимдлгнн кайра жаралуусу саналат. Мына ушуга байланыштуу, акыркы жылдарда улуттук жасалма колдонмо жана эл чыгармачылыгына (фолклордук жана этнографикалык ийримдер) жана кыргыздын салттык инструменттерине (фолклордук ансамблдер) болгон кызыгуу артууда.
Ошол эле учурда, бул мисалдардын тобу жана башка мисалдар, кркм окутуу, анын ичинде, згч чодор контингентинде, дагы эле коомдун руханий зг, анын туруктуулугунун жана коопсуздугунун бирден бир негизги блг боло элегин крстт.
4.1. ФОРМАЛДЫК КРКМ НР ОКУТУУ 4.1.1. Мектептеги кркм нр окутуу Бишкек шаардык №70 гимназия-комплекси №70 гимназия-комплекси – Кыргызстандын борборундагы э мыкты орто билим бер мекемелеринин бири. Бул жерде балдарды жана спрмдрд жаы социалдык жана маданий шарттарга даярдоого багытталган кркм нр окутуунун жаы ыкмалары иштелип чыгууда жана киргизилд. Гимназияда бекитилген программанын алкагында срт жана театралдык искусство боюнча кеейтилген курс иштейт. 1994-жылы мектептин срт ийрими (окутуучу Павел Ва-Ю-Цай) кркм нрчлк устаканага айландырылган. Ийримчилердин колдорунан жасалган сыйкырдуу костюмдар сюжет менен ойнотулуп, миниатюралар театрынын згчлктрн ээ боло баштады. Театралдык ийримдин жетекчиси Л.Очкина тажрыйбалуу кадрларды чакырган: Н.Коваленко жана Л.Глотовду (режиссерлор), И.Мухинаны (сценарист, режиссер), А.Фебенчук-Щеглованы (хореограф), Ю.Фебенчукту (музыкалдык жетекчи), Х.Исмаилованы (адабият блмнн башчысы, сценарист), Г.Гапарованы (сценарист), О.Жигулеваны (Мамлекеттик Орус драма театрынын актрисасы, 2003-ж. бери ийримдин жетекчиси). Театр «Рампа» атына ээ болгон.
блмдрнн турган башка студиянын - «Адонис» балдар-экологиялык театрынын (жетекчиси Е.Шаповалова) ачылышына алып келди. Студиянын окуу класстарына 7- жаштагы балдар кабыл алынып, аларга психологиялык тренингдер, актерлук чебечилик жана кркм ой-жгрт, сахна тили, пластика, ритмика, жана вокал боюнча сабактар сунуш кылынат. Окууда ийгиликке жетишкен студиячы сахналаштыруу блмн ткрлп, спектаклдерди даярдоого катышат. Театрдын Жобосунда: «Мектеп театрынын ар дайым аудитория менен иштегенге ммкнчлг бар, демек театрдын, мектептеги окуучулар коллективине пермаменттик таасир эт жндму бар. Бул ышкыбоздор театрынын спектаклдеринин кркм дегээлине бир топ жогорку талаптарды коет» деп белгиленген. Ушул себептен улам «Адонис» театрынын Кркм кееши тзлгн.
драматургиянын милдеттери таасирд аткаруу искусствонун трлрнн – музыкалык, драматикалык жана хореогрфиялык ыкмалары менен айкалышат. Жанрдын згчлг окуучуларды эстетикалык жактан тарбиялоо боюнча жалпы билим бер мектептеринин милдеттери менен айкалышат: балдар аудиториясы тере турмуштук кйгйлрд тшнг йрншт, ошондой эле, классика жана искусствонун трлр менен таанышышат. Окуучу-актерлордун чооюшу менен бирге А.Чеховдун, Ф.Достоевскийдин пьесалары боюнча оюндар коюла баштады, спектаклдер жана жомоктордун сюжеттери бар, бирок, жасалган иштин эрежеси бирдей, ал «бардыгын тшнгнг аракет кыл, бардыгына йрн». Жаш актерлор сценарийге толуктоолорду киргизип, ырлардын тексттерин жазышып, костюмдарды жана жасалгаларды даярдашат. Ушинтип, театр знн башкы милдетин аткарат: баланын дйнн таанып билг жана баарлашуунун негиздерин йрнг, сресстерден кутулууга жана чыгармачылык жндмн ачууга жана нктрг кмктшт.
2005-жылы №70 гимназиянын педагогдору «Ала-Тоо Симфониясы» музыкалык –коомдук фонду менен бирге «Руханияттын экологиясы-маданияттардын диалогу»
аттуу долбоорун иштеп чыгышкан жана анын алкагында Балдар камералык оркестрин тзс жана концерттик-оюдарды сахналаштыруу каралган. Бул долбоордун алкагында эки музыкалык спектакль коюлган – Т.Владимированын «Биринчи скрипка»
жана Р.Маркованын «Жрктн рт тууралуу уламыш». Долбоордун катышуучулары Н.Рахмадиева и К.Касенов (режиссерлор), В.Агибалова (Балдар оркестринин кркм жетекчиси), Г.Щекарева (хореограф), Ш.Жайлобаев (сртч), Ю.Фебенчук (музыкалык аранжирлч).
Долбоорлордун жзг ашырылышы, театрдык жана музыкалык искусствонун инсандын э маанил сапаттарынын калыптануусуна болгон таасири баа жеткис болгонуна ишендирди. Искусство менен алектеннн натыйжасында пайда болгон позитивд эмоциялар, физикалык турумга кзмл жргз жана кишиге жакындык жндмн нктр, бир гана аткаруунун сапатында эмес, балдардын психофизикалык абалына таасирин тийгизди. Жалпысынан алганда балдар эмоционалдык кыйынчылыктарды башкаларга караганда жеилирек ктршт, тааныбаган чйрг бат кншт, чоочун адамдын мотивациясын таанып билишет, дйнн толугу менен крг жана дйнлк маданияттын чыныгы баалуу крнштрн тшнг йрнушт.
Эскертуу. №70 гимназиянын театрынын репертуарындагы мюзиклдер:
Р.Роджерстин «Музыканын ндр», К.Вайлянын «Жылдыздардын арасында жок болгон», Ф.Лоунун «Менин татынакай айымым», Л.Бернстайндын «Вестсайддын окуясы», А.Чеховдун «Маараке», Ф.Сологубанын «Назик жрктн аыйнан болгон кырсык» водевили, Ф.Достоевскийдин «Бир тууган Карамазовдор» романынан «Балдар» сценасы, У.Шекспирдин «Ромео жана Джульеттадан» зндлр, Н.Гоголдун «л жандар» сценасы, А.Пушкиндин кичине трагедияларынан «Моцарт жана Сальери», Ч.Айтматовдун «Кылым карытар бир кн» романынан зндлр, окуучулардын здк чыгармачылыгынын натыйжасында пайда болгон «Боёктордун падышачылыгы», «Жаы Жылдагы жоготуу», «Витаминия лкс», «Сыйкырдуу бал», «ч аюу», «Аяз кызга каршы чыккынчылык» аттуу мюзиклдери, «Простоквашинодогу укмуштуу окуялар» (Э.Успенскийдин жомогунан), «Убакытты аралап» (Саратов ш.
ткн балдар экологиялык театрынын II Россиялык фестивалында кргзлгн, Россия, 2001-ж.). «Жол эрежелери» жана «рт коопсуздугу жннд» оюндары балдарды коопсуздукту сактоого йртт.
Ысык-Кл областынын, Каракол шаарындагы Н.Пржевальский атындагы Н.Пржевальский атындагы №2 орто мектепте (мектептин мдр Н.Ищенко) балдардын жана спрмдрдн кркм нр окутуусуна жана эстетикалык тарбиясына кп кл блнт жана ушундан улам, 2005-2006 жана 2006-2007-окуу жылдарында мектептин 2-3-класстары базасында «Жалпы билим бер мектебиндеги музыка сабагында баланын креативдлгн нктр» (жетекчиси Альмира Ахмедова) педагогикалык эксперименти жргзлгн. Эксперименттин максаты балдардын кркм жана чыгармачыл шыктарын жана креативдлгн активизациялоо.
Эксперимент тмнк шарттардын негизинде жргзлгн: музыка боюнча мугалимкошумча сабактардын кркмдк максатын тшнгн чыгармачыл лидер, ал эми чыгармачыл шыктарын нктрч атайын тапшырмалар менен коштолгон окуучунун ышкыбооздукка болгон аракеттери - ар бир музыка сабагынын зг болуп саналат.
ритмопластика, н графикасы, окшоштуктарды табуу (жаратылыш менен, репродукция менен, адабият, турмуштук кырдаалдар менен), табышмактар аркылуу шыктарды нктр (табышмакты табуу жана ойлоп чыгаруу), музыкалык жана дидактикалык оюндар, музыкалык инструменттерде импровизациялоо, обондорду толуктап жазуу, ж.б. Эксперименттин алкагында анкеталоо жана диагностика жргзлгн, сабактар жумасына эки саат (класстык саатта) ткрлп, тмнк компоненттер боюнча балдардын билиминин жана ыктарынын жогорулашына байкоо жргзлгн:
музыкалык кабыл алуу, угуу жндм, музыкада боюнча кабардарлык жана креативдлктн дегээли, сабактардагы активдлук жана чыгармачыл тапшырмаларды аткаруу.
Бул эксперимент балдардын кубулуштардын жана буюмдардын айкын каситтерин байкоо жндмн, чыгармачылык менен байланыштуу тапшырмалар аркылуу нктр ммкн экендигин крстт. Мындай тапшырмалар чыгармачыл атмосфераны тзп, образдуу-ассоциативдик ой-жгртн жана кркмдп кыялданууну нктрт. Жыйынтыгында эксперименттин «Атайын чыгармачылык тапшырмалардын системасында тзлгн музыка сабагы, балдардын креативдлгн нктрг тртку берет» гипотезасы тастыкталды. Эксперименттин жыйынтыктары боюнча тыянактар чыгарылып, практикалык сунуштар киргизилди.
Академик А.А.Салиевдин автордук мектептери Кыргызстандагы мектептердин инновациялык усулдуктарды нктрдг салымы тууралуу айта турган болсок, Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын академиги, философия илиминин доктору, эстетика, искусство теориясы, чыгармачылыктын жана кабыл алуунун психологиясы, ж.б. бир катар эмгектердин автору болгон А.А.Салиевдин илимий жана уюштуруу ишмердлгн атоо керек. Ал 1987-жылы Ысык-Кол областында (Тон жана Кереге-Таш) музыканы тередеп окута турган жана Кыргызстанда биринчи болуп, эстетикалык окутуунун инновациялык программасын сынаган эки автордук мектептин тзлшнн демилгечиси.
Жалпы билим бер мектептериндеги кеейтилген музыкалык окутуунун концепциясынын негизине венгердик композитор жана педагог Золтан Кодаинин кээ бир жоболору алынган. Бул концепцияга ылайык, музыка сабагы, биринчиден, алдынкы мектептик дисциплиналардын катарына киргизилип, мектеп окуучуларынын бардык контингентине милдетт трд берилген; экинчиден, музыка сабагы бир гана дисциплинаны тзбстн, окуучулардын группаларда же болбосо индивидуалдуу трд йрн турган дисциплиналардын комплексинен турат; чнчдн, музыка сабагы заманбап усулдуктардын негизинде ишке ашырылып, окуучулардын психологиялык маданиятын нктрг жана интеллектуалдык нгснн жалпы дегээлин жогорулатууга багытталган.
Автордук мектептерде музыка сабагы кнг ткрлт (ырдоо, хор, музыканын элементардык теориясы, музыкалык адабият, музыкалык инструменттерде ойноо). Ар кандай убактарда мектепте алдыкы музыканттар жана педагогдор иштешкен:
хореографиялык театрдын тарыхчысы, д-р Р.Уразгильдеев, хормейстер А.Нурматов, гитарист Н.Джекшембаев, пианистка жана музыковед К.Надыршина, философ А.Кузнецов ж.б. Мектептер азыркы учурга чейин ийгиликт иштеп жатышат.
практикалык жыйынтыктарды крстт – окуучулардын жалпы жана маданият дегээли бир кыйла жогорулады, бтрчлрдн кб республиканын орто кесиптик жана музыкалык жогорку окуу жайларында ийгиликт окуусун улантышып, кээ бири здр окуган мектептерде музыкалык дисциплинанын сабактарын беришет.
«Алтын-Шаты» Президенттик балдар академиясы «Алтын-Шаты» Президенттик академиясы гуманитардык жана эстетикалык багыттагы, англис тилин тередеп окутуучу жалпы билим бер мектеби (даярдоо классынан – 11- класс) болуп саналат. Академия 1999-жылы Кыргыз Республикасынын эл артисткасы, профессор Полина Цокуренко тарабынан тзлгн. Академиянын максаттары искусствого йртнн жана жалпы окуу предметтери боюнча альтернативдик автордук ыкмаларын киргизн, зээнд балдар жана жаштар чн эларалык маданий алмашуунун ммкнчлктрн нктрн камтыйт.
Академиянын згчлг – жалпы билим бернн жана музыкалык тарбиянын биримдиги, бул бир эле учурда эки тараптан билим алууга ммкнчлк берет.
Академиянын биринчи окуу программасына бардык жалпы билим бернн предметтери, экинчисине- эстетикалык багыттагы предметтер: музыка, живопись, хореография, театр, хор, вокал, чыгармачылыкка активд тартылуу кирет.
Академиянын алкагында музыкалык мектеп иштеп, анда балдар ар трд музыкалык инструменттерде ойноого ммкнчлк алышат (фортепиано, скрипка, улуттук аспаптар). Балдар музыка менен жн гана з чн эмес, профессионал музыкант болуу максатында алектенишет.
Академиянын инновациялык згчлг - окуучуларды музыка искусствосуна жакындатуучу «Балдар филармониясынын» бар болушу (ар айлык лекциялар, концерттер) саналат. «Филармония» сабагында балдар музыкалык жана кркм чыгармачылыктын крнкт лглр менен таанышышат, концерттик чыгууларга классикалык музыка, джаз, эстрадалык музыка жаырат. «Балдар филармониясы» э маанил маданий жана психологиялык проблемаларды чечг жардам берет.
Инновациялык методикалар, окуучулардын шыктарына жараша колдонулган ыкмалар жана педагогдордун жогорку профессионалдуулугу бул окуу жайына Кыргыз Республикасынын билим бер системасында татыктуу орунду ээлг ммкнчлк берди. Академиянын тарбиялануучулары бир канча ирээт республикалык жана Италияда, Израилде, Францияда, Швейцарияда, Турцияда, Польшада ткн эларалык конкурстардын жечлр болушкан. Биздин окуучулардын Стамбулдагы, Анкарадагы, ошондой эле Женевадагы БУУнун Улуттар Сарайындагы гастролдук концерттери чо резонанс жараткан. Балдардын Улуттук филармониядагы, телевидениедеги жана радиодогу ар жылдык отчеттук концерттик кечелери академиянын салтына айланган.
Мындан сырткары, Индияда (Шанкар ш.) ткн эларалык балдар срт конкурсунда академиянын окуучулары коло жана кумуш медалдарына ээ болушкан.
Алар Корей тили боюнча республикалык олимпиадаларда утуштуу орундарга жыл сайын ээ болушат.
4.1.2. Орто кесиптик билим бер М.Куренкеев атындагы Кыргыз мамлекеттик музыкалык училищеси М.Куренкеев атындагы КММУ – республикадагы э эски музыкалык орто окуу жайы болуп эсептелинет. Ал крнкт салттарга жана тере таасир калтыруучу жыйынтыктарга ээ. Бул окуу жайдын бтрчлр, 1940-жылдары аяктаган белгил композитолор К.Модобасанов жана М.Абдраевден баштап, улуттук музыкалык маданияттын сшн чо салымдарын кошушкан. Ошону менен бирге, окуу жайдын жетекчилиги (директор- КРнын эл артисти, профессор Т.Мураталиев) окуучулардын кркм жана эстетикалык окуусуна жана тарбиясына кп кл бурат. 2007-ж. Кыргыз Республикасындагы Америка Кошмо Штаттарынын Элчилигинин жардамы менен бул жерде Америкалык музыканын борбору тзлгн жана анын алкагында кеейтилген Н.Нышановдун салттык лм аспаптарынын автордук классы ачылган.
2005-2006- окуу жылында мында нктрч сабактар трндг «Музыкалык (Л.Куртынинанын экспериментинде Республикалык М.Абдраев атындагы орто катышышкан) педагогикалык эксперименти жргзлгн.
Мектептеги эксперименталдык сабактардын максаттары музыкага жана срт тартууга болгон кызыгуунун дегээлин жогорулатууну, кнл бурууну, фантазияны, активизациялаштырууну камтыган жана музыкалык адабият сабактары трнд ткрлгн. Ал эми, КММУсинде алар класстан тышкаркы сабактар трнд (класстык сааттар) ткрлгн. Тажрыйба жргз процессинде балдарга Чайковскийдин, Молдобасановдун жана Бегалиевдин пьесаларын угуу жана бул пъессаларга кошуп бириктир чн комозиция жаратуу сунушталган. Балдардын срттр визуалдык жана бекитилген згч «документ» катары, окуучунун бир жагынан, музыканы тшнснн тередигин, экинчи жагынан – окуучунун типологиялык згчлгн баалоого ммкндк берет. Балдарга мындай сабактардын эмнени берерин сураган учурда, алардын жооптору маданият, искусство, эстетикалык кругозорду стр, процессиндеги трдлг жана зн з таанып бил жаатында кошумча билим алууну камтыган.
Эксперименттин жыйынтыгында педагогдор менен окуучулар арасындагы кызматташтык, кийинкилерди ыктыярдуу жана таламдуу пикирдеш, педагогикалык процесстин бирдей укукка ээ болгон катышуучулары катары крд. Ал эми мугалим болсо, демократиялык трдг баарлашуу стилине таянып, фантазияны жана, ассоциацияларды колдойт, оригиналдуу идеялардын жаралуусуна кмктшт, балдардын чыгармачыл жндмдрн жана кчн ишенет. Окуучулар маселелерди чечд чыгармачылык жолдорду жана ыкмаларды колдонууга, тажрыйба топтогонго, ошондой эле, анализдг жана жалпылоого йрншт. Алар кркм тапшырмаларды коюууга жана аларды чечг крнкт аракеттерди жумшашты.
4.1.3. Жогорку кесиптик билим бер Кыргыз улуттук консерваториясы Кыргызстандагы биринчи музыкалык жогорку окуу жайы эгемендлкт Республикасынын эл арстисти, профессор М.Бегалиев). Анын ачылышына учурга ыгайлуу болгон элдик жана профессионалдык искусствонун, композиторлор мектебинин жана профессионалдуу аткаруу маданиятынын болушу тртк берди.
Кыргыз консерваториясы бир эле учурда билим бер мекемеси, концерттик аянтча жана илимий-усулдук маданий борбор болуп саналат. КУКда камералык оркестр, комузчулардын ансамбли, хор, скрипачтардын ансамбли жана «Соленые орешки» («Туздалган жер жангактары») джаз группасы иштейт. 2000-жылы Бишкек шаардык мэриясынын колодоосу аркасында консерваториянын базасында йлм аспаптар оркестри, 2005-жылы – Чо симфониялык оркестри, 2009-жылы – Кыргыз улуттук аспаптар оркестри тзлгн. Консерватория - сейрек профессиялардын:
балетмейстер, ошол эле учурда, т популярдуу профессиялардын клдрмузыкалык эстраданын артисттери, адамдарын жогорку билим ала турган бирден бир квалификациялуу кадрларга болгон керектс толугу менен канааттандырылып жатат.
тарбиялады, алар лкнн бардык театралдык жана концерттик уюмдарында, музыкалык окуу жайларында иштешет. Жогорку окуу жайда бир гана Кыргызстандын, Россиянын, Казакстандын студенттери билим алып жатпастан, ошондой эле, Кытайдан жана Тштк Кореядан келген студенттер бар. Консерваториянын бтрчлр з мекендеринде белгилуу солисттер, биринчи опералардын, симфониялык чыгармалардын жана окуу китептеринин авторлоруна айланышты. Чет элдик студенттер здрнн билимин биздин маданиятты тшн менен байытышып, кыргыз тилин здштрп жатышат.
КУКнын профессорлору жана доценттери - лкнн крнкт музыканттары:
СССРдин, Кыргыз Республикасынын эл артисттери, КРнын Мамлекеттик Токтогул атындагы сыйлыктын лауреаттары, КРнын маданиятына эмгек синирген артисттери жана ишмерлери, билим бернн отличниктери, орден жана медалдардын кавалерлери, республикалык жана эларалык аткаруучу-музыканттарынын конкурстарынын лауреаттары. Алардын ичинде: А.Джумахматов, М.Темирбеков, К.Сартбаева, Т.Сейталиев, У.Полотов, С.Юсупов, П.Цокуренко, З.Нарынбаева, З.Селезняк, З.Мамбеталиев, К.Айтыгулов, Э.Шаршенбаев, Ч.Шалтакбаев, К.Дюшалиев, Е.Лузанова, ж.б.
концерттер, республикалык конкурстар, илимий жана практикалык конференциялар, семинарлар жана кргзмлр ткрлт. Ошондой эле, ар лкнн крнкт музыканттары мастер-класстарын ткршт: дйнлк аты бар америкалык вилиончелист Йо-Йа Ма, Москва мамлекеттик консерваториясынын профессору Андрей Писарев, Россиянын музыка академиясынын профессору Аркадий Севидов, д-р Рихард Штойрер (Австрия), профессор Саида Елеманова (Казакстан), Адам Клипплдын джаз-квартети, блюз ырчысы Коко Йорк (АКШ), виртуоздор Луи Склавис жана Михаэль Швейзер (Франция) жана Польшалык музыканттар. Консерватория лкнн жана башка лклрдн жогорку окуу жайлары менен кызматташат.
КУКнын Ардактуу профессорлору болуп жазуучу жана коомдук ишмер Ч.Айтматов, крнкт актриса С.Кумушалиева, Моквалык профессорлор В.Носина, М.Чайковская, Россия президентинин эларалык маданий кызматташтык боюнча атайын кл М.Швыдкой, композитор Т.Саттор (Таджикистан), Казакстандын Улуттук музыка академиясынын ректору А.Мусаходжаева, ж.б. болушкан.
2000-жылы Кыргыз Республикасынын кмтнн токтомуна ылайык Ош шаарында КУКнын Тштктг филиалы, 2009-жылы – опердик жана хор студиясы жана даярдоо курстары ачылган. Консерватория ошондой эле, музыкалык билим бер системасынынын башкы мекемеси болуп саналат жана орто кесиптик музыкалык окуу жайларын (М.Куренкеев атындагы Мамлекеттик музыкалык училищеси, Ниязалы атындагы Ош музыкалык училищеси, Ы.Туманов атындагы Караколдук музыкалык училищеси, М.Абдраев атындагы мектеп-интернатты) кзмлг алат.
Улуттук консерваториянын студенттеринин, асситент-стажерлорунун жана бтрчлрнн арасында эларалык сынактардын жздгн лауреаттары, «XXIкылымдын кадрлары», «Алтын-Шаты» жана «Прелюдия» президенттик программаларынын стипендианттары бар. Кыргыз улуттук консерваториясы маданият тзч институту, лкнн музыкалык жашоосунун активд ньюсмейкери болуп саналат. Ал маданий потенциалды кайра жаратуу системасынын жаылоо жана улуттук маданиятты нктр максатында жогорку квалификациялуу кадр болууну каалаган жаш таланттар чн дайыма ачык.
Кыргыз Республикасынын Улуттук кркм академиясы 1991-жылы Кыргызстандагы улуттук кркм академиясынын ачылышы кыргыз профессионалдык срт искусствосунун тарыхый жолунун нгшнн кесепетинен келип чыккан. Кыргыз Республикасынын сртчлр академиясы жогорку кркм окутуу мекемеси жана ошону менен бирге, чыгармачыл жана илимий-изилд мекемеси катары ачылган. Концепциянын уникалдуулугу зглтксз кркм окутуунун ар тараптуу жана кп баскычтуу моделин тз болуп саналат.
Академиянын кп баскычтуу тзлш бир бтн программага бириктирилген бир катар компоненттерди камтыйт – кркм маданиятты дйннн ке маданий мейкиндигинде мындан ары нктр жана жашатуу максатында ар трд кесиптердеги сртчлрд жана искусство таануучуларды даярдоо боюнча билим бер, усулдук жана илимий базасын тз.
Улуттук кркм академия татаал иерархиялык тзлшк ээ. Анын баштапкы баскычын кркм мектеби тзт. Ал жерде республиканын ар кайсы шаарларынын жана райондорунан келген зээнд балдар трт жыл ичинде (6-9-класс) срт искусствосу боюнча базалык билимге ээ болушат. Академиянын структурасына баардыгы болуп 9 кркм мектептер кирет: Бишкек ш., Ош ш., Ош облустундагы Ноокат айылы, Джалал-Абад, Талас, Нарын, Каракол, Баткен шаарларында жана Чуй областы боюнча.
Экинчи баскыч – беш факультети бар трт жылдык кркм колледж. Бул жердин бтрчлр кркм кесиптик орто билим тууралуу диплом алышып, кесиптик жана орто мектептерде сабак бере алышат. Колледждин э зээнд балдары кркм жогорку окуу жайында билимин улантууга ммкндк алышат, ал жерден алар ошол эле кесиптик профилдер, ошондой эле кошумча жаы кесиптер боюнча билимин жана жндмн тередетишет.
Ошентип, эки он жылдыктан бери, академия кркм профили боюнча 700 ашуун адистерди даярдап чыгарган. Алар: скульпторлор, сртчлр, ндрш графиги боюнча дизайнерлер, чйр дизайнерлери, керамикачылар, искусство таанучулар жана сценографтар. 2010-жылы Академияда костюмду моделд жана конструкциялоо факультети ачылган.
Квалификациялуу кадрлардын академиялык даярдыгынын аякталышы болуп, искусствонун аспирантурасы эсептелинет, ал жерде алардын мындан аркы чыгармачыл жана педагогикалык ишин жакшыртуу максатында кркм институттун бтрчлрнн теориялык билимин жана чеберчилигин мыктылоо чн бардык шарттар тзлгн. Бтр ишин жактагандан кийин, аспиранттар знн кесиби боюнча кркм искусствосунун кандидаты аттуу илимий даражага ээ болушат.
Улуттук академиянын структурасына искусство таануу илимин нктр, кркм тажрыйбаны жалпылоо, республиканын кркм искусствосунун тарыхы жана теориясынын суроолорун тз максатында иш алып барган илимий жана изилд блм кирет.
Улуттук академиянын маанил блумдрнн бири болуп ачык асман алдындагы илимий жана усулдук Музейи эсептелинет. Анын фондун скульпторлордун жыл сайын тч республикалык жана эларалык сипозиумдарынын жыйынтыгында (1984 жылдан тартып) тзлгн ичкериде турган, декоративдик жана прикладдык скульптураны тзт. Музей сртчлрд жана искусство таануучуларды даярдоо боюнча уникалдуу окутуу жана илимий-изилд база болуп саналат, жана чыгармачылык баарлашууга керект болгон эстетикалык чйрн тзт.
Улуттук кркм академиясынын структурасын тз бир канча этап менен жргзлгн. 1991-жылы Мамлекеттик жогорку кркм колледжи ачылып, 1995-жылы ал кркм Академиясына айланган. 1998-жылдын 12-октябрында Кыргызстанда ткн Эларалык сртчлр форумунда, педагогикалык, илимий жана чыгармачыл уюм катары кркм академия официалдуу трд негизделген. Россия, Украина, Казахстан, збекистан, Таджикистан, Грузия, Армения жана Пакистандын искусство жана кркм нр окутуу боюнча крнкт ишмерлеринин катышуусу менен ткн негиздчлрдн жыйынында, Кыргыз Республикасынын кркм академиясынын корреспондент-мчлр тандалган.
Кыргызстандын Кркм Академиясынын негизделиши эларалык резонанска ээ болгон. Кркм академия чет элдик жогорку окуу жайлары жана академиялык мекемелер менен чыгармачыл, окуу жана усулдук байланыштарды Россиянын кркм академиясы, В.И.Сурикова атындагы Москвалык кркм институту, И.Е.Репин атындагы Санкт-Петербургдук живопись, скульптура жана архитектура институту, Пакистандык мамлекеттик жогорку колледжи, ошондой эле, Борбор Азия мамлекеттеринин кркм академиялары жана кркм жогорку окуу жайлары менен курган.
Академиядагы профессионалдыкка ээ болуунун жалпы принциби болуп, чыныгы срт искусствосунун ыкмалары жана бай тажрыйбаларына ээ болуу, ошондой эле, дйнлк кркм маданиятты жана гуманитардык илимдердин негиздерин здштр саналат. Окуу пландары жана комплексттик предметтердин программалары ар бир баскычта зглтксз кркм окутуунун жалпы маселелерин жана келекчектеги искусство чеберлеринин руханий ахлактуу тарбиясын эсепке алуу менен иштелип чыгат.
«XXI-кылымдын кадрлары» билим бер программасы «XXI-кылымдын кадрлары» президенттик билим бер программасы 1992жылдан бери иш алып барууда жана анын алкагында жздгн балдар жана кыздар чет лкд билим алууда. Программа Кыргыз Республикасынын жарандарын, дйннн мыкты билим бер жана илимий борборлорунда даярдоого, кайра даярдоого жана илимий стажировкаларга багытталган. Программанын катышуучулары Турциянын, Германиянын, Россия Федерациясынын, Австриянын, Австралиянын, АКШнын, Улуу Британиянын, Кытайдын, Индиянын, Тштк Кореянын, Италиянын мыкты университеттеринде, ошондой эле, эстетикалык циклдин программалары боюнча билим алып жатышат. Иш жзнд, мындай окуу курсун аяктагандардын кбнчс эларалык сынактардын жечлр (Э.Атагельдиев жана К.Кошоева, Г.Токтошева, Ч.Торобеков, А.Токталиев, А.Сыдыков, Ж.Раимбекова, А.Текенова, Т.Жакшылыков жана Э.Асанкулова, Ж.Ысманов) болгон.
«XXI-кылымдын кадрлары» программасынын алкагында жаш таланттардын чыгармачылыгына демилге крст, маданият жана искусство жаатында зээнд балдардын жана жаштардын жеке чыгармачылыгынын жана профессионалдуулуктун калыптануусуна кмктш максатында «Прелюдия», «Алтын шаты» жана «Умут»
стипендиялары ыйгарылат.
«